Журнал «Мах дуг», 1995 аз, № 3–4 

 

Мæ фыд Мамсыраты Гидзойы фырт Джиор у Дæргъæвсы коймаг. Мæ фыдыфыд куы амард, уæд йæ бирæ бинонтæ баззадысты мæ фыды æвджид. Цæмæй сæ дардтаид, уымæн æндæр ницы амал зыдта æмæ æххуырсты цæугæйæ рафт-бафт кодта быдыры хъæуты. Ссæдз азы куы фæрахау-бахау кодта æмæ йæ къухы чысыл цыдæртæ куы бафтыд, уæд æрцард Уæлгинскæйы. Ам бакодта бинонты кой дæр, ракуырдта Алыккаты Лижайы. Уый дæр уыди уæлгинскæйаг. Ардæм æркодта Дæргъæвсæй йæ мад, йæ хотæ æмæ йе ’фсымæрты. Æвддæсæм азы онг уыди мæгуыр хæдзарыл нымад, йæхи куыстытæй уæгъд рæстæджы кодта æххуырсты куыст дæр. Мæ фыдыфсымæртæй иу — Дзиба — амард Сыбыры æвддæсæм азæй раздæр æмæ йæ æз нæ хъуыды кæнын. Иннæйы — Мамсыраты Саханджерийы æрцахстой 1936 азы æмæ, цы баци, уымæн ницы зонын. Уый зонын, æмæ рагæй дæр уыд партийы уæнг, йемæ æмбæлдтæн стæм хатт. 1931 азæй фæстæмæ йæ никуыуал федтон. Мæ фыд æмæ йæ бинонтæ уыдоны тыххæй æвзæрстой æфхæрд паддзахы рæстæджы дæр æмæ, 1919 азы урсытæ куы ’рбабырстой, уæд дæр — джигул сæм кодтой, ахстой сæ, хъæуæй сæ сырдтой æмæ а.д. 1917 азы онг Уæлгинскæйы мæ фыды хæдзары æмбæхсти бирæ революционертæ, арæзт дзы цыди сусæг æмбырдтæ, уыди дзы, адæммæ æвдисæн кæмæн нæ уыд, ахæм чингуытæ. Æмæ мæ фыд сæ иуты Калакмæ ласта, иннæты Грознамæ, аннæты — æндæр рæттæм. Мæ фыды дзæбæх зыдтой Киров æмæ Орджоникидзе. Ныртæккæ йыл цæуы 75–80 азы. Мæ мадыл та — 65 азы, цæрынц Уæлгинскæйы, 1929 азæй фæстæмæ сты колхозонтæ. Мæхицæн уыд иунæг æфсымæр Хъанцау (Иосиф). Цыди йыл 24 азы, ахуыр кодга педагогон институты. Немыц куы ’рбалæбурдтой, уæд бархионæй ацыд хæстмæ, фыццаг уæззау цæф фæци, фæстæдæр фæмард знаджы къухæй. Баззади ма мын иунæг хо — Дуня, цæуы йыл 21 азы, цæры мæ ныййарджытимæ, кусы колхозы. Уыди мын бинойнаг, 1937 азы дзы рахицæн дæн. Уый фæстæ æрхастон ног ус — Паулинæ Вениамины чызг Абрамсон, — фыст у мæ мыггагыл, Мамсыратыл, у 1915 азы гуырд, дзуттаг, ÆКП(б)-йы уæнг. Ис æм æфсæддон цин майор. 1941 азы каст фæци Фрунзейы номыл хæстон академи, уыди Фыдыбæстæйы Стыр хæсты. Хорзæхджын æрцыди Сырх Тырысайы æмæ Сырх Стъалыйы ордентæй, стæй майдантæй Ленинград бахъахъхъæныны тыххæй æмæ Германыл фæуæлахизы тыххæй. Ныртæккæ кусы фасарæйнаг æвзæгты æфсæддон институты кафедрæйы хицауы хæдивæгæй. Ис мын чызг æмæ лæппу. Мæ чызг Ася у 1938 азы гуырд, мæ лæппу та райгуырд 1947 азы. Мæ усы ныййарджытæ — Вениамин Мироны фырт Абрамсон æмæ Раисæ Исайы чызг Абрамсон сты дзуттæгтæ. Йæ фыд у 1888 азы гуырд, æнæпартион. Паддзахы рæстæджы кодта революцион куыст. 1910 азы йын Володарскийы хъуыддаджы тыххæй тæрхонгонд æрцыди каторгæ. Уый тыххæй алыгъд Хуссар Америкæмæ. Фæстæдæр æм уырдæм ацыди йæ ус дæр. Уым кодтой алыхуызон куыстытæ, архайдтой компартийы змæлды. 1925 азæй фæстæмæ Вениамин Мироны фырт куыста уым, Хуссар Америчы Советон Цæдисæн цы базарадон минæварад уыд, уый организациты, 1931 азы æрцыди Мæскуымæ æмæ 1936 азы онг куыста фæсарæйнаг литературæйы чиныгуадзæны. 1936 азæй 1941 азмæ та куыста фæсарæйнаг хъуыдтæгты комиссарады. 1941 азæй фæстæмæ у совинформбюройы кусæг, ис æм паддзахадон хорзæхтæ — Сырх Стъалыйы орден æмæ майдан «Æнæзæрдæхудт куысты тыххæй». Мæ усы хо — Ацелинæ Вениамины чызг Абрамсон — 1920 азы гуырд, дзуттаг, ÆКП(б)-йы уæнг, ис æм æфсæддон цин — хистæр лейтенант. Уыди Фыцыбæстæйы Стыр хæсты, ис æм Сырх Стъалыйы орден æмæ цалдæр майданы. Ныртæккæ ахуыр кæны фæсарæйнаг æвзæгты æфсæддон институты адьюнктæй. 

Æз райгуырдтæн Уæлгинскæйы хъæуы, Дзæуджыхъæуы зылды, уый раздæр хауди Терчы облæстмæ, ныр та ис Цæгат Ирыстоны Автономон Советон Социалистон Республикæйы. Кæцы аз райгуырдтæн, уый бæлвырдæй нæ зонын, нæ йæ зонынц мæ ныййарджытæ цæр (мæ ныййарджытæ сты æнахуыргонд), фæлæ куыд дзурынц, афтæмæй райгуырдтæн, Уæрæсе æмæ Япон куы хæцыдысты, уыцы рæстæджы. Мæ гæххæттыты фыст дæн 1903 азы 15 сентябры гуырд, фæлæ уый раст нæу. Хъуыддаг афтæ у æмæ, 1920 азы Терчы облæсты партскъолайы куы ахуыр кодтон, уæд уыди бархионты сидт, цæмæй кæй фæнды, уыдон сæхи ныффыстаиккой фыццæгæм бæхджын æфсады æмæ ацыдаиккой Врангелы фронтмæ. Бæхджын Æфсадмæ, 1903 азæй фæстæдæр чи райгуырд, уыдоны нæ истой, мæн та тынг фæндыд уырдæм бахауын, уымæ гæсгæ ныффыстон, цыма уыцы азы райгуырдтæн, афтæ. 1918 азы сæрдмæ æз цардтæн куы нæхимæ хъæуы, куы — Дзæуджыхъæуы, мæхи цæттæ кодтон ахуырмæ бацæуынмæ. 1917 æмæ 1918 азты куыстон фыййауæй. 1918 азы мæ рæгъауæй иу къамбец кæй фесæфт, уый тыххæй мæ хицау сау над фæкодта, куыд фæзæгъынц, æрдæгмардæй мæ ныууагъта. Мæ фыдмæ, къамбец цæмæй бафыстаид, уый нæ уыди, уымæ гæсгæ ацыдтæн горæтмæ исты куысты ныллæууыны зондæй. Фæлæ горæты куысты нæ ныллæууыдтæн, бацыдтæн Сырх Æфсадмæ, Дзæуджыхъæуы совдепы къордмæ, хæцыдтæн, горæты алыварс цы урс æвзæргæнджыты къордтæ рамбæхс-бамбæхс кодта, уыдоны ныхмæ. 1918 азы августы сдæн XI æфсады хæххон Сырх сæдæйоны хæстон Пятиторсчы, уыцы хæстон хаимæ уыдтæн бирæ хæстыты урс æфсады хицæн къордты ныхмæ. 1918 азы кæрон фæрынчын дæн тифæй æмæ мæ ме ’мбæлттæ ныууагътой Прохладнæйы, иннæ цæфтæ æмæ рынчынтимæ. Мæн йæ хæдзармæ акодта иу бынæттон цæрæг. Куы фæдзæбæх дæн, уæд ын йæ хæдзары куыстытæ кодтон, йе ’ххуырст цыма уыдтæн, афтæ. 1919 аз апрелы ацыдтæн нæхимæ Уæлгинскæмæ, хъæу уыди урсыты къухы, мæ фыды мын æрцахстой, нæ бинонты нын нæ хæдзарæй расырдтой. Æз ацыдтæн партизанты агурæг, уыдтæн Саутæйы-фырты, Псхацъæйы-фырты партизанты къордтимæ. Фæстæдæр бахаудтæн Къесайы-фырты къордмæ дæр. Уыцы партизантимæ тох кодтон урсыты ныхмæ, хæлдтам æфсæнвæндæгтæ урсыты фæсчъылдыммæ, адæмы ’хсæн уæрстон листовкæтæ, уыдтæн сгарæг урс æфсæдты ’хсæн, куыстон бастдзинаддарæгæй хицæн партизанты къордæн. 1919 азы урс æфсады хæйттæ цы хъæуы уыдысты, уырдæм куыд фæцæйцыдтæн сусæг куыст кæнынмæ, афтæ мæ урс афицер фехста æмæ мæ цонг фæцæф. 1920 азы Сырх Æфсады хæйттимæ куы баиу стæм, уæд æрвыст æрцыдтæн Терчы облæсты сæрмагонд къамисæн баргондæй. Уым уыцы сæрмагонд къамисимæ архайдтон, урс æфсадæй ма цы хицæн къордтæ æмæ знаггадгæнджытæ баззад, цæмæй уыдонæй облæст асыгъдæг кæнæм. 1920 азы æмбис мæ арвыстой ахуыр кæнынмæ партийы обкомы æмæ X æфсады политхайады облæстон скъоламæ. Партион скъолайы куы ахуыр кодтон, уæд иннæ ахуырдзаутимæ æрвыст æрцыдтæн Терчы урс хъазахъхъы сыстад ныссабыр кæнынмæ. Скъола каст куы фæдæн, уæд мæ баурæдтой УКП(б)-йы Дзæуджыхъæуы зылды комитеты инструкторæй, уыциу рæстæджы архайдтон облæстон чекайы ’рдыгæй, цы хицæн фыдгæнæг къордтæ ма баззади, уыдон ныппырх кæныны хъуыддаджы. 1921 азы райдианы сдæн X æфсады эскадроны политхæстон, уыдонимæ хæцыдтæн Гуырдзыйы меньшевикты æфсады ныхмæ. 1921 азы мартъийы бахаудтон госпитальмæ, хæхты мæ къæхтæ кæй басыдысты, уый адыл. Стæй мæ ардыгæй партийы обком арвыста Мæскуымæ Свердловы номыл Коммунистон Университетмæ, фæлæ Мæскуымæ куы ныхæццæ дæн, уæд мæ аивтой æмбал Сталины номыл Скæсæйнаг Фæллойгæнджыты Коммунистон Университетмæ. Уым фæцахуыр кодтон 1923 азы майы мæймæ, партион хыгъды лæууыдтæн Кусæг-Зæхкусæг Сырх Æфсады Политуправленийы. 1920 азы мартъийы бацыдтæн УКП(б)-мæ æмæ фæскомцæдисмæ. Мæскуымæ мæ партион гæххæттытæ мемæ кæй нæ ахастон, уымæ гæсгæ 1921 азы партийы рæнхъытæ куы сыгъдæг кодтой, уæд механикон æгъдауæй партийæ фæхаудтæн. Партимæ кандидатæй ногæй бацыдтæн 1923 азы февралы, УКП(б)-йы уæнг сдæн 1924 азы августы. 

1923 азы майы, мæ фæллад нæхимæ суадзон æмæ куыстмæ дæр уым бацæуон, — ахæм зондимæ ацыдтæн Дзæуджыхъæумæ. Куы æрхæццæ дæн, уæд цалдæр боны фæстæ фыдгæнджыты нæмыгæй фæцæф мæ къæх. 1923 азы сентябры Сырх Æфсады политуправленийы амындмæ гæсгæ æрвыст æрцыдтæн Цæгат Кавказы зылды политуправленимæ, уым мæ баурæдтой Ростовы Ворошиловы номыл зылды Хæстон-Политикон скъолайы национ къорды хицауæй. Уым кусгæйæ 1924 азы майы фæстаг курсимæ каст фæдæн уыцы скъола. 1924 азы августы райдыдтон кусын Краснодары национ бæхджын æфсады скъолайы ахуыргæнæгæй. Уыцы скъолаимæ 1925–1926 азты архайдтон, цы знаггадгæнæг къордтæ ма дзы баззад, уыдонæй Цæгат Кавказ асыгъдæг кæныны хæстыты, фыццаг уыдтæн эскадроны, стæй та — дивизионы комиссар. 1927 азы майы мæй урæд æрцыдтæн Цæгат Кавказы æфсады хицæн иугонд национ бæхджын полчъы хæстон комиссары æххуысгæнæгæй. Уыцы аз мæ сентябры сфидар кодгой Махачкалайы хицæн Дагестайнаг национ бæхджын æфсады дивизионы военкомæй. 1929 азы мæ майы арвыстой Орджоникидзейы номыл хицæн национ бæхджын æфсады полчъы хæстон комиссарæй. Уыцы куысты фæдæн 1933 азы мартъийы онг. Командæ кодтон полчъы хицæн хæйттæн знаггадгæнæг къордты ныхмæ хæстыты, стæй 1929–1931 азты кулакты сыстадтæ басабыр кæныны тохы. 1931 азы сентябрæй 1932 азы июнмæ ахуыр кодтон, Ленинграды хæстон-политикон академийы комиссартæн сæ дæсныйад фæуæлдæргæнынæн цы курсытæ уыд, уым. 1932 азы кæрон æрвыст æрцыдтæн Цæгат Кавказмæ хор цæттæ кæныны куыстмæ, стæй дзы кулактæ цы змæстытæ сарæзтой, уыдон ныссабыр кæнынмæ. 1933 азы, бирæ рæстæджы дæргъы, æфсадмæ мæ арвитут, зæгъгæ, кæй куырдтон, уымæ гæсгæ сдæн Хъазаны фыццæгæм топпæхсджыты дивизийы хицæн бæхджын эскадроны командир. 1934 азы сентябры та — уыцы дивизийы хицæн сгарæг дивизионы командир. 1932 азы кæрон æрвыст æрцыдтæн Сырх Æфсады сгарæг управленийы баргондæй, хъуамæ командæ кодтаин полкъæн, фæлæ мæ управленийæ нæ рауагътой, уым баззадтæн, хæсгонд мын æрцыд къорд бæрнон хъуыддаджы, 1936 азы сентябры æрвыст æрцыдтæн Испанимæ æмæ дзы фæдæн 1937 азы октябры онг. Уым мæ куыст уыд Мадрид бахъахъхъæнын æмæ уыдтæн, уыцы хъуыддагыл чи архайдта, уыцы цалдæр разамонæг кусæгæй иу. Мæхæдæг разамынд лæвæрдтон цалдæр операцийæн Мадридмæ бацæуæнты, æгас Испанийы дæр рапарахат кодтон партизанты змæлд æмæ йын разамынд лæвæрдтон мæхæдæг. Уыдтæн цалдæр къордты ныббырстыты, фæцæф мæ цонг, 1936 азы ноябры та контузи фæдæн. 1937 азы октябрæй фæстæмæ уыдтæн Мæскуыйы, куыстон Сырх Æфсады Сгарæг управленийы. 1938 азы апрелы нысангонд æрцыдтæн управленийы сæрмагонд хайад «А», зæгъгæ, уый хицауæй. 1939 азы майы мæ снысан кодтой Сгарæг управленийы хайады хицауæй. Финляндиимæ хæст куы райдыдта, уæд мæ баурæдтой Финляндийы фронты Сгарæг управленийы оперативон къорды хицауы хæдивæгæй, 1940 азы январæй фæстæмæ та командæ кодтон, Ленинграды физкультурниктæй цы сæрмагонд къахдзоныгъджынты бригад сарæзтой, уымæн. Уыцы бригадæн йæ куыст уыд финнаг æфсæдты фæсчъылдыммæ. Финляндийы хæст куы фæци, уæд та куыстон Сгарæг управленийы хайады хицауæй. 1940 азы ноябрæй 1941 азы маймæ ахуыр кодтон Фрунзейы номыл хæстон академийы хистæр æфсæддон разамонджыты дæсныйад уæлдæргæнæн курсыты, æмæ сæ куы фæдæн, уæд нысангонд æрцыдтæн Фæскавказы фронты Сгарæг хайады хицауæй, фæлæ уавæр афтæ вазыгджын кæй цыди, уымæ гæсгæ мæ ныууагътой Сырх Æфсады Сæйраг Сгарæг управленийы æмæ мын мæ бæрны бакодтой сæрмагонд оперативон къорд. 1941 азы 24 июны æрвыст æрцыдтæн Советон Цæдисы Маршæл Ворошиловмæ, уымæн йæ сæрмагонд вазыгджын хæстæ æххæст кæнынмæ, æмæ йемæ ацыдтæн Ныгуылæн фронтмæ. Уым мæ куыст уыди æфсæдты ’хсæн бастдзинад саразын, фæтк æвæрын. Фæстæмæ чи цыди, уыцы æфсæдтæн хъуамæ æмбарын кодтаин, Ворошиловы амындмæ гæсгæ, цы кæнын хъæуы, уыдæттæ, стæй хъуамæ цæрджытæн аразын кодтаин, æфсад сæхи кæм æрфидар кæной, ахæм бынæттæ. Комкоммæ Ворошиловы амындмæ гæсгæ æвзæрстон Беларусы, Смоленск æмæ Брянскы облæсты партион-советон кусджыты сæрæндæрты æмæ сæ æрвыстон немыцы фæсчъылдыммæ партизанты къордтæ аразынмæ æмæ диверсион куыстытæ кæнынмæ. 1941 азы мæ 8 июлы уырдыгæй ракодтой æмæ мæ арвыстой Ленинградмæ Цæгат-Ныгуылæн фронты хæстон советмæ. Ацы ран комкоммæ Ворошилов æмæ Ждановы амындæй цæттæ кодтон, партизанты куыст чи хъуамæ рапарахат кодтаид, ахæм къордтæ æмæ сæ æрвыстон немыцы чъылдыммæ. Маршæл Ворошиловы амындмæ гæсгæ архайдтон Цæгат-Ныгуылæн æмæ Ленинграды фронтты сгарыны куыстытæ банывыл кæныныл. Немыц Чудовы ’рдыгæй куы ’рбатыдтой фронт, уæд мæ Ворошилов æмæ Жданов снысан кодтой, уырдæм немыцы ныхмæ чи цыци, уыцы 311 топпæйæхсæг дивизийы командирæй. 24 августы уым фæцæф сты мæ дыууæ къахы дæр æмæ мæ цонг дæр. Хуыссыдтæн Ленинграды госпиталы. 1941 азы 10–11 октябры Сырх Æфсады Сæйраг Сгарæг Управленийы хицауы домæнмæ гæсгæ æрвыст æрцыдтæн хæдтæхæджы Мæскуымæ æмæ мæ баурæдтой Мæскуыйы фронты сгарæг хайы хицауæй. 1941 азы ноябры, Мæскуыйы фронт кæй нал уыд, уымæ гæсгæ кусын райдыдтон Сырх Æфсады Сæйраг Сгарæг Управленийы сæрмагонд оперативон къорды хицауæй. 1942 азы январы мæ мæхи фæндæй ауагътой фронтмæ æмæ мæ сæвæрдтой 114 бæхджын æфсады дивизийы командирæй. 1942 азы майы сдæн Брянскы фронты 7 бæхджын корпусы командиры хæдивæг. Уыцы аз августы мæ акодтой уыцы куыстæй æмæ мæ ССРЦ-йы хъахъхъæнынады министрады уынаффæмæ гæсгæ снысан кодтой партизанты змæлды Хуссайраг штабы хицауæй (Кавказ, Хъырым). 1942 азы ноябры та мæм фæсидтысты Мæскуымæ æмæ мæ сæвæрдтой партизанты змæлды центрон штабы хицауы æххуысгæнæгæй æмæ уыцы штабы оперативон хайады хицауæй. 1943 азы уыцы штаб кæй нал уыд, уымæ гæсгæ æвæрд æрцыдтæн Сырх Æфсады Сгарæг управленийы 2-æм хайады хицауы хæдивæгæй. 1943 азы маргъийы мæхи курдиатмæ гæсгæ ацыдтæн фронтмæ æмæ мæ апрелы снысан кодтой Хуссар-Ныгуылæны 2-аг гвардион Хъырымаг бæхджын дивизийы командирæй. Уыцы дивизийæн фæкомандæ кодтон суанг 1946 азы онг. 1943 азы октябры райдиан 1-æм Украинаг фронты гвардийы 1-æм бæхджын корпусы уыдтæн мæ дивизиимæ, афтæмæй Киевæй цæгатырдæмдæр, цæугæдон Тетерев æм кæм бакæлы, уымæ хæстæг ахызтæн Днепрыл, немыцы фидæрттæ батыдтон, байстон æмæ фæуæрæхдæр кодтон доны фалейæ бырсæг, 60-æм æфсадæн плацдарм. Уыциу рæстæг фæсчъылдымæй ныццавтон, 60-æм æфсады Днепрыл æрбахизæнтæм чи ныббырста, немыцы уыцы фистæг æфсад æмæ танкты æмæ сæ скуынæг кодтон. 1943 азы 5 ноябрæй фæстæмæ мæ дивизиимæ хæцыдтæн Киев ссæрибар кæныныл, Киевæй цæгатырдæмдæр батыдтон, немыцæн цæугæдон Ирпеныл цы фидæрттæ уыд, уыдон æмæ мæхи бакодтон, Киевæй Житомирмæ цы фæндаг цæуы, уый, афтæмæй сæхгæдтон, Киевы цы немыцаг къордтæ уыд, уыдонæн сæ лидзæн фæндæгтæ. Размæ æнæрлæугæйæ бырстон æмæ знаг Киевмæ фæсфронтæй цы ’вæллад æфсæддон хæйттæ æрвыста, уыдон дæрæн кодтон, афтæмæй 11 ноябры бацахстон г. Коростышев, 12 ноябры та г. Житомир æмæ дарддæр абырстон хуссар-ныгуылæнырдæм. 

Фронты разамынды бардзырдмæ гæсгæ æз сдæн æфсæддон къорды командир æмæ 14 ноябрæй 19 ноябрьмæ хъахъхъæдтон Житомир, æнтыстджынæй мæ хæс сæххæcт кодтон, фæуæлахиз дæн, бирæ фылдæр тыхтæ кæмæ уыд, уыцы знагыл æмæ, Фастовск-Киевы ’рдæм бырсынмæ чи хъавыд, уыцы немыцы дивизитæй махи ныхмæ раздæхтон 4 фистæг æмæ 3 танкджын дивизийы. 

1943 азы ноябры кæрон æмæ декабры тынг æнтыстджынæй хъахъхъæдтон г. Малинмæ бабырсæн бынæттæ. 

1944 азы январы мæ дивизи тынг зын уавæрты абырста Сарны, Ковелы ’рдæм — бæстæ хъæдбын æмæ цъыфдзаст уыди, ноджы ма фæхъарм. Немыцимæ хæстытæй уæлдай ма мæ къухы бафтыд цалдæр æнтыстджын ныббырсты, уым цы украинаг-фашистон националистон къордтæ уыд — «бандеронтæ», «бульбайæгтæ» æмæ æнд., уыдоны ныппырх кæнын æмæ сæ разамонджытæй иу цалдæры райсын. Мæ къухы бахаудысты сæ радиостанцæтæ æмæ сæ типографитæ дæр. Январы кæрон хæцгæ-хæцын уæззау уавæрты ахызтæн цæугæдоны сæрты — йæ ном Стырь. Хъуамæ бабырстаин г. Ковелмæ, фæлæ райстон ног бардзырд æмæ уыцы цæугæдоны скæсæйнаг былыл алæгæрстон хуссармæ. Уыцы абырсты фронтæй дзæвгар адард дæн, афтæмæй мæ къухы бафтыдысты хъæутæ Колки, Суск, станцæ Киверце æмæ ма бирæ æндæр немыцы хæйттæ æмæ гарнизонтæ ныддæрæн кæнын. Венгрты 19 æмæ немыцы 143 фистæг дивизитæ ныппырх кодта, афтæмæй нæ дивизи 1944 азы 1-æм февралы изæрæй райста г. Луцк, уымæй чысыл фæстæдæр Луцкы хуссарварс Дубномæ хæстæг ныппырх кодтон, г. Ровнойæ фæстæрдæм чи фæцæйцыди, уыцы немыцаг къорды стыр хай. 1944 азы 23 февралы дивизи райста ног бардзырд, цæмæй Дубнойæ æвæстиатæй бахæццæ уыдаиккам Луцкмæ, уымæн æмæ уырдæм знаг æрбаппæрста ног тыхтæ, махонтæ та уым нæ уыдысты. 25 февралы немыцы ныббырстытæн æнтысджынæй ныхкъуырд лæвæрдтон æмæ, цæмæй знаг йæ сæйраг тыхтæ хæсты цæхæрмæ батæра, ууыл бацархайдгон, стæй йæ æнæнхъæлæджы чъылдымæй æмæ фæрсырдыгæй ныццавтон, мæхимæ дæр æмæ ма мын мæ дæлбар цы артиллери бакодтой æд танктæ, уыдонæй. Зæгъæн ис, æмæ уыцы губернийы ног фистæг дивизийæ ницыуал баззад. 

1944 азы 15 мартъийы цæугæдон Иквайы былыл Тарговицæмæ хæстæг мæ дивизи батыдта немыцы фидæртгæ æмæ æнæрлæугæйæ балæууыд, Дубнойы немыцæн цы æфсæдтæ уыд, уыдоны фæсчъылдым, афтæмæй фадат радта, цæмæй не ’фсад размæ абырстаиккой. 19 мартъийы райстон г. Красноармейск (Радзивиллув), 20 мартъийы та — г. Броды, æмæ 13-æм æфсады æрбабырстмæ тох кодтон горæты Хуссар-Ныгуылæн фарс. 19 мартъийы фæцæф мæ цæсгом, фæлæ госпитальмæ нæ ацыдтæн. 

1944 азы июлы Львовы — Перемышлы 1-æм Украинаг фронт арæзта операци, уым мæ дивизийæн уыд хицæн хæс — немыцæн г. Бродыйы цы къордтæ уыд, уыдон хъуамæ цæугæдон Ныгуылæн Бугыл ма ахызтаиккой æмæ ныгуылæнырдæм ма ацыдаиккой Каменка-Струмиловы районы. Каменка-Струмилов куы райстон, уæд немыцæн æнæ схæцгæ нал уыд, афтæмæй сæ бынæттон уавæртæ уыдысты бирæ æвзæрдæр. Цыппар боны дæргъы — 18 июлæй анымайгæйæ — мах цалдæр бырсты бакодтам лæгæй-лæгмæ хæстмæ æмæ скуынæг кодтам, махæй бирæ фылдæр чи уыд, уыцы знæгты æмæ нæ хæс иттæг æнтыстджынæй сæххæст кодтам. Амынд нын кæм уыд, ууылты иу немыцаджы дæр нæ бауагътам ахизын, кæд фронт æнæхъæн 70 километры фæтæнæн уыд, уæддæр. Хæсты быдыры баззад 8 мин фашистон салдаты æмæ афицеры, уыимæ дыууæ инæлары. Дивизи уыцы хæсты райста дыууæ минæй фылдæр уацайраджы, 35 танчы, 500 фылдæр сармадзантæ æмæ минæхсæнтæ, автомашинæтæ — 3 минæй фылдæр, 6 мины бæхтæ. Пырх æрцыдысты 340, 341 фистæг æмæ 454 хъахъхъæнæг дивизитæ, се штабты цыдæриддæр сæрмагонд гæххæттытæ уыд, уыдон та сын хæсгæ ракодтам. 

Уыцы хæсты мæ дивизийæ фæхъуыд 1200 адæймаджы. 26 июлы дивизи ахызти цæугæдон Саныл æмæ 3-аг танкты æфсадимæ иумæ райста г. Перемышль, дарддæр бырста Польшæйы зæххыл. Райста г. Бжозув æмæ тох кодта г. Кросно райсыныл, цалынмæ 38 æфсады хæйттæ не ’рбахæццæ сты, уæдмæ. 

1944 азы сентябры дивизи г. Кроснойы знаджы фидæрттæ батыдта, афтæмæй 1-æм гвардион бæхджын корпусы архайдта Чехословакимæ рейды. Знаджы бахъуыд фронтæй 10 фистæг дивизийы сисын æмæ сæ мах корпусы ныхмæ æрæвæрын. Ацы хæстыты корпусы архайдæн тынг ахъаз фæцис дивизи, цæугæдон Вислæйы был Сандомиры плацдармы махонты хъуыддæгтæ æнтыстджынæй цæмæй цæуой, уæлдайдæр та уымæн. 

1945 азы январы дивизи Сандомиры плацдармæй архайдта 1-аг Украинаг фронты Силезиаг операцийы æмæ сæрæн ныббырстыты руаджы 23 январы балæууыд, немыцæн Краковы цы хæстон къордтæ уыд, уыдоны фæсчъылдым, афтæмæй 3-аг танкджын æфсад æмæ корпусы иннæ хæйттимæ райста горæттæ Гросс-Стрелитц, Катовице, Бецген, Бишофсталь, Рыбникæмæ æнд. 29 январы ахызтæн цæугæдон Одерыл Ратиборæй цæгатырдæмдæр, бацахстон плацдарм æмæ уырдыгæй хæцын байдыдтон. Кæд знаджы тыхтæ бирæ фылдæр уыдысты, уæддæр бахъахъхъæдтон плацдарм, цалынмæ 60-æм æфсад æрхæццæ, уæдмæ — 7 февральмæ. 1945 азы февралы дивизи ногæй ахызт Одеры сæрты г. Бреслауы цур æмæ архайдта горæтсæ Бреслау, Кант, Ноймарк, Лигниц, Гольдберг, Шенауы алыварс хæстыты. 1945 азы апрелы дивизи 1-аг Украинаг фронты æфсæдтимæ иумæ цæугæдон Нейссейыл знаджы фидæрттæ батыдта, æмæ 19 апрелы балæууыд Берлины хуссар-ныгуылæн фарс, фæлæ уæд дивизи райста æндæр бардзырд, æмæ 21 апрелы ахызти цæугæдон Эльбæйыл, г. Торгауæй гыццыл хуссарырдæмдæр. Уым дивизи райста бирæ уацайрæгтæ, ноджы ссæрибар кодта мингай советон æфсæддоны æмæ хуымæтæг ацæмы, немыцы концлагеры чи уыд, ахæмты. Уыдонæй сæдæгæйгты эсэс хъуамæ фехстаиккой, мах сæм куы бабырстам, тæккæ уыцы сахат. 

25 апрелæй хæсты фæудмæ хæцыдтæн Эльбæйы хурныгуылæн был, цæмæй г. Дрезден райстаин, уый тыххæй. Горæт райсын зын уыд, уымæн æмæ немыцы тыхтæ мах тыхтæй уыдысты бирæ фылдæр. Уыцы хæсты дивизи цы лæгдзинад равдыста, уый тыххæй йын саккаг кодтой Ленины орден. 

Мæ рæстæджы 2-аг гвардион Хъырымаг бæхджын дивизийæн лæвæрд æрцыд Леиины орден, дыууæ Сырх Тырысайы æмæ Богдан Хмельницкийы орден, бирæ хæттыты йæ кой уыди Сæйраг Уæлдæр командæгæнæг æмбал Сталины бардзырдты. 

1945 азы майы кæрон 1-аг Украинаг фронты хæстон советы уынаффæмæ гæсгæ нысангонд æрцыдтæн фронты иугонд полчъы батальоны командирæй. Уыцы батальонимæ уыдтæн Мæскуыйы Уæлахизы парады 1945 азы 24 июны. 

1945 азы сæрды нæ батальонимæ ацыдтæн Венгримæ, уырдыгæй — Ныгуылæн Украинæмæ, уым 38 æфсадимæ архайдтон украинаг-фашистон знаггадгæнæг «бандеронты» къордты ныппырх кæныныл. 

1945 азы декабрæй 1946 азы январьмæ мæ дивизи ракодтон æфсæнвæндагыл æмæ æрæнцади г. Чкалов, Уральск, Тоцкоейы районы. 

1946 азы дивизи хæлиугонд æрцыд æмæ мæн снысан кодтой Гвардийы 3-аг Хицæн Евпаториаг Сырхтырысаджын топпæйæхсæг бригады комавдирæй Брянскмæ. 

1947 азы мартъийы æрвыст æрцыдтæн К. Е. Ворошиловы номыл Уæлдæр Хæстон Академийы Уæлдæр Академион курсытæм. Ныртæккæ дæр дæн уым. 

Æндæр партиты, троцкистон, рахиз æмæ иннæ контрреволюцион организациты уæнг никуы уыдтæн. Нæ партийы Инæларон Хаххæй никуы фæиппæрд дæн, никуы фæцудыдтон, кæддæриддæр практикон æгъдауæй куыстон ууыл, цæмæй уый царды фидардæр кæна. 

Уацары æмæ æрхъулайы никуы бахаудтæн. 

Мæхи ныййарджытæн дæр æмæ мæ бинойнаджы ныййарджытæн дæр, стæй нæ хиондæр хахтæджытæн дæр, сæ хъæлæсы бартæ ист никуы уыдысты, советон оргæнтæ сын тæрхон никуы кодтой. Фæсарæны мæхицæн дæр æмæ мæ бинойнагæн дæр æппындæр ницавæр хæстæджытæ ис. 

Æфсæддон цин «булкъон» мын Советон Цæдисы Хъахъхъæнынады Адæмон Комиссариаты бардзырдмæ гæсгæ лæвæрд æрцыди 1938 азы 17 февралы. Æфсæддон цин «инæлар-майор» та 1943 азы 13 ноябры Советон Цæцисы Ацæмон Комиссарты Советы уынаффæмæ гæсгæ. Арæх æвзæрст цыдтæн, кæм службæ кодтон, уыцы æфсæддон хæйтты партион оргæнтæ æмæ бынæттон советтæм. 

1938 азæй 1941 азмæ уыдтæн Сырх Æфсады Сæйраг Сгарæг Управленийы партион къамис æмæ партион бюройы уæнг. Ис мæм хицауадон хæрзиуджытæ: 

1. Ленины æртæ ордены æмæ Сызгъæрин Стъалы. 

2. Сырх Тырысайы æртæ ордены. 

3. 2-аг къæпхæны Суворовы орден. 

4. 1-аг къæпхæны Фыдыбæстæйы хæсты орден. 

5. Майдан «Фыдыбæстæйы хæсты партизанæн» 1-аг къæпхæн. 

6. Кусджытæ-зæхкусджыты Сырх Æфсады XX азы юбилейон майдан. 

7. Ленинград, Мæскуы, Кавказ бахъахъхъæныны тыххæй майдантæ æмæ майдан Германыл фæуæлахизы тыххæй. 

 

Уæлдæр Академион курсыты ахуыргæнинаг, 

Советон Цæдисы Хъæбатыр Гвардийы инæлар-майор 

Мамсыраты Хаджумар 

 

1947 азы 1 октябрь, Мæскуы