Мзокты Аслæнбег
Журнал «Мах дуг», 1997 аз, №7
1996 азы Цæгат Ирыстоны–Аланийы гуманитарон иртæстыты институты рауагъдады рацыди ног чиныг. Йæ автор — зындгонд америкаг ахуыргонд, Массачусетсы университеты (АИШ) профессор, славист Ласло Диенеш. Чиныг фыст у не ’мзæххон, зындгонд фыссæг Гæздæнты Иуанейы фырт Гайтойы цард æмæ сфæлдыстады тыххæй. (Диенеш Ласло. Гайто Газданов. Жизнь и творчество. Пер. с англ. Т. Салбиева. Владикавказ. Изд-во Сев.-Осет. ин-та гуманитарных исслед., 1995. 304 с.)
Æрæджыйы онг махмæ афтæ нымадтой, цыма Советон Цæдисы нæй уырыссаг эмиграци, нæй уырыссаг эмигрантон литературæ фæсарæнты. Кæд ис, уæд та нæу литературæиртасджыты ныхасы аккаг. Æмæ уæд ацы хъуыддагыл райдыдтой кусын эмигранттæ сæхæдæг: историктæ, библиографтæ, литературæиртасджытæ. Уыдон раджы бамбæрстой, фæсарæнты райрæзгæ литературæ, наукæ æмæ культурæйы нысаниуæг.
Ласло Диенеш йæ царды фылдæр хай снывонд кодта уырыссаг эмигрантон литературæ ахуыр кæнынæн. 1982 азы Мюнхены англисаг æвзагыл рацыд йæ наукон куыст «Русская литература в эмиграции. Жизнь и творчество Гайто Газданова». Ныр уыцы монографи рацыди Дзæуджыхъæуы дæр уырыссаг æвзагыл. Монографи ратæлмац кæныны бар авторæй ракуырдта æмæ контракт бафыста гуманитарон иртæстыты институты раздæры директор Таболты Солтан1 (1992 азы), æхца та йын радтой спонсортæ: Æлбегонты Хасан (Фæндæгтæ аразæн департамент), Къуымæллæггаты Хъазыбег (Кæрдзыны консервгæнæн завод), Моргуаты Барис (Æфснайæн банчы управлени), Сæлбиты Хъазыбег (Медицинон академи), Касаты Лев (Ирыстоны социалон сферæ), Олисаты Аким (куыстуат «Агроном»).
Л. Диенешы размæ Гайтойы кой биноныгæй ничима кодта, йе сфæлдыстад æмæ йæ царды хабæрттæ ничи раиртæста. Гæздæнты Гайтойæн фыссæджы курдиат Хуыцауæй лæвæрд уыди. Роман Гулы загъдау, уый «Унес Россию на подошвах своих башмаков, сохранив ее навеки в своем сердце».
«Гайто Газданов, — Ласло Диенешмæ гæсгæ, — это крупный художник, блистательный стилист, искусный новатор, мастерство которого нашло свое выражение не только в стилевых особенностях его прозы, но и в выборе литературных тем и средств их раскрытия. Это действительно современный писатель XX века — в том смысле, который придается данному понятию на Западе, — а его произведения безусловно заслуживают и особого внимания и возвращения к читателю».
Уырыссаг æвзагыл Л. Диенешы чиныг арæзт у разныхасæй æмæ цыппар хайæ. Цыбыр разныхасы чиныджы автор дæтты дзуапп фарстæн: цæмæн равзæрста йæ монографийы предметæн Гæздæны-фырты цард æмæ сфæлдыстад, цæмæн ис ахæм композицион арæзт йæ чиныгæн.
Фыццаг хай хуыйны «История жизни (автопортрет писателя, написанный критиком)». Ис дзы фыссæджы биографион æрмæг. Уый у уырыссаг литературæйы Гайтойы фыццаг биографи. Иртасæг спайда кодта алыхуызон фæрæзтæй (Гайтойы усы, хиуæтты æмæ зонгæты ныхæстæй, фыссæджы архивæй æмæ фæсарæйнаг Уæрæсейы фысджыты æмæ литературон критикты мысинæгтæй). Фæлæ Ласло Диенеш йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй биографи фысгæйæ, йæ зæрдыл дардта Гайтойы уацмыстæ дæр. Уымæн æмæ сæ цалдæр архивон æрмæгимæ куы абарста, уæд раиртæста, йæ прозæ автобиографион кæй у, уый. Ахæм хуызы фыст биографиимæ, кæй зæгъын æй хъæуы, ирон чиныгкæсæг æппындæр зонгæ нæу, уымæ гæсгæ монографийы фыццаг хай тынг цымыдисаг у.
Л. Диенеш æргом кæны Гайтойы тыхст цард эмиграцийы азты, (суанг ма таксийы шофырæй дæр куыста), дыккаг дунеон хæсты рæстæг цы гæнæг уыди, радио «Свобода»-йы куы куыста, уыдæттæ. Уæддæр Гайтойы биографи автор æххæстыл нæ нымайы, уымæн æмæ у тынг хъæздыг: «как „автобиография“ она весьма далека от завершения».
«В прозе Газданова достаточно хорошо представлены сведения, относящиеся главным образом к его детству и, в особенности, к юности, вплоть до зрелого возраста. С годами писатель вновь и вновь обращается к событиям своей юности, так что о второй, более продолжительной, но „менее важной“ его жизни, мы располагаем очень немногими сведениями; когда же они в его прозе отсутствуют вовсе, мы вынуждены использовать информацию из других источников», — фыссы америкаг ахуыргонд Гæздæнты Гайтойы биографи ныффыссыны методы тыххæй, Л. Диенеш цы æрмæг æрæмбырд кодта, уыдон Уæрæсейы иртасджытæн-филологтæн зын ссарæн уыдаиккой, уымæн æмæ сæ ахуыргонд агуырдта йæхæдæг Францы, Германы, Турчы, Болгарийы æмæ Америчы.
Дыккаг хай — «Литературная жизнь и произведения»-йы дзырд цæуы Гайтойы сфæлдыстадон куыстыл (1926–1971). Ам Л. Диенеш махæн гом кæны Гайтойы сфæлдыстадон лаборатори, æмæ нæ разы уынæм фыссæг Гæздæнты Гайтойы 38 радзырды æмæ 9 романы авторы.
Эмиграцийы критиктæ цавæр аргъ скодтой прозаикы уацмыстæн, уый тыххæй дæр базонæн ис чиныджы ацы хайы. Иу нæу сæ цæстæнгас М. Осоргинæн, Г. Адамовичæн, С. Савельевæн, В. Ходасевичæн, М. Слонимæн. Гайтойы романтæ расайынц быцæутæ, фæлæ фыссæг эмиграцийы фысджытæй æппæты курдиатджындæр кæй у, уыцы хатдзæгмæ æрцæуынц критиктæ иууылдæр. «Искусство Газданова выше драмы, рассказа, романа в том смысле, что оно достигает той глубины психологобиологических основ человеческой жизни, где уясе нет места „вымыслу“... Здесь воображение уже невозможно, и человека охватывает немота, оттого, что он расстается со всеми иллюзиями и самообманом, хочет понять тайну бытия», — фыста критик В. Вейдле.
Гайтойы радзырдтæ æмæ романтæ расайдтой бирæ алыхуызон хъуыдытæ Гайтойы рæстæджы литературон критикты æхсæн. Л Диенеш æнæхъуаджы не здахы стыр æргом Гайтойы уацмысты критиктæ Г. Адамович, М. Слоним, В. Вейдле, В. Ходасевич æмæ иннæты ныхæстæм.
Фылдæр хæттыты-иу Гайтойы литературон ныхмæлæуджытæ раст нæ уыдысты, не ’мбæрстой, нæ-иу раиртæстой Гайтойы прозæйы мидис. Гайто та, Юрий Иваск (фæсарæйнаг уырыссаг фыссæг æмæ критик) куыд зæгъы, уымæ гæсгæ: «...оставался реалистом, но на свой „газдановский лад“».
Гайтойы сфæлдыстадæн аргъ кæнгæйæ А Диенеш йæхæдæг бафиппайдта: йæ уацмыстæ дзаг сты æнкъарæнты хуымæтæг æмæ вазыгджын конфликттæй, бæллицтæ æмæ зæрдæдарæнтæй, амонд æмæ мастæй, «уды змæлдæй», адæймаджы хъысмæтыл риссæй. Æрмæст йæ сæргонды метафорæ «балц» (путешествие) дæр ахæсгæ у адæймаджы хъысмæтмæ, адæймаджы цардмæ: балц авдæнæй ингæнмæ, кæнæ иу бæстæйæ иннæмæ, кæнæ зæрдæйы иу хъыгæй иннæмæ.
Чиныджы æртыккаг хай — «Тематика и эстетика». Л. Диенеш архайы Гайтойы сфæлдыстадон метод æмæ эстетикæмæ дæгъæл ссарыныл.
Фыссæджы сфæлдыстадыл тынг бандæвтой дыууæ сæйраг хъуыддаджы: «Первое — влияние того разрушительного духовного опыта, который обрекает человека на одиночество в этом «гуманном» мире, и единственным смыслом его жизни при этом становится тот, который он сам ей навязывает. «Второе — природная склонность Газданова к чувственному восприятию мира, корни которого также могут гнездиться в открытии для себя ограниченности и недостаточности разума».
Чиныджы ацы хайы бæлвырдæй зыны Гайтойы цæстæнгас фыссæджы куыстмæ. Радзырдтæ æмæ романтæ анализ кæнгæйæ ахуыргонд архайы, цæмæй раиртаса фыссæджы поэтикæйы бындурон фарстытæ: цæмæн фыста Гайто йæ уацмыстæ, куыдæй ныв кодта йæ характертæ. Л Диенеш архайы иу ахсджиаг фарстæн дзуапп раттыныл: цы у царды нысан?
Дзæуджыхъæуы цы чиныг рацыд, уый бæрæг дары Мюнхены 1982 азы уагъдæй. Фæзынди дзы ног сæргонд фиппаинæгтимæ. Иртасæг бафиппайдта Маяковский æмæ Пастернакы, уырыссаг литературæйы классиктæ Достоевский, Толстой, Набоков æмæ «Серапионовы братья»-йы æндæвдад Гайтойы райдианы сфæлдыстадыл.
Диенешы чиныджы цыппæрæм хай — «Краткая библиография произведений Гайто Газданова и посвященных писателю исследований». Ацы хайы ис Гайтойы фæсарæнты фыст уацмысты æмæ фыссæджы тыххæй критикон уацты номхыгъд (æдæппæт сты 258).
Ацы куыстыты бындурыл фыст æрцыд Ласло Диенешы чиныг «Библиография произведений Гайто Газданова» — рацыди 1982 азы францаг æвзагыл Парижы Славистикæйы Институты.
Л. Диенеш æрмæст чиныг нæ ныффыста Гайтойы тыххæй, фæлæ ма скодта азфыст Фæсарæйнаг Уæрæсейы литературон æмæ культурон цардыл.
Хорз бакуыста тæлмацгæнæг Сæлбиты Тамерлан: чиныг у æнцон æмбарæн, цыма уырыссагау æрцыди фыст. Тæлмацгæнæг бахъахъæдта америкаг ахуыргонды хæдхуыз стиль.
Чысыл фиппаинæгтæ мæм ис чиныг рауадзджытæм.
Цæмæдæр гæсгæ англисаг æвзагыл рауагъд чиныгæй æппæрст æрцыди фыццаг хай: «Русская литература в эмиграции». Уый мæм кæсы диссаг.
Чиныджы æнæмæнг хъуыди нæмтты номхыгъд æмæ историон æмæ культурон фиппаинæгтæ, уымæн æмæ чиныг уагъд вæййы æрмæст специалисттæн æмæ литературæ иртасджытæн нæ, фæлæ æппæт чиныгкæсджытæн дæр. Фæлæ, хъыгагæн, бирæтæ абон ницы зонынц Гайтойы æмдугонты тыххæй.
Уæлдæр загътон Гайтойы уацмысты библиографийы тыххæй. Егъау куыст бакодта ацы хъуыддагыл Л. Диенеш. Йæхæдæг афтæ фыссы: «...большинство критических статей было опубликовано в газетах и, стало быть, доступ к ним затруднен». Æмæ кæд европæйаг публикацитæ фæсарæйнаг чиныгкæсджытæн зын сгарæн сты, уæд ма цы зæгъæм уæрæсейæгтæй та?
Мæнмæ афтæ кæсы, цыма хуыздæр уыдаид, чиныгуадзджытæ Л. Диенешы библиографийы фæстæ куы ныммыхуыр кодтаиккой Гайтойы уацмысты библиографи æмæ уый тыххæй литературæ. Уæрæсейы йын цы чингуытæ рацыд, уыдон тыххæй. Фæлæ чиныграуадзджытæ не сразы сты мæ хъуыдыимæ, уымæн æмæ уый фылдæр кодта чиныджы ас. Ахæм библиографи стыр æххуыс фæундаид чиныгкæсджытæн.
Л. Диенешы чиныг куы кæсай, уæд дзы алы рæнхъы дæр хъуысы уарзондзинад Гайтомæ. Фыссæджы аивадон дзырдыл хъуыды кæнгæйæ чиныджы автор æрцæуы ахæм хатдзæгмæ — Гайтойы сусæгдзинад райхалын никæй бон бауыдзæн. Фæлæ æцæг аивад у сусæгдзинад, æмæ йæ мах дæр уый тыххæй уарзæм.
«Ацы проблемæтыл дзурынафон уæд уыдзæн, Гæздæны-фырты уацмыстæ Набоковы уацмысты фарсмæ куы æрцæуой, Гайто куы æрцæуа æвæрд Пастернак, Гофман, Гельдерлины фарсмæ, куы йæ бахæссой литературæйы историмæ, куы йыл ныффыссой иртасæн куыстытæ литературон критиктæ», — фыссы Л. Диенеш.
Чи æнхъæл уыдис æмæ æвдай азæй фылдæр адæмæй æмбæхст цы фыссæг уыд, уый уацмыстæ мах абон кæсдзыстæм æмæ нын æххуыс уыдзысты цæрынæн, кусынæн æмæ нæ абоны уæззау уавæртæ хуыздæр æмбарынæн...
___________________________________
1 Журналы «Солтаны» бæсты фыст ис «Сергей», фæлæ уый, æвæццæгæн, рæдыд у.
