Журнал «Фидиуæг», 2006, №3 

Цард — адджын, фæлæ — цыбыр. Ничи дзы бафсæст цæрынæй. Фæдзурæм ма афтæ дæр, цард мæнгард у, æгъатыр. Йæ митæ хъызт бонау — фæлывд. Афтæ куынæ уаид, уæд бирæты æнæ рæстæджы адзалы фæндагыл не ’рвитид, сæ хъуыддæгтæ æрдæгыл нæ заиккой. 

Афтæ у цард. Хосдзауæн кæнæ йæ уис баззайы æрдæгыл, кæнæ йæ мæкъуыл, хуымгæнæгæн — йæ гутоны хахх, фыййауæн — йæ лæдзæг, фыссæгæн — йæ фыссинæгтæ. 

Кæй ранымадтон, уыдонæй иу стыр хай хауы Ардасенты Хадзыбатырмæ. Хадзыбатыр уыдис курдиатджын поэт, арæхстджын тæлмацгæнæг, куырыхон зонадон кусæг. Æмæ цы?.. Баззадысты æрдæгыл йæ егъау нывæстытæ, атыдта йæ æнæрæстæджы æгъатыр низ, нæ бафсæст йæ адæмы цинæй, Ирыстоны алæмæттаг æрдзы рæсугъддзинæдтæй. 

Хадзыбатыримæ æз базонгæ дæн 1961 азы Цæгат Ирыстоны зонад-иртасæг институты. Уæдæй фæстæмæ хорз зыдтам кæрæдзи, уæдæй фæстæмæ æз алы хатт дæр мæ зæрдыл дардтон иу хъуыды: фыццаг фендæн бирæ нысаниуæг ис. 

Мæн Хадзыбатыр райста куыд йæ кæстæр æфсымæр, йæ кæстæр хæлар æмæ, кæд абон ирон литературæйы фарстытæй цæуылдæрты фæхæст дæн, уæд уым Хадзыбатыры хайбавæрд егъау у. Йæ чиныг «Цард æмæ поэзи» мын куы лæвар кодта, уæд йæ фæдзæхст уыдис, кæс нывæфтыд литературæ æмæ, дæ бон цы у, уымæй та фысс дæ хъуыдытæ, цы чингуытæ дæм бафта, цы фысджыты кæсай, уыдоныл. 

Фæстæдæр мæ хъуыды бамбарын кодтон Хадзыбатырæн, зæгъын, фæнды мæ, куы раттин ирон литературæйы историйæ кандидатон фæлварæн. Уый йæ мидбылты бахудт æмæ мын афтæ зæгъы: 

— Уый дын никуыдæм аирвæздзæн. Бавдæл æмæ сахуыр кæн ирон периодикон мыхуыры истори 1900–1917 азтæм. 

Мæ куысты фæдыл арæх цыдтæн Хадзыбатыры институтмæ. Уæд базонгæ дæн æввахсмæ институты директор Черджиаты Хазбиимæ, йæ хæдивæг Дзанайты Акимимæ, æвзаджы хайады хистæр Хъуылаты Галаимæ, профессор Æлборты Борисимæ, филологон зонæдты кандидат Хæдарцаты Азæимæ. 

Хадзыбатыр уæд куыста ирон литературæйы хайады хистæрæй, фæлварæн мæ истой Æлборты Барысби, Ардасенты Хадзыбатыр æмæ Хæдарцаты Азæ. Æппæлынæн æй нæ зæгъын, райгондæй мæ баззадысты. 

Хадзыбатыры рæстæджы институты архивы куыстой Сырхаутæй иу чызг, стæй та Мамсыраты Дæбейы фырт Æхсар. Хадзыбатыр сæ дыууæйы дæр фæдзæхста, цæмæй мын бар уыдаид литературон архивтæй пайда кæнынæн. 

Хадзыбатыры æз иу ран бадгæ никуы баййæфтон: кæсгæ, фысгæ. Фылдæр куыста ирон литературæйы историйы фарстытыл. Ууыл та дзурæг сты йæ куыстытæ: «Очерк развития осетинской литературы», Ордж. 1959 г., «Цард æмæ поэзи», — Ордж. 1962 аз; «Осетинская литература периода Великой Отечественной войны (1941–1945 гг.)», Ордж. 1960 г., «Революция 1905–1907 гг. и осетинская литература. — В кн. Известия СОНИИ, т.19; «Осетинская литература за годы Советской власти», — В кн. Известия СОНИИ, т. 20; «Ирон советон литературæ йæ рæзты фæндагыл», ж. «Мах дуг», 1960 аз; «Октябры хурмæ рæзы ирон литературæ», ж. «Мах дуг», 1967, №10; «Ирон роман æмæ йæ проблемæтæ», ж. «Мах дуг», 1965, №9; «Сека Гадиев и его творчество», — Альманах «Советская Осетия», 1965, № 7; «Нартский эпос и осетинская литература» в кн. «Нартский эпос», Ордж. 1957 г. «Хуыздæр сахуыр кæнæм Коцойты Арсены сфæлдыстад», ж. «Мах дуг», 1954, №2; «Певец осетинского народа» (Коста Хетагуров), ж. «Дружба народов», 1953, №3 æмæ æнд. 

Бирæ сты Хадзыбатыры зонадон куыстытæ. Йæ хъуыдытæ загъта: Колыты Аксо, Æгъуызаты Иуане, Мамсыраты Темырболат, Хъаныхъуаты Инал, Хъайтмæзты Аслæмырзæ, Къубалты Алыксандр, Хъороты Дауыт, Бæгъæраты Созыр, Нигер æмæ æндæртыл. 

Хадзыбатыр райгуырдис 1911 азы Цæгат Ирыстоны Хъæдгæроны хъæуы мæгуыр зæхкусæг бинонты хæдзары. Йæ фыд Науи цыбыркъух лæг уыд. 

Нæ уыдысты нывыл Хадзыбатырæн йæ сабион бонтæ. Дæс азы йыл куы сæххæст, уæд кæрæдзийы фæдыл аивгъуыдтой а рухс дунейæ йæ ныййарджытæ. Цы гæнæн ма уыд сидзæр сабийæн, райста фыййауы лæдзæг, æвзонгæй хæссын райдыдта царды уæззау æфсондз. 

«Гайлаг родæй бæрæг вæййы», — зæгъы ирон æмбисонд. Йæ фыдыхомæ цæргæйæ, йе змæлд, йæ фердæхт уыдысты диссаг, ахуырмæ — æвзыгъд. 

Хадзыбатыр фыццаг ахуыр кодта сæхи хъæууон скъолайы, уыимæ иумæ, йæ къухæй нæ хауд фыййауы лæдзæг дæр. Уæд бауарзта æрдзы рæсугъддзинæдтæ, мæргъты рæсугъд зард, поэзийы æхцон зæлтæ. 

Адæймагæн йæ царды чидæр фæндагамонæг фæвæййы. Хадзыбатырæн ахæм адæймаг разынд сæ хъæуы скъолайы ахуыргæнæг Къадзты Алыксандр. Алыксандр тагъд рахатыд æвзонг лæппуйы тырнындзинæдтæ поэзийы фадыджы, уæлдайдæр ын йæ фыццаг æмдзæвгæтæ куы бакаст, уæд. 

Æвзонг лæппуйæн йæ зæрдæ дзырдта иу стыр хъуыддагимæ: рæстæгыл райсын хъæуы исты дæсныйад, искæйы къухмæ æнхъæлмæ кæсын зын у, лæг хъуамæ йæхи дарын фæраза. Уыцы хъуыдытимæ балæууыд Дзæуджыхъæуы æфсæнвæндаджы техникумы. Уый уыдис 1927 азы. 

Æртæ азы фæцахуыр кодта ацы техникумы. Ахуыр дзы кодта, фæлæ йæ зæрдæ та дзырдта ирон поэзийы рæсугъд суадæттимæ. Нывæфтыд литературæ ссис Хадзыбатыры рæсугъд хъуыдыты къæбиц. Уымæ бæлгæйæ, 1930 азы бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон институты ирон æвзаг æмæ литературæйы факультетмæ. Ам базонгæ дунейы адæмты классикон литературæимæ, ирон литературæйы хæзнадонимæ. 

Къостайы Хадзыбатыр нымадта йæ поэзийы галуанмæ фæндаг амонæгыл, Нигер æмæ Цомахъы та — йæ ахуыргæнджытыл. 

Æнтыстджынæй фæцис каст йæ факультет. Иу цъус акуыста ахуыргæнæгæй Салыгæрдæны (ныры Алагиры), скъолайы ахуыры хайады сæргълæууæгæй. Уæддæр та йæ зæрдæ дзырдта йæ дарддæры ахуыримæ. 1934 азы ссис Цæгат Ирыстоны зонад-иртасæг институты аспирант. Фæцис уый дæр каст æнтыстджынæй 1937 азы. 

1938–1940 азты куыста Сталиниры ахуыргæнджыты институты. Кастис лекцитæ ирон литературæйы историйæ. Уым базонгæ йæ фидæны цардæмбал Дзесонимæ. Хадзыбатыр уыд зынгæ прозаик Дзесты Куыдзæджы сиахс — йæ хойы лæг. 

1940 азы аздæхт фæстæмæ Дзæуджыхъæумæ æмæ кусын райдыдта зонад-иртасæн институты зонадон секретарæй. 

Хадзыбатыр йæ цард снывонд кодта зонад-иртасæн куыстæн. Кодта уыцы куыст йæ амæлæты бонмæ, уыдис ирон литературæйы хайады хистæр. Амард 1968 азы, йæ царды гуылфæнмæ куы бахæццæ, уæд. 

Æнæрæстæджы ацыд Хадзыбатыр цардæй, æдæппæтæй фæцард 57 азы. Ацыд, йе ’цæг лæджы кармæ куы бахæццæ, уæд. Баззадысты æрдæгыл йæ хъуыддæгтæ, фæлæ фидарæй зæгъæн ис, Хадзыбатыр цы стыр хуынтæ ныууагъта йæ фæстæ, уыдон уый ном никуы бауадздзысты рох кæнын, нæ аив литературæйы хæзнадонæй æрттивдзысты кæддæриддæр. 

Хадзыбатыр фыццаджы-фыццаг у поэт æмæ поэт та дардыл уынаг вæййы. Ууыл уал дзурæг у йе ’мдзæвгæты фыццаг æмбырдгонд «Сæуæхсид». Мыхуыры рацыд 1931 азы. Уæдмæ Хадзыбатыры ном зындгонд уыд Ирыстоны чиныгкæсджытæн, ирон газеттæ æмæ журналты руаджы. Йæ райгуырды 75 азы бонмæ чиныгуадзæн «Ир» рауагъта йæ равзаргæ уацмысты æмбырдгонд, уырдæм хаст æрцыдысты йе ’мздæвгæтæ, йæ поэмæтæ, æндæр адæмты фысджытæй кæй ратæлмац кодта, уыдæттæ. 

Хадзыбатыры поэтикон бынтæ бирæ ахсджиаг фарстытыл дзурынц. 

Йе ’мдзæвгæ «Бæллын»-ы поэты стыр бæллицтæ сты: цæргæсау уæлæрвты тæхын, цæмæй фена рæстдзинад, адæмы зындзинад, сæ хурхыл сын чи хæцы, уыдæтты: уæд фенин, — зæгъы поэт, — уæлахиздзинад, сæрибардзинад æмæ сын зæгъин, мæ риуы куыд хъазы сæрибардзинад. 

Поэты зæрдæ зарын куы фæагуры, уæд уымæн дæр йæ ратæдзæн баст вæййы йæ адæмыл, сæ уавæртыл. Уыцы хъуыдытæ æргомæй зынынц йе ’мдзæвгæ «Зарын уарзын æз»-ы. 

Кæд уарзы поэт зарын? Туг куы базмæлы, рмуы куы рæхойынц цины уылæнтæ; фæскъæвда хур куы бахуды, кусæгæн йæ цæстыты цин куы ферттивы, завод лулæйау фæздæг куы фæкалы æмæ нæм арвы стъалытау рухс куы фæсудзы. 

Хадзыбатыры зæронд дуг ауызта йæ авдæны, йæ къахыл та слæууыд ног дуджы. Поэт йæхи цæстæй федта зæронд дуджы æгъатыр уаг, йæ цæсгом æмæ йæм хæрамы цæстæй акаст йе ’мдзæвгæ «Зымæгон изæр»-ы. Поэт зæронд ихсыд царды кой кæм фæкæны, уым ын кæддæриддæр йæ ныхмæ æвæры ног царды ралæуд. 

Дæсны у Хадзыбатыр райгуырæн бæстæйы æрдзы нывтæ афыссынмæ. Поэт æрдзæн хуымæтæг ныв нæ дæтты, кæддæриддæр æй бæтты царды ахсджиаг фарстытимæ, ног дуджы хæрзиуджытимæ. Ахæм æмдзæвгæтæ йын сты: «Райсом», «Фæззæджы улæнтæ», «Хæххон æхсæв», «Мартъимæ», «Зымæгон изæр», «Мæйрухс æхсæв», «Зымæг æртхъирæн кæны», «Уалдзæг», «Ацы уалдзæг», «Æцæгуалдзæг», «Мах уалдзæг», «Денджызы уæлхъус». 

Поэтæн цардуарзæг фæлтæр зынаргъ уыдысты кæддæриддæр, арæхстджын уыд уыдоны интимон ахастытæ æвдисынмæ. Цыма уа аивдæр: «Хæрзбон та загътон ацы æхсæв мæ базæн, хъыг мын уыд тынг хъыг, кæй кæныс ды тæргай». 

Революци æмæ мидхæсты дуг, дзыллæйы тохы фæндæгтæ цахæмтæ уыдысты, уыдæтты дæр поэт арæхстджынæй æвдисы йе ’мдзæвгæтæ: «Партизаны радзырд» æмæ «Сырх Æфсад»-ы. 

Стыр Фыдыбæстæйон хæсты темæ аккаг бынат æрцахста Хадзыбатыры сфæлдыстады. Знаг æдзæсгом, мæнгард ныббырст куы сарæзта нæ бæстæмæ, уæд æй поэт схуыдта æрра куыдз æмæ йын аккаг дзуапп радта йе ’мдзæвгæ «Æрра куыдзы мæлæт»-ы. 

Нæ адæм удуæлдай тохты цы хъæбатырдзинæдтæ æвдыстой, уыдæттыл дæр дзуры Ардасены фырт йе ’мдзæвгæ «Сырх Æфсæддоны ныхæстæй»-ы. Иры мадæлтæ æмæ фыдæлтæ сæ зæнæджы хъæбатыр тохы фæндæгтæй куыд райгонд уыдысты, уый дæр реалон нывтæй æрцыд æвдыст авторæн йе ’мдзæвгæ «Нана»-йы. 

Хадзыбатыры сфæлдыстады уынæм гуырахстджын уацмыстæ дæр. Уыдон та сты йæ поэмæтæ: «Мад», «Суадоны райсом», «Умар æмæ йæ фырт Тузар». 

Поэмæ «Суадоны райсом»-ы Хадзыбатыр æвдисы кусæг къласы цард, сæ бæллицтæ, сæ куысты рæсугъд фæстиуджытæ, ног дуджы циндзинадимæ социалисуон ерысы фæстиуджытæ. 

Поэмæ «Умар æмæ йæ фырт Тузар»-ы дæр уынæм дыууæ дуджы — тухиаджы рэестæг æмæ сæрибары колхозон цард. 

Хадзыбатыры хайбавæрд егъау у ирон поэзийы къæбицы. Курдиатджын поэт тынг дардта йæ хъус тæлмац кæнынмæ. Ирон литературон къæбицæй бæрæгæй æрттивынц, Хадзыбатыр æндæр æвзæгтæй иронмæ кæй ратæлмац кодта, уыдон. Ууыл та дзурæг сты: Пушкинаей, Лермонтовæй, Некрасовæй, Шевченкойæ, Къостайæ, Ованес Туманянæй, Иван Франкойæ, Леся Украинкайæ, Маджид Гафурæй, Самуил Маршакæй, Рафаэль Альбертойæ, Ахмет Ерикеевæй, Мамед Сулавæй, Иосиф Уткинæй, Алексей Сурковæй, Юсуп Чехкиевæй, Джамалдин Яндиевæй æмæ æндæр поэттæй кæй ратæлмац кодта, уыдон. 

Уæлдæр æй загътон, Хадзыбатыр æвзыгъд поэт уыд. Уый æмрæнхъ Хадзы уыдис куырыхон зонадон кусæг. Уый тыххæй 1961 азы газет «Рæстдзинад»-ы Дзаттиаты Тотырбег афтæ фыста: «М. Горькийы номыл дунейон литературæйы институты Ардасенты Хадзыбатыр хъахъхъæндзæн йæ диссертацион куыст наукæты кандидаты ном райсыны фæдыл». Загъта ма уый дæр: «Сæйраг оппонент ын у Мæскуыйы университеты литературæйы кафедрæйы сæргълæууæг Азиз Шариф». 

Азиз Шариф фыста: «Цы чиныгыл дзурæм («Очерк истории осетинской литературы. Дооктябрьский период». — Г.П.), ахæм ныффыссыныл, йæ адæмы литературæйы зонадон истори равдисыныл бирæ республикæты куыстой æмæ кусынц зонад-иртасæг институтты æнæхъæн коллективтæ. Фæлæ уæддæр сæ къухы се ’ппæтæн нæ бафты Ардасенты Хадзыбатыр иунæгæй йæ адæмы литературæйы истори куыд æххæст æмæ лæмбынæгæй ныффыста, афтæ». 

Зонады фадыджы Хадзыбатырæн цы æнтыстытæ уыд, уый кой ракодта йæ рæстæджы Плиты Грис дæр. Уый фыста: «Бæрнон æмæ кадджын у Хадзыбатыры куыст (Зонадон — Г.П.)... «Йæ чмнгуытыл сæдæгай ахуыргæнджытæ, мингай скъоладзаутæ æмæ студенттæ ахуыр кæнынц нæ литературæйы истори». 

Хадзыбатырæн йæ чиныг «Ирон литературæйы рæзты очеркты» тыххæй лæвæрд æрцыд (æнæ бахъахъхъæнгæйæ) филологон зонæдты кандидаты ном. 

Плиты Грис кастис уымæ дæр, куыд рæзтис Хадзыбатыры поэтикон дæсныйад. Уый тыххæй афтæ фыста: «Не ’рыгон фысджыты æхсæн поэтикон уацмысты мидæг Хадзыбатыр æппæтæй раздæр æмæ рæсугъддæр райдыдта зæрдыл лæууæг сюжеттæ аразын. Уыимæ йæ алы сюжетæн дæр ис авторы сæрмагонд, хицæн миниуæг — уыцы иу æвдыстæй нæ кæны, куыд райдайы, уымæй йæ кæронмæ, фæлæ фыццаг йæ иу хай, стæй та — иннæ хæйттæ, æмæ дзы иу дæр нæ баззайы талынджы». 

Хадзыбатыр диссаджы лæг уыд, зонды къуыбар уыд, фæлмæн, рæвдауæг, диссаджы æвзаджы хицау фысгæйæ дæр æмæ дзургæйæ, куырыхон лæг уыд алы хъуыддаджы дæр. Йæ рæстæджы йын егъау аргъ скодта Дзугаты Георги дæр. Уый фыста: 

Хадзыбатыр Дзесты Куыдзæджы сиахс уыд æмæ йæ æгас Урстуалгом дæр уарзтой, куыд сæхи номдзыд лæг, афтæ. 

Бирæ дзурæн ис Хадзыбатыры удыгъæд æмæ поэзийыл, йæ бирæ зонадон куыстытыл, фæлæ иу уацы уыцы фадат нæй. Уымæн хъæуы сæрмагонд иртасæн куыст. 

Ардасенты Хадзыбатыры райгуырдыл рæхджы æххæст кæны 95 азы. Йæ ном мысинаг у кæддæриддæр. Скъоладзаутæн цы ахуыргæнæн чиныг рауагъта, уымæй фæндаг ссардта уыдоны зæрдæтæм. Хадзы йæ куыстытæй, йæ лекцитæй фæндаг ссардта студентты зæрдæтæм дæр. Арфæйаг лæг уыд æмæ ахæм куырыхон лæджы ном мысинаг у кæддæриддæр. 

______________________________________________________ 

Журнал «Мах дуг», 2001, №5 

АРДАСЕНТЫ Хадзыбатыр 

МАРТЪИМÆ 

Мартъи, базмæл-ма, 

Сургæ уазалы, 

Даргъ фыдуаг зымæг 

Домы адæмы. 

Цъæххуыз уалдзæгæн 

Ды йæ сæр куы дæ, 

Уæд цытæ кæныс, 

Мит куыд фæлдзæгъдыс?! 

Алчи баризы 

Гом, бæгъæввадæй. 

Хъом æххормагæй 

Уасынц хъомдæтты. 

Хизæн даргъ фæзтыл 

Нал ис ацæуæн — 

Мит бæзджын æвæрд, 

Тымыгъ, уаддымгæ... 

Мартъи, сургæ-ма 

Тагъддæр зымæджы, 

Бакæн уалдзæгæн 

Дуар парахатæй!.. 

1928 аз 

ДЕНДЖЫЗЫ УÆЛХЪУС 

Æрбаулæф-ма, денджыз, 

Бæллыдтæн рагæй æз, — 

Куыд ферттивы дæ фæз. 

Дæ улæнтæ куыд фехсыс, 

Мæ зæрдæ цинæй ризы — 

Ды бафсæстай ныр мæн. 

Уынын: йæхи куыд сисы 

Дæ абухгæ уылæн. 

Дæхи фæйнæрдæм хъарыс, 

Дæ тохы хъазт ыстынг. 

Сыр-сыргæнгæйæ калыс 

Мæ къæхты бынмæ фынк. 

Æз цин кæнын дæ разы: 

Æхсид, денджыз, æхсид! 

Дæ урссæр рындзтæм ласы 

Мæ зæрдæйы дæ сидт. 

1937 аз 

ЦИНЫ УАЦ 

Згъоры цины уац нæ бæстыл, 

Згъоры, дуне дзы куы райы, 

Згъоры хæхтыл æмæ фæзтыл, 

Згъоры кæмтты, дæтты уайы, 

Згъоры уый хъæуи-хъæу абон, 

Згъоры 'мæ куы хæссы амонд, 

Амонд, цины уац нæ бæстæм 

Арфæйаг фæрнджын ныхæстæ... 

Уый хæдзар-хæдзар куы уайы, 

Уый куынæ зоны фæллайын,— 

Уæд æнафон, уæд фынафон, 

Ницы йæ уромы абон, 

Рудзынг бахойы уæндонæй, 

Рудзынг бахойы 'мæ дзуры: 

«Абон не 'гасы фæндонæй 

Æз, нæ цины уац, уæ цуры! 

Абон сæххæсти нæ фæндон,— 

'Рцыд уæлахизы бæрæгбон, 

Фесты ныр фыдхæсты бонтæ, 

Саст æрцыд Герман бынтондæр!» 

Афтæ дзуры 'мæ куы тæхы 

Дарддæр цины уац нæ зæххыл... 

Цины арфæйы ныхæстæм 

Иууыл базмæлыд нæ бæстæ... 

Дардыл цины зард куы хъуысы, 

Хæхтæ, къæдзæхтæ куы хæссы: 

«Хур нæм рухс тынтæ нывæнды,— 

Саст æрцыд Герман — æлгъыстаг. 

Адæмы фыдæх йæ фæдыл 

Бафтыдис æмæ йæ 'рбырста. 

Гитлер мах цæгъдынмæ хъавыд, 

Гитлер мах цагъайраг кодта, 

Фæлæ ныр йæ бындур базылд, 

Фехæлди фашизмы къона». 

...Хæхтыл цъититæ куы тайынц. 

Уый сæ хуры цæст куы домы, 

Адæм рухс уынгтæм куы уайынц,— 

Уый сæ цины хъæр куы хоны. 

Хæст фæци, зæгъгæ, куы зæгъынц 

Ныр нæ хæдзæрттæ, нæ уынгтæ, 

Хæст фæци, зæгъгæ, куы 'вæрынц 

Не 'фсинтæ бæркады фынгтæ. 

Хæст фæци, зæгъгæ, куы кæнынц 

Адæм цинтæ, батæ абон. 

Хур та нæм куы 'ркаст, куы зæгъынц, 

Ногæй нæм куы сиды амонд! 

1945 аз 

БИРÆГЪ КУЫДЗДОНЫ 

(Крыловæй) 

Уæд, зæгъы, иухатт иу æхсæвыгон, 

Къуыбырхъус бирæгъ фосмæ хъавыд 

Æмæ дын фосы æфсон 

Æнæнхъæлæджы куыйтæм бафтыд. 

Æваст æрыхъал кæрт. 

Ыссис хъæр æмæ змæлд. 

Сæ былтыл ауад Бирæгъы тæф куыйтæн, 

Æмæ сæхицæн 

Бынат дæр нал арынц! Гъæйтт-гъæйтт кæнынц, 

Рæйынц. 

Скъæтæй Бирæгъмæ хыл кæнынмæ тырнынц» 

Гъей, игъи-ардзæ, къæрных!»— сæ гæстæ 

хъæр кæнынц 

Æмæ дын кулдуары æхгæнæнтæ фæцавтой. 

Кæрт фестади зындон. Фæйнæрдыгæй, зæгъы, 

Чи хъилимæ, чи топпимæ тæхы, 

«Цырагъ, цырагъ!»— кæнынц. Цырагъ æрдавтой. 

Нæ Бирæгъ дын 

Йæ къуди 'рбакодта йæ быны 

Æмæ гæмæлæй бады къуымы: 

Ысбадтис арц йæ хъуын, 

Къæппæввонг алырдæм кæсы 

Йæ былтæ сдæргæ; 

Йæ цæстытæй сæ ахæрид ныртæккæ. 

Фæлæ куы базыдта, йæ размæ фос кæй нæй 

Æмæ йæ фосдавды тыххæй 

Кæй хъæудзæн дзуапп дæттын, уæд дын лæгъзæй 

Нæ хинæйдзаг ысхæцыдис ныхæстыл 

Æмæ дын райдыдта: 

«Мæ лымæнтæ, цæмæн хъæуы ныр 

ацы хъæлæба? 

Æз дæн уæ рагон хорз хæлар, уæ хæстæг. 

Æрцыдтæн уæм бафидауынмæ, 

Хыл кæныны зæрдæ нæ уыд æппын мæнмæ. 

Нæ ивгъуыд митæ ферох кæнæм абон. 

Гъеуый нæ хуыздæр хос,— 

Ыскæнæм ныр æмвос, 

Æмæ нæ цард уыдзæнис уарзон. 

Уæ фосы дзугтæ дæр уыдзысты уæд æдас,— 

Нырæй фæстæмæ дзы æз нал хæсдзынæн. 

Уый нæ, фæлæ ма-иу хæцдзынæн 

Дæндагæй æз сæ фарс,— 

Мæ бирæгъы æууæнкæй хæрын æз ард 

уæ цуры», 

— Фæлæуу-ма,— зæгъгæ, йæм уæд хистæр 

кæртгæс дзуры.— 

Цъæх дæ, мæ хæлар, ды, æз та дæн урс, 

Æмæ-ма хъус: 

Куыдфæнды ма дæлæ-уæлæ кæнай,— 

Æз хорз зонын уæ фæдфæливæн митæ. 

Сымах мыггаг йæ хæс йæ цармæй фиды, 

Æмæ уын цалынмæ уæ царм нæ растигъай, 

Уæдмæ нæй уемæ æгъдауыл фидыд.— 

Æмæ йæм раскъæрдта йæ куыйты. 

МÆГУЫРГУР 

(Лермонтовæй) 

Лæууыд уый кувæндоны цур, 

Йæ сæр, мæгуыр, æруагъта риуыл; 

Æххормаг, дойныйæ ныббур, 

Тыххæйты ма хæцыд йæхиуыл. 

Куырдта кæрдзыны мур æрмæст, 

Йæ цæстæнгас æвдыста тухи, 

Æмæ йын цавæрдæр фæлхæрст 

Цæвæрдта дуры къæртт йæ къухы. 

Æз та дæ уарзонад куырдтон, 

Лæгъзтæ кæнгæ, зæрдæнкъардæй, 

Æмæ мын м 'ахсджиагдæр фæндон 

Фæсайдтай ды æнусмæ сайдæй.