(1-аг хай)  

Хæхтæ, уæлдайдæр Астæуккаг Кавказы хæхтæ, ахæм бæстæ сты, стыр фыдæбонæй лæг йæ фаг хæринаг тыххæй-фыдæй кæм ары. Ахæм бæсты-иу адæмæн тыхджын куыстæй йæ хъару асæтты æмæ æгасæй бабын вæййы; иннæ адæмæн карз цардæй йæ уд æмæ йæ буар æндонау ныввæйынц, æмæ уынгæг хæхты кæд асæй уæлдай не срæзы, уæддæр йæ хъару бирæ вæййы, æмæ иу бон рацæуы хæхтæй быдырмæ, афсæры хохрæбынтæй знæгты, æмæ быдыры куы фæфидар вæййы, уæд уæлдай тынг схæцы йæхиуыл æмæ, уæлæмæ рæзгæйæ йæ сыхæгты æфсæргæ ацæуы фалдæр, йæ бæстæ уæрæхдæргæнгæ. 

Хъаруджын адæм уæвгæйæ, ир дæр хæхты нæ фесæфтысты æмæ уыцы ранæй рацыдысты быдырмæ, хохрæбынтæй æфсæрстой знæгты æмæ æрцахстой сындæггай æдзæрон быдыр Кавказæй Идылмæ, Идылæй Дунаймæ, уымæн æмæ уый афтæ куынæ уыдаид, уæд ир уыцы быдыр нæ ахстаиккой. 

Грекъ æмæ ромæгтæ сармат, зæгъгæ, цы адæмы хуыдтой æмæ Геродоты дуджы (5-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ) Доны хурыскæсæнырдыгæй чи царди, уыдон нæ фыдæлтæ уыдысты [54], æмæ уымæй зыны Доны ацырдыгæй быдырты уæд ир кæй цардысты. 

Донæй Дунаймæ цы быдыр адаргъ и, уый та уæд Скифы бæстæ хуынди, фæлæ уым уæд цы адæм царди, уыдон иу мыггаг нæ уыдысты [55]. Днепры хурскæсæнырдыгæй Доны онг чи царди, уыдоны «Сæйраг скиф» хуыдтой æмæ уыдон хæтгæ цард кодтой. Уралы бæстæй рацæугæ уыдысты æмæ Сау денджызы быдыртæм æрцыдысты æвдæм æнусы Чырыстийы агъоммæ [56]. Днепры хурныгуылæнырдыгæй, Дунайы онг чи царди, уыдон та Сæйраг скифы къухы уыдысты, хоры куыст кодтой æмæ Сæйраг скифæй рагондæр уыдысты [57]. Амæй бæлвырд зыны, Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы адæм царди æмæ скифы ном грекъ кæуыл сæвæрдтой, уыдон скифæй кæй нæ уыдысты æцæг. 

Уыдонæн сæ фылдæр Ираны мыггагæй уыди, профессор Миллер куыд раргом кодта, афтæмæй [58]. Амæй зыны, Днепры хурныгуылæнырдыгæй уæд ир кæй царди æмæ уыцы ир скифы агъоммæ кæй æрцардысты уым. 

Куыд уынæм, афтæмæй æвдæм æнусы Чырыстийы агьоммæ Уралы бæстæйы чи æрцыд æмæ Донæй Днепры æхсæн чи æрбынат кодта, уыцы скифы фæйнæфарс ир цардысты, æмæ Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдон скифæй рагондæр кæй уыдысты, уымæй æргом кæны, ир скифы агъоммæ Сау æмæ Азовы денджызы быдыртæ кæй æрцахстой, æмæ уырдæм скиф куы æрцыдысты, уæд Донæй Днепры æхсæн цы ир царди, уыдоны алырдæм кæй ныппырх кодтой æмæ сæ бынаты кæй æрцардысты, стæй Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдоны та бырсгæ кæй акодтой. 

Æндæр ныхасæй, чысылдæр аст фондзыссæдз аз Чырыстийы агъоммæ ир рацыдысты сæ хæхтæй быдырмæ, афсæрстой хохрæбынтæй знæгты, æмæ уымы сой зæххыл сæ тых куы æрæмбырд кодтой, уæд, сыхæгты фалдæр æфсæргæйæ, ахæццæ сты Дон æмæ Идылмæ, уыцы ранæй та Дунаймæ, æмæ æгæрон быдырты хицау систы, фæлæ æвæдзы нæ фидыдтой æмæ уый фæрцы Уралæй æрцæугæ скиф ныппырх кодтой, Донæй Днепры æхсæн цы ир царди, уыдоны. Днепры хурныгуылæнырдыгæй цы ир царди, уыдоны та бырсгæ кодтой. 

Скиф Азов-денджызы раз куы фæзындысты, уæд фарг, зæгъгæ, адæм цæгатырдыгæй æрцыдысты хурныгуылæн Кавказмæ æмæ уым, Хъубан-доны сæрæй Сау æмæ Азовы денджызы онг чи царди, уыцы киммеры алырдæм ныппырх кодтой [59]. 

Киммеры сæ бæстæйы чи ныппырх кодта, уыдон киммеры бынат куы нæ æрцахстаиккой, уæлдайдæр уый райдзаст æмæ хъæздыг бæстæ кæй у, уымæн. Фæлæ уæлдæр куыд федтам, афтæмæй, Доны ацырдыгæй ир цардысты, æмæ уый тыххæй фарг скифæй нæ уыдаиккой. Фарг Хурныгуылæн Кавказмæ цæгатырдыгæй кæй æрцыдысты, ома Азов-денджызы быдыртæй, уый та æвдисы уыдон, ир кæм царди скифы агъоммæ, ахæм ранæй кæй рацыдысты, æмæ цы радзырдтон, уымæй æргом кæны, Донæй Днепры æхсæн чи царди æмæ йæ бынатæй скиф кæй ратардтой, уыцы ирæй кæй уыдысты фарг. 

Æндæр ныхасæй, скиф адæмы æфсæргæ Дон æмæ Днепры æхсæн куы фæзындысты, уæд уым ир сæ разæй фæпырх сты æмæ, йæ сæр хæсгæ, Доны ацырдæм чи æрбалыгъди, уыцы ир, ног бæстæ агургæйæ, ныццавтой киммеры æмæ сæ сæ бынатæй фæтардтой, сæхуыдтæг та æрцахстой уыдоны зæхх — Хъубаны бæстæ. 

Пълан (зæххы ныв) Иры историмæ

 

Рагон гуырдзиаг фыст таурæгътæй куыд æргом кæны, афтæмæй македойнæгтæ Фæскавказмæ куы æрцыдысты, уымæй фыццаг, ир Астæуккаг Кавказæй фалæмæ ахстой Хурныгуылæн Кавказ дæр [60], æмæ уымæй дæр зыны, Хъубаны бæстæ киммеры фæстæ æцæгдæр ир кæй æрцахстой. 

Хъубаны бæстæ ахæм ран у, цæрынæн куыд хорз у, уыйбæрц хъарм дæр, уазал дæр, донджын дæр чи у æмæ лæджы фæллой уæлдайджынтæй кæй зæхх здахы. Ахæм бæсты адæм, куыд хъаруйæ, афтæ асæй дæр тагьд рæзынц уæлæмæ, æмæ уым цы ир æрцарди, уыдон дæр срæзыдысты афтæ. 

Иу рагон фыссæг Диодор Сицилиаг афтæ зæгьы: «Сæрмæт куы бабирæ сты, уæд ныххафтой Скифы бæсты фылдæр хай...» [61] 

Уæлдæр федтам, Геродоты дуджы сæрмæт кæй хуыдтой, уыдон Доны ацырдыгæй чи царди, уыцы ир кæй уыдысты. Æмæ кæд Доны ацырдыгæй цы ир царди, уыдон бабирæ сты, уæд уый æвдисы, Хъубаны бæстæ чи ахста, фылдæр уыцы ир кæй бабирæ сты, уымæн æмæ Доны ацырдыгæй Теркæй Дон æмæ Идылы æхсæн цы быдыр адаргь, уый æнæдон хуыскъ бæстæ у, æмæ цард дидинæг кæуыл уадзы, ахæм зæхх нæу. Æмæ сойзæхх Хъумы быдырты, Хъумы бæстæ цæргæйæ, уымы ир сæхиуыл куы схæцыдысты, уæд рамбырд кодтой æвæдзы сæ алфамблай иннæ иры дæр æмæ ралæууыдысты се знаг скифыл. Æмæ Доны ацырдыгæй цы ир царди, уыдон кæд Скифы бæсты фылдæр хай ныххафтой, уæд уый, æрцæугæ скиф кæм цардысты, уый уыди. 

Æндæр ныхасæй, ир ныццагътой æрцæугæ скифы æмæ уыдонæй ссыгьдæг кодтой Дон æмæ Днепры æхсæн. 

Грекъ æмæ ромæгтæ уый фæстæ Скифы бæстæ схуыдтой Сæрмæты бæстæ [62], æмæ уымæй æргом кæны, Иры бæстæ кæй сси фæстæмæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр. 

Тагъд, Геродоты фæстæ, 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ, дыууæ рагон фыссæг сæрмæты æвдисынц Доны фæйнæфарс [63], æмæ Доны ацырдыгæй ир Доны хурныгуылæнырдыгæй дæр, æрцæугæ скифы бынаты кæй фæзындысты, уымæй æргом кæны, 4-æм æнусы Чырыстийы агьоммæ кæй ныццагътой ир скифы. 

Афтæмæй скиф Дон æмæ Днепры æхсæнæй цы иры ратардтой Доны ацырдæм, уыдон Хъубаны бæстæй фæсырдтой киммеры, æрбынат кодтой уыцы ран æмæ уым цæргæйæ уый сойзæххыл схæцыдысты сæхиуыл тынг, рамбырд кодтой сæ алфамблай иннæ иры дæр æмæ ралæууыдысты 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ æрцæугæ скифыл, ныццагътой уыдоны æмæ ногæй иры бæстæ сси Сау æмæ Азов-денджызы быдыр. 

Гуырдзиаг чингуытæй куыд зыны, афтæмæй 3-аг дунейы æнусы Чырыстийы агъоммæ уыди паддзах ирмæ, кæцы æрхаста йæхицæн усæн гуырдзиаг паддзахы хо, æмæ йын йæ уыцы усæй цы фырт уыди, уый йæ фæстæ сси Иры паддзах [64]. 

Амæй æргом кæны, ирмæ уæд хи паддзах кæй уыди, уый, æмæ ай æвдисы, ир скифы куы абырстой, æмæ уыдонæй Сау æмæ Азов-денджызы быдыртæ куы ссыгьдæг кодтой, уæд хи паддзахад кæй æрцарæзтой. Сæ сæйраг фæтæг, скифимæ хæцгæйæ чи уыди, уый æвæдзы ир сæвзæрстой сæхицæн паддзах, скифы куы абырстой, уæд. Паддзахады фæрцы баиу и уæд ирон дзыллæ, æмæ йын уый ахæм тых радта, æмæ Азийы бырсæг македойнæгтæ иримæ куы схæцыдысты, уæд уайтагъд ирæй бавзæрстой нæдтытæ. 

Грекъы чингуытæ куыд зæгъынц, афтæмæй Македоны паддзах Лизимах, Сау денджызы быдыр исынмæ хъавгæйæ, æрбахызти Дунайы, адæмы бырсгæйæ, фæлæ йæ Днестры раз абырстой скиф æмæ йæ æд æфсад айстой 293 азы Чырыстийы агъоммæ [65]. 

Уæлдæр федтам, 4-æм æнусы Чырыстийы агъоммæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр ир скифæй кæй ссыгъдæг кодтой, æмæ стæй уый иры бæстæ кæй сси. Амæй уынæм, грекъ скифы номæй кæй схуыдтой æмæ македойнæгты Днестры раз чи абырста, уыдон ир кæй уыдысты. 

Гуырдзиаг чингуытæ куыд дзурынц, афтæмæй, македойнæгтæ Гуырдзыстон куы айстой, уæд ирыл та хъалон æрæвæрдтой, фæлæ гуырдзы æмæ ир сыстадысты уыдоныл æмæ сæ фæтардтой [66]. Ныртæккæ федтам, македойнæгтæ иры Дунайырдыгæй куы 'рбабырстой, уæд ир уыдон æфсад æд паддзах кæй айстой, æмæ уымæй æргом кæны уæды иры стыр тых. Æмæ кæд тыгъд быдыры ир македойнæгты уромгæ нæ, фæлæ исгæ дæр ма акодтой, уæд Кавказы æнæ баныдзæвгæ хæхтæй æрбахизын та уыдоны æппындæр не 'рбауагътаиккой, æмæ уый тыххæй гуырдзыйы чингуытæ цы иры кой кæнынц, македойнæгтæ сыл хъалон æрæвæрдтой, зæгъгæ, уыдон фæсхохы ир уыдаиккой. Цæгат ирæй бæрзонд хæхтæ скъуыддзаг кæй кæнынц, æмæ уыдоны македойнæгтæ зымæджы абырстаиккой, хохахизæнты мит куы æрæхгæны æмæ хæхты иу фарсæй иннæмæ ацæуæн куы нæуал вæййы. Фæлæ сæрд куы 'рцыди æмæ хохы ахизæнтæ куы байгом сты, уæд æвæдзы цæгат ир сæ хуссар æфсымæрты фарс ралæууыдысты, фæсхохмæ ахызтысты, ныццавтой македойнæгты, æмæ сæ бырсын куы байдыдтой, уæд сыстадысты гуырдзы дæр æмæ баисты иры æмбал. Афтæ æмбарын хъæуы, гуырдзы æмæ ир сыстадысты македойнæгтыл æмæ сæ фæтардтой, зæгъгæ, цы хабар и гуырдзиаг чингуыты, уый. 

Куыд уынæм, афтæмæй Азийы бырсæг македойнæгтæ дыууæ хатты бавзæрстой ирыл сæ тых æмæ дыууæ хатты дæр иры къухæй бавзæрстой над. 

Ромæгтимæ хæцгæйæ чи рабæрæг и, уыцы чысыл Азиаг паддзах Митридат царди Чырыстийы агъоммæ 123 азæй 63 азмæ [67] æмæ, ромæгты фысджытæ куыд зæгъынц, афтæмæй уый абырста скифы, стæй семæ бафидыдта æмæ сæ ромæгтыл сыстын кодта. Уæдæй фæстæмæ скиф фæцахуыр сты ромæгты паддзахад бырсынмæ, куы къордгай, куы æмтыхæй уымæ лæбургæ [68]. 

Уæлдæр федтам, 4-æм æнусы Чырыстийы агьоммæ ир скифы кæй ныццагътой æмæ уæдæй фæстæмæ Сау æмæ Азов-денджызы быдыр иры бæстæ кæй сси. Афтæмæй ромæгтæ кæмæй загътой, чысыл Азиаг Митридат сæ абырста, зæгъгæ, уыдон ир уыдысты, æмæ амæй æргом кæны, иры Митридат иумæйагæй æмæ фидыдæй кæй нал æрæййæфта æмæ сæ уый фæрцы кæй абырста. 

Фæлæ уый иры куы абырста, уæд семæ кæй бафидыдта, уый æвдисы æмбаргæ лæг уæвгæйæ, уый дзæбæх кæй æмбæрста, ирыл хæцын кæй нæ бафæраздзæни æмæ, æлдарад сыл кæныны бæсты уый тыххæй кæй бафидыдта семæ, сæ тых сын ромæгты 'рдæм уымæн кæй фæцарæзта. Уæдæй фæстæмæ ир ромæгты æнцой нал уагътой, æмæ Буг æмæ Днепр кæм баиу вæййынц, уым Олбиа, зæгъгæ, цы грекъаг сæудæджер сахар уыди, уый ромæгтæ исгæ дæр уымæн акодтаиккой, цæмæй уыцы ранæй æрсабыр кæной иры. 

Тæккæ уыцы рæстæджы ир иу къорд хатты Фæскавказмæ ахызтысты æмæ ныххæлиу кодтой Сомихы æмæ Мидиайы бæстæ [69]. Фæлæ ахæм дард адæмты бырсынмæ ир хуымæтæджы нæ цыдаиккой: уæд ромæгтæ æххуыс кодтой уыдонæн [70], æмæ уымæй дæр бæрæг у, уыдоны ромæгтæ кæй ардыдтой ирыл æмæ сæ ир æфхæргæ дæр уый тыххæй кæй бакодтой. Афтæмæй ромæгтæ Олбиа сахары сæхи куы 'рфидар кодтой æмæ уыцы ранæй иры бырсын куы райдыдтой, уæд Фæскавказырдыгæй та Раззаг Азийы адæмты ирыл ардыдтой, æмæ уый фæрцы æвæдзы тыхсын кодтой Иры. 

Ромæгты фыстæджытæ куыд зæгьынц, афтæмæй 2-аг æнусы Чырыстийы фæстæ сæрмæтмæ гæсгæ иннæ адæмтæ дæр фæныфсджын сты ромæгтæм æмæ сæ æфсæрын байдыдтой [71]. Уæлдæр федтам, грекъ æмæ ромæгтæ сæрмæт кæй хуыдтой, уыдон ир кæй уыдысты, æмæ уымæй бæрæг у, ир ромæгтимæ 14 азы кæй фæхæцыдысты. Æндæр ныхасæй, ромæгтæ иры куы сфæлмæцын кодтой, уæд ир сæ мæстæй æрæмбырд кодтой сæ тых æмæ стыр хъазуат самадтой дуне бырсæг ромæгтимæ. Æвзæр цæфтæ суади уæд ирæй ромæгтыл, æмæ адæмтæ уæд бамбæрстой, дуне бырсæг ромæгтæ дæр бырсгæ кæй сты, æмæ ирмæ гæсгæ сыстадысты уыдоныл алырдыгæй. 

Афтæмæй, йæ къахы бын адæмты чи кодта, уыцы тыхгæнæг ромæгты фыццаг хатт мæлæтдзаг цæф ир ныккодтой, фæлæ уыцы цæфæй ромæгтæ нæ амардысты, æмæ уымæй 82 азы куы рацыди, уæд ногæй схæцыдысты иримæ. 

Ир ахызтысты Дунайы, стæй Балхъаны хæхтæй æмæ бабырстой ромæгты хъæздыгдæр бæстæ Македонмæ. Ромæгты император Гордиан III ралæууыди сæ размæ, фæлæ Филипполы раз императоры æфсæдты ир ныппырх кодтой 242 азы Чырыстийы фæстæ [72]. 

Ир уæд сæ базыры бын бакодтой гуырдзыйы, æмæ уыдоны перс хъыгдарын куы байдыдтой, уæд (262—265 азты Чырыстийы фæстæ) ир Фæскавказмæ ахызтысты, бабырстой персы паддзахадмæ æмæ йæ æвзæр ныххафтой [73]. 

Куыд уынæм, афтæмæй дуне бырсæг ромæгты æмæ Раззаг Азийы тыхджын адæмты ир бырстой уæд, æмæ уымæй бæрæг у, ир уæд иумæйаг кæй уыдысты æмæ сæ хъуыддаг иу фæндыл кæй цыди, иу сæрæй аразгæ кæй уыдысты. Æндæр ныхасæй, ромæгты дуджы ир ногæй æрцарæзтой паддзахад, æмæ уый фæрцы куы баиу сты, уæд нæртон тых уымæн равдыстой, фæлæ уыцы Ирон паддзахад ныры паддзахæдты хуызæн нæ уыди. Тацид куыд зæгъы, афтæмæй уыцы иры сæрдартæ хицауад хæсты рæстæджы кодтой, сæ кад æмæ сæ тых, сæ лæджыхъæд цыд, фæлæ æнæхæст афоны адæмы æлдар нæ уыдысты æмæ сæ адæмы цардмæ хъуыддаг нæ уыди [74]. 

Ирмæ уыцы рæстæджы паддзахад кæм уыди, уым уыцы сæрдартæй иу сæйраг уыдаид, кæцы-иу хæсты дудужы сси сæйраг, фæтæг, æмæ йæ коммæ кастысты иннæтæ се 'ппæт дæр. Уый фæрцы хæсты быдырты иры æфсæдтæ иууылдæр иу сæрæй аразгæ уыдысты æмæ иры хъуыддаг иу фæндыл цыди. Фæлæ-иу хæст куы фæцис, уæд куыд сæйраг сæрдар, афтæ-иу кæстæр сæрдартæ дæр æлдар нал уыдысты ирæн æмæ фыдæлты æгъдæуттæм гæсгæ цардысты адæм. Æцæг, сæ хъуыддæгтæй цытджын уæв-гæйæ, сæрдарты хъæлæс бирæ уæз ласта æмæ, уыдонмæ сæ хъус даргæйæ, фидыдæй цардысты адæм, уымæн æмæ сæйраг сæрдар та йæ кæстæрты цæсты уыди афтæ цытджын æмæ, уымæ сæ хъус даргæйæ, æдæппæт сæрдартæ иу фæндыл арæзтой адæмы. 

Уый афтæ куы нæ уыдаид, уæд уыцы рæстæджы ир æмзæрдон нæ уыдаиккой æмæ сæ хъуыддаг иу фæндыл тæрын нæ зыдтаик-кой. Афтæмæй уæды ир æрцарæзтой ахæм паддзахад, цагъара-дæн бынат кæм нæ уыди, фæлæ сæ хъуыддаг иу фæндыл кæй фæрцы цыди. Ахæм паддзахад фидар уæдмæ у, цалынмæ, куыд йæ сæр, афтæ йæ кæстæр æмбæлттæ дæр, цытджын уой адæмы цæсты сæ лæджыхъæдæй æмæ сæ хъуыддæгтæй: паддзах йæхи-цæй кæстæр сæрдарты цæсты цытджын йæ хъуыддæгтæй куы нæ уа, уæд уыдон барæй уымæ сæ хъус куыд бадарой, сæрдартæм дæр адæм сæ хъус куыд бадарой, уыдон сæ хъуыддæгтæй куы нæ бæззой, уæд? 

Ирмæ уый агъоммæ цы паддзахæдтæ уыди, уыдон дæр афтæ арæзт уыдаиккой æмæ уæлдай бирæ дæр уымæн нæ хастой, фæлæ уæлдай тых дæр ирæн уыдон лæвæрдтой. 

2-аг æнусы Чырыстийы фæстæ Балтийы денджызы былæй Карпаты хæхты размæ æрцыдысты гот æмæ иры æфсæрын байдыдтой. 4-æм æнусы Чырыстийы фæстæ готы æхсæн сæвзæрдис нæртон фæгæг Ерманрих, æмæ, адæмы бырсгæ, уый æрбахызти Днепрæй, Донмæ æрбахæццæ [75]. 

Донæй Дунаймæ ир цардысты, æмæ гот Донмæ кæй æрбахæццæ сты, уый æвдисы, Донæй Дунайы æхсæн иры гот кæй абырстой. Гот иры хурныгуылæнырдыгæй куы 'рбахызтысты æмæ Цæгат Кавказы цы ир царди, уыдоны ныццагътой [7б]. Уымæй чысыл фæстæдæр Идылы иннæ фарсæй æрбахызтысты гунн, æмæ Доны ацырдыгæй Азов-денджызæй Идылы æхсæн цы ир царди, уыдоны ныххафтой [77]. 

Афтæмæй 4-æм æнусы Чырыстийы фæстæ иры æртæрдыгæй æрбабырстой знæгтæ æмæ кæм бырсгæ акодтой иры, кæм та сæ цæгъдгæ дæр ныккодтой. Амæй æргом кæны, уый агъоммæ Иры паддзахад кæй фехæлди, æмæ ир иу куынæ уал уыдысты, уæд сыл знæгтæ алырдыгæй кæй сыстадысты æмæ сæ æнцон кæй абырстой. 

Аммиан Марцеллин куыд зæгьы, афтæмæй гунн иры иу хай цæгъдгæ куы ныккодтой, уæд се'ннæ хаимæ та фидаугæ бакодтой æмæ сæ уый фæрцы бабырстой Ерманрихы паддзахад [78]. 

Аммиан Марцеллин кæмæй зæгъы, уыдон уыцы ир уыдаиккой, Ерманрих кæй абырста æмæ æлдарад кæуыл кодта. Уыдон, готмæ маст даргæйæ, сыстадаиккой æмæ фæуыдаиккой гунны фарс, цæмæй фервæзой готы къухæй, æмæ уый гуннæн стыр æххуыс уыдаид, готæн та стыр къуылымпы, æмæ Аммиан Марцеллин дæр æвæдзы уымæй зæгъы, ир гуннæн феххуыс сты, зæгъгæ. 

Гунн иры фæрцы готы куы абырстой, уæд ацыдысты фалдæр æмæ иры дæр семæ айстой, фæлæ иры фылдæр уыдонæй ахицæн сты æмæ сæ чи ромæгтыл бафтыд, чи готыл, чи вандалыл...[79] Вандалы æмбал чи баци, уыцы ир 406 азы (Чырыстийы фæстæ) уыдонимæ ахызтысты Рейнæй, 410 азы бацыдысты Испанимæ, æрбынат кодтой уым Андалузы райдзаст бæсты, фæлæ 429 азы уыцы ранæй Африкæмæ ахызтысты [80] æмæ уым вандалимæ æрцарæзтой паддзахад [8]'. 

Ромæгты æмæ готы æмбал чи баци, уыцы ир семæ ралæууыдысты гунныл, Аттил Хурныгуылæн Европæ куы ныббырста, уæд. Фæлæ ромæгты, готы æмæ иры æфсæдты сæйраг фæтæг Аеций не 'ууæндыд ирыл, æмæ æмбал æфсæдты хæцынмæ куы 'рцарæзта, уæд иры барæй æхсæнæй æрæвæрдта, ромæгты æмæ готы та иры фæйнæфарс, цæмæй ир, сайдæй куы разилой, уæд сæхи фæрсмæ айсой ромæгтæ æмæ гот. Фæлæ ир сайдæй нæ разылдысты, æмæ гунны æфсæдты тыхджындæр цæф суади ирыл, уымæн æмæ гунн кæддæриддæр сæ хуыздæр æфсæдтæй знæгты астæу цавтой, æмæ ацы хатт дæр афтæ бакодтой æмæ баурæдтой гунны сонт цæф. Уæд ромæгтæ æмæ гот дыууæрдыгæй ныццавтой гунны æмæ æртæрдыгæй æртæ æмбалы æрцъист кодтой уыдоны. Гунн амбылдтой хæст æмæ аздæхтысты фæстæмæ [82]. 

Афтæмæй ир баурæдтой гунны фыццаг цæф Каталлоны урс быдырты æмæ уый фæрцы фервæзын кодтой Хурныгуылæн Европæ гунны бырстæй. Фæлæ хи бæстæй афтæ дард чи асхъиудта æмæ алы рæтты гæбазгай чи ныппырх, уыцы ир æцæгæлон адæмты æхсæн чысылгай батадысты æмæ фесæфтысты [83]. 

Доны ацырдыгæй Азов-денджызæй Идылы æхсæн цы ир царди, гунн уыдоны цæгьдгæ куы ныккодтой, Донæй Дунайы æхсæн цы ир царди, уыдоны та семæ Хурныгуылæн Европæмæ куы айстой, уæд ма æрмæст Кавказы хохрæбын быдырты цы ир уыди, уыдон баззадысты æнæхъæнæй сæ бæсты, фæлæ гунны агъоммæ уыдон та гуырдзы ныххафтой, æмæ кæд гунны бырсты фæстæ ма ирæн сæ дæсæм хай дæр баззад сæ бæсты, уæд хорз. 

Иры цæрæн быдыртæ сафтид сты ирæй æмæ Иры бæстæ дæс хатты фæкъаддæр и. Хурныгуылæн Европæйæ фæстæмæ чи раздæхти, уыцы гунн æрцыдысты Доны быдыртæм [84] æмæ сæ иу мыггаг — Утургур — æрцахста Цæгат Кавказы хурныгуылæн хай [85]. Амæй зыны, гунн иры Хурныгуылæн Кавказæй кæй афсæрстой æмæ уæд кæй адард сты ир денджызæй. 

Прокопий, кæцы царди 6-æм æнусы Чырыстийы фæстæ, иры, гуырдзы æмæ абхазы сыхаг хоны, ирæй гунны æхсæн та кæсæджы æвдисы [86]. Амæй æргом кæны, Ирыстоны арæн уæд хурныгуылæнырдыгæй Лабæ-дон, кæнæ уымæ хæстæг кæй уыди, Ирæй фалдæр та хæхты рæбын кæсæг кæй бадтысты, Кæсæгæй Азов-денджызы онг та гунн кæй цардысты. 

Гунны бырсты фæстæ Хурныгуылæн Кавказы хæхтæй быдырмæ кæсæг кæй рацыдысты æмæ Лабæ-доны хурныгуылæнырдыгæй кæй æрцардысты, уый æвдисы, Лабæ-доны хурныгуылæнырдыгæй цы быдыр и, уый гунны бырсты фæстæ ирæй кæй сафтид æмæ йæм уæд кæсæг кæй рацыдысты. Афтæмæй ир уæд сойзæхх Хъубаны бæсты хурныгуылæнырдыгæй афтидæй баззадысты æмæ уæдæй фæстæмæ адард сты Сау денджызы былæй. 

Европæйы адæмтæ йæ номæй дæр кæмæн ризыдысты, уыцы Аттил æрбацыди Кавказы исынмæ дæр, фæлæ Елбрус-хохы разæй æвиппайды фæзылди фæстæрдæм [87]. Амæй æргом кæны, уый (Аттилы) ир хæхты нарæг кæмттæм кæй басайдтой æмæ йын уым йæ æфсады хорз кæй ныццагътой. 5-æм æнусы Чырыстийы фæстæ ир ахызтысты хæхтæй, кæрæй-кæронмæ ныххафтой Гуырдзыстоны æмæ æфсæн дуар Дербентыл раздæхтысты фæстæмæ [88]. Афтæмæй, 5-æм æнусы Чырыстийы фæстæ, ир ногæй схæцыдысты сæхиуыл æмæ абырстой гуырдзыйы дæр, баурæдтой адæмты бырсæг Аттилы дæр, æмæ амæй зыны, иры хъуыддаг уæд ногæй уый фæндыл кæй ацыд æмæ уый сæрæй аразгæ кæй сысты. 

Æндæр ныхасæй, гунны бырсты фæстæ ир ногæй бамбæрстой, тых иумæйагдзинады кæй ис æмæ баиу сты, æрæмбырд кодтой сæ тых æмæ ралæууыдысты се знæгтыл, абырстой уыдоны æмæ уыцы тыхы хъазуаты, сæ фæтæг чи уыди, уый æвæдзы скодтой паддзах. Чысыл фæстæдæр, грекъы æмæ гуырдзыйы чингуытæ куыд æвдисынц, афтæмæй ирмæ уыди паддзæхтæ [89], æмæ уымæй дæр бæрæг у, гунны бырсты фæстæ ир хи паддзахад ногæй кæй æрцарæзтой. 

Гунн æрбахызтысты Идылæй 372 азы Чырыстийы фæстæ, 441 азы та фæзындысты Балхъаны бæстæ [90], æмæ амæй зыны, гунн семæ цы иры айстой, уыдон дæр уымæй фыццаг дæр кæй нæ бацыдысты Хурныгуылæн Европæмæ. Фæлæ 58 аз уый агъоммæ чи царди, уыцы ромаг император Грацианмæ уыди æгас полк ирон æфсад [91], æмæ уый æвдисы, ир гунны агъоммæ ромаг императормæ хъуыддаг кæнынмæ кæй райдыдтой цæуын арæхгомау. 

Ир цыдысты хъуыддагмæ византиаг императормæ дæр, æмæ уым афтæ сарæх сты, æмæ сæ тæрсын дæр ма байдыдтой [92]. Византиа Ромæй бирæ хæстæгдæр уыд Ирмæ, æмæ уый тыххæй фыццаджыдæр ир уырдæм цæуын байдыдтаиккой. 

Куыд уынæм, афтæмæй гунны агъоммæ ир райдыдтой хъуыддагмæ цæуын Ром æмæ Византимæ. Æмæ цас тынгæй-тангдæр цыдысты ир уырдæм, уыйас ирон дзыллæ æдыхæй-æдыхдæр кодта, æмæ гот æмæ гуырдзы, стæй та гунн дæр афтæ æнцон иры уый тыххæй абырстой. Уымæй фалæмæ уый æрхаста ирæн ноджы фыддæр зиан: ромæгтæ æмæ византиæгтæ æдзæсгом, æнаккаг уыдысты, æмæ сæ астæу цæргæйæ ир уыдоны æнæ фæзмгæ нæ уыдаиккой, уымæн æмæ, чи кæмæн хъуыддаг кæны, уый фæзмы. 

Афтæмæй, уыдоны фæзмгæйæ, ир чысылгай уыдон хуызæн кодтой æнаккаг, æдзæсгом, æмæ фæстæмæ хи бæстæм афтæмæй здæхгæйæ сæ фыдзонд чысылгай æфтыдтой æгас ирыл. Æмæ куыд фæстагмæ, æнаккаг æмæ æдзæсгом кæнгæйæ, намыс нал баззад ирмæ. Намыс кæмæ нал вæййы, уыцы адæм та сæ Хуыцау ферох кæнынц, æмæ уæд кæцыдæриддæр йæхицæн пайдадæр æмæ æдасдæр цы у, æрмæст уый кæны. Пайда æмæ æдас та уый у, æрмæст хи мæтæй цæрын æмæ тыхджындæртæн кувын, æдыхдæрты æргæвдын. Ахæм адæм тыхджындæрты Хуыцауæн бакувынц, уыдон диныл ацæуынц, æмæ уæды ир дæр бакодтой афтæ æмæ бакуывтой византиæгты Хуыцауæн, уымæн æмæ уыдон тыхджындæр уыдысты. 

6-æм æнусы Чырысгийы фæстæ византиæгты дин ахæлиу Ирыстоны [93], æмæ уымæй дæр бæрæг у, ир византиæгты фыдзонд кæй бафæзмыдтой, намыс сæм кæй нал баззад æмæ сæ Хуыцау, сæ дины кæй ферох кодтой. Æхца сси иры хуыцау уыцы рæстæджы, æмæ фылдæр æхца чи лæвæрдта, уымæн уæй кодтой сæ хъару, сæ уд. Тæккæ уыцы рæстæджы перс æмæ византиæгтæ Фæскавказы тыххæй сæ кæрæдзиимæ хæцын байдыдтой [94], æмæ ир куы сæ иуы, куы се 'ннæйы фарс фесты: 528 азæй 542 азы æхсæн персы тыххæй ир абырстой Гуырдзыстоны æмæ уый бафтыд персы къухы [95]. 

Фæлæ стæй византиæгты фарс фесты æмæ 549 азы схæцыдысты уыдон тыххæй персимæ [96]. Уымæн йæ дыккаг азы аппæрстой византиæгты æмæ ногæй персы фарс фесты [97]. Фæлæ та персыл дæр сайдæй разылдысты æмæ фæстæмæ византиæгты æмбал баисты, уыдон император Устин II куы сси, уæд [98]. Æмæ æхцайы фыдæй ир сæ туг афтæ куы калдтой искæй номыл, Идылы быдырты та хазар фæзындысты æмæ Ирыстоны бырсын байдыдтой. Æнахъаз искæй тыххæй сæ туг уадзгæйæ, иры тых уæдмæ байсысти æмæ хазарæй сæхи хъахъхъæнын нал бафæрæзтой. Афтæмæй, 579 азы Чырыстийы фæстæ хазар абырстой иры æмæ сыл æлдарад кæнын байдыдтой [99]. 

Темырханты Сослан  

«ИРЫ ИСТОРИ»  

ДЗÆУДЖЫХЪÆУ  

«АЛАНЫСТОН»  

1994  

(3-аг хай)  

______________________________________ 

[54] Осетинские этюды. Ч. III. С. 87, 101. 

[55] ивид. р. 145. 

[56] ивид. р. 88, 122—123 и 135. 

[57] ивид. р. 135. 

[58] Там же. 

[59] Древние осетины и Осетия. С. 3—4. 

[60] Осетинские этюды. Ч. III. С. 15—23. 

[61] ивид. р. 84. 

[62] ивид. р. 84—85. 

[63] ивид. р. 85. 

[64] Осетинские этюды. Ч. III. С. 19. 

[65] Нечволодов А. «Сказание о русской земле», прил. к газ. «Сельский вестник». 1910. С. 35. 

[66] Осетинские этюды. Ч. III. С. 19. 106 

[67] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 518—520. 

[68] «Сказание о русской земле», прил. к газ. «Сельский вестник». 1910. С. 35—36. 

[69] Древние осетины и Осетия. С. 60. 

[70] Осетинские этюды. Ч. III. С. 49. 

[71] «Сказание о русской земле», прил. к газ. «Сельский вестник». 1910. С. 37—38. 

[72] Древние осетины и Осетия. С. 60. 

[73] Осетинские этюды. Ч. III. С. 28. 

[74] Древние осетины и Осетия. С. 60. 

[75] «Сказание о русской земле», прил. к газ. «Сельский вестник». 1910. С. 39. 

[76] Осетинские этюды. Ч. III. С. 29. 

[77] Древние осетины и Осетия. С. 56. 

[78] Там же. 

[79] Древние осетины и Осетия. С. 63.  

[80] «Человек и Земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 810—831.  

[81] Древние осетины и Осетия. С. 57. 

[82] Ай иу фондз азы размæ бакастæн иу чиныджы, фæлæ мæ чиныджы ном ферох. (Авторы фиппаинаг.) 

[83] Древние осетины и Осетия. С. 57. 

[84] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 810, прим. 

[85] Осетинские этюды. Ч. III. С. 60. 

[86] ивид. р. 43—44. 

[87] Кавказ. сбор. Том XXX, «Народы Западн. Кавказа». С. 6. 

[88] Осетинские этюды. Ч. III. С. 29—30. 

[89] Осетинские этюды. Ч. III. С. 34. 

[90] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 810, прим. 

[91] Древние осетины и Осетия. С. 63. 

[92] Там же. 

[93] Древние осетины и Осетия. С. 65—66. 

[94] Осетинские этюды. Ч. III. С. 53. 

[95] ивид. р. 54. 

[96] ивид. р. 53—54. 

[97] ивид. р. 54. 

[98] ивид. р. 54—55. 

[99] ивид. р. 61.