Амæй арын профессор Миллеры ном, афтæ бирæ 

чи бафæллой кодта ирон адæмы тыххæй, æмæ ир 

кæцæй рацæугæ сты, уый чи раргом кодта. 

Мах, нæ фæсивæд, нæ ирон адæмы æрдумæ дæр нæ дарæм, нæ сæр сæрмæ нæ хæссæм æмæ нæ æрдумæ дæр уый тыххæй ничи дары. Мах куы зониккам, нæ фыдæлтæ чи уыдысты æмæ сæ къухæй цы нæртон хъуыддæгтæ цыди, уый, уæд хъал уаиккам нæ ирон номæй æмæ нæ сæр æгадмæ нæ уадзиккам. 

Афон у, нæ адæм, махæн дæр нæ истори базонын æмæ уый тыххæй иронау фыссын ацы чиныг, цæмæй, ир рагæй нырмæ куыд цæргæ æрцыдысты, уый раргом уа негас дзыллæйæн дæр. 

Вано 

Ир Иранæй рацæугæ адæм сты[1], культурæ алырдæм кæцæй ахæлиу, уыцы Иранæй[2], уд бæрзонд кæнæг таурæгътæ æмæ дин фыццаджыдæр кæм сæвзæрдысты, ног куысты фæрæзтæ æмæ ног хуыздæр гæрзтæ кæм æрхъуыды кодтой сæрæй æмæ фыццаджыдæр нымæц кæм базыдтой[3]. 

Ираны культурæ кæм сæвзæрдис, уый та уыцы бæстæ у, Каспийы денджызæй Урмийы цады æхсæн Араксы хуссарырдыгæй чи адаргъ [4] æмæ ныр Азербайджан кæй хонынц. 

Зенд-Авесты дин кæй астæу сæвзæрди ир уыдонимæ мыггагæй иу уыдысты[5]. 

Зенд-Авесты æмæ Риг-Веды æвзæгтæ æфсымæртæ сты æмæ сæ дыууæ дæр иу æвзаджы дыууæ къабуз сты [6]. Амæй бæлвырд у, Риг-Веды зарджыты Иранæй Индимæ чи бахаста æмæ Зенд-Авесты дин кæй æхсæн сæвзæрдис, уыдон фыццаг иу кæй уыдысты. 

Зенд-Авесты дин æмæ Риг-Веды зарджытæ кæй æхсæн сæвзæрдысты фыццаг, уыдон фыдæлтæ æмæ нæ фыдæлтæ иу уыдысты раджы кæддæр. 

Риг-Веды зарджытæй куыд зыны, афтæмæй та уыдон фыццаг кæм сæвзæрдысты, уый Азербайджан уыд [7], (ома уыцы бæстæ, Ираны культурæ фыццаг кæм сæвзæрди) æмæ уый тыххæй нæ фыдæлтæ дæр уыцы ранæй рацæугæ сты. 

Ираны ном ирон ныхас «Иры ран»-ы æнгæс у, æмæ Ираны фарсмæ Туран, зæгъгæ, цы бæстæ и, уый йæ номæй «Туры ран» куыд æвдисы, рагон Иран дæр афтæ æвдыстаид йæ номæй «Иры ран», æмæ уый тыххæй Ираны адæм сæрæй ир хуыдтаиккой. Æмæ æцæгдæр Ираны адæм сæрæй ир кæй хуындысты, уый бæрæг у Ираны рагон таурæгътæй дæр, уымæн æмæ уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй Ираны адæм кæмæй рацæугæ сты, уый ир хуынди (М. Каррьера «Искусство в связи с общим развитием культуры»). Амæй уынæм, Ираны адæм сæрæй æцæг дæр ир кæй хуындысты æмæ уыцы ном мах ныр нæхиуыл кæй рахастам. Æмæ уый тыххæй амæй фалæмæ ирайнæгты ир хондзыстæм. 

Ахуыргонд адæм ныры онг куыд æнхъæлдтой, афтæмæй, ариаг кæй хонынц, уыцы адæмтæ уыцы мыггагæй рацæугæ сты, Ираны рагон таурæгьтæ ир кæй хонынц. Фæлæ ныр рабæрæг, ариаг адæмтæ стæг æмæ тугæй иу мыггаг кæй не сты, фæлæ сæ астæу раджы кæддæр иу культурæ, иу æвзаг кæй ахæлиу æмæ сæ рагон культурæ иу дæр уый тыххæй у, сæ æвзæгты æмхуызон дзырдтæ дæр уымæн ис. 

Ныр ариаг кæй хонынц, уыцы адæмты æхсæн цы культурæ æмæ æвзаг ахæлиу, уый Иранæй цæуы, æмæ ай æвдисы, уыцы культурæ æмæ уыцы æвзаг Ираны рагон таурæгътæ ир кæй хонынц, уыцы адæмы кæй сты. Уый афтæ кæй уыди, уый фæстæдæр фендзыстæм хуыздæр. 

Афтæмæй ахуыргонд адæм ариаг адæмты хъуыддæгтыл цы митæ банымадтой, уыдон рагон Иры куыстыл нымайын хъæуы. Цы радзырдтон, уымæй зыны: Ираны рагон таурæгътæ ир кæй хонынц, уыцы адæмты æхсæн æмæ уыцы ирæй рацæугæ кæй стæм мах дæр (ныры ир), æмæ Зенд-Авесты дин кæй астæу сæвзæрдис æмæ Риг-Веды зарджытæ Индимæ чи бахаста, уыдон дæр. 

Ахуыргонд адæм куыд нымайынц, афтæмæй Ираны историйы райдайæн 10 мин аз нæ агъомæй фыццагдæр уыди [6]. Æндæр ныхасæй 8 мин аз Чырыстийы агъоммæ ир байдыдтой сæхи æмбарын æмæ æрæвæрдтой уæд сæ историйы сæр. 

Иры историйы райдайæн æргом кæны Ираны рагон таурæгътæй, æмæ уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй зæххы фыццаг паддзах хæхты царди æмæ куыд йæхæдæг, афтæ йæ адæм дæр сырды цæрмттæй æмбæрзтой сæ буар. Уый фырты фырт базыдта æсхонæй арт цæгъдын, арт кæнын, æрцарæзта къона æмæ базыдта артæй æзгъæртæ фыцын, æзгъæртæй та гæрзтæ кæнын [9]. 

Амæй æргом кæны, фыццаджыдæр арт кæнын чи базыдта æмæ уый фæрцы адæмты сæр чи сси, уыдон ир кæй уыдысты. Æмæ уый диссаг дæр нæу, уымæн æмæ арт уыди, лæджы райдайæны йæ къахыл чи слæууын кодта [10]. Арты фæрцы лæг базыдта хъæбæр æзгъæртæй гæрзтæ кæнын, æмæ йæ къухы куы бафтыди кусæн æмæ хæцæн хорз гæрзтæ, уæд ын фæллой кæнын дæр, знæгтимæ хæцын дæр фенцон ис. 

Фæлæ айдагъ гæрзтæй дæр нæ кæны хъуыддаг, уымæй фалæмæ адæмæн сæ таурæгътæ æмæ дин, сæ æгъдау æмæ уаг цардаразæг сты: уд бæрзонд кæнæг таурæгътæ лæджы йæхиуыл схæцын кæнынц, хорз уагæй та намысджын, æмæ уыйбæрц та сæ цард хуыздæр æмæ рæсугъддæр кæны. 

Æмæ куыд нæ аргъæуттæй æмæ таурæгътæй, афтæ Риг-Веды æмæ Зенд-Авесты зарджытæй дæр зыны, нæ рагон фыдæлтæ куыд уырныдтой æмæ куыд намысджын адæм уыдысты, уый. 

Нæ аргьæуттæ арæх кæнынц курдиатджын адæмы кой, æмæ ай æвдисы, нæ рагон фыдæлтæ зондæй, намысæй æмæ бархийæ тыхджын кæй уыдысты, уымæн æмæ хуыздæр фæндаг ууыл æрмæст уый цæуы, тыхджын чи у зондæй, намысæй æмæ бархийæ: ахæм адæмы хъуыддаг рæстырдæм цæуы æмæ уый тыххæй курдиатджыны хуызæн у. 

Риг-Веды зарджытæй зыны, рагон ир дуне Сфæлдисæг Хуыцауыл кæй уырныдтой æмæ уый йæ тыхæй тых кæй дæтты уæларвон дзуæрттæн [11], уырныдта сæ, удæн мæлæт кæй нæй, уый царды цæхæр у æмæ уæларвæй зæхмæ маргъау æртæхы, стæй фæстæмæ стæхы æмæ, йæ хъуыддæгтæм гæсгæ, йæ рухс дзæнæтмæ бацæуы, йæ сау зындонмæ — иу дзырдæй, лæг йæ мæлæты фæстæ йæ зæххон царды тыххæй дзуапп ратты, æмæ цы аккаг вæййы, уый ссары. Уырныдта сæ: лæг зæрдиагæй куы скува, уæд йæ куывд уæларвмæ хæццæ кæны, æмæ табу кæнгæйæ куывтой дуне Сфæлдисæг Хуыцаумæ, рухс уæларвон дзуæрттæн нывæндтæ хастой, фæлæ къухæй конд гуымирытæн нæ куывтой, сауджынтæ нæ дардтой, аргъуантæ нæ кодтой, куывтой уæлхох цъæх нæутыл кæнæ хъæды аууон рæсугъд рæтты [12]. 

Уырныдта сæ: æрмæст куывдæй æмæ нывæндтæй фервæзæн нæй, æмæ лæгæй дзуапп исгæйæ Хуыцау уый фыццаджыдæр йæ хъуыддæгтæй фæрсдзæн [13], æмæ тарстысты Хуыцауæй, æвзæрдзинадæй хъахъхъæдтой сæхи [14], æмæ алчи дæр йæхи къухы фæллойæ хаста йæхи æмæ зæххыл дæр куыста, фос дæр дардта, хæсты дуджы та æфсæддон уыди, хъæбатыр уæвгæйæ, знагæй фæзилын нæ зыдтой [15]. 

Мæнæ Риг-Веды зарджытæй иу дыууæ [16]: 

Цæмæн сты мæнг ныхæстæ,  

Цæмæн сты гæды митæ?  

Байхъус-ма дæ хуылфмæ,  

Бафæрс-ма дæ зæрдæ,  

Æмæ дын зæгъдзæни,  

Æцæг æмæ мæнг циу.  

Æвзæр фæнд сур дæхицæй  

Æмæ йæм ма дар дæ хъус, 

Рæстдзинадыл цу  

Æмæ йыл хæц хъæбæр.  

Фыд хъуыддаг кæнгæйæ,  

Иунæг дæн ма зæгъ:  

Хур, мæй æмæ арв,  

Стъалытæ æмæ зæхх  

Уынынц нæ хъуыддæгтæ,  

Уынæм сæ нæхуыдтæг дæр  

Æмæ нæ намысæй дæр,  

Уæларвæй дæр нæ уыдысты рох[17]. 

* * * 

Йæ тыхæй тых чи дæтты уæларвон дзуæрттæн,  

Йæ тыхæй чи рæзын кæны арв æмæ зæхх,—  

Уæ, адæмтæ,— уый Дуне Сфæлдисæг у.  

Зæххы чи ныффидар кодта йæ бындуртыл,  

Хур, мæй, стъалытæ чи цæуын кæны,—  

Уæ, дзыллæтæ,— уый Иунæг Хуыцау у.  

Йæ цардæй цард чи дæтты удгоймæгтæн,  

Тæрсæгты чи бырсын кæны хъæбатыртæн,—  

Уæ, адæмтæ,— уый Дуне Сфæлдисæг у [18]. 

* * * 

Фæлæбурут уæ гæрзтæм гъе ныр, хъæбатыртæ!  

Æнæ тæрсгæ, лæппутæ, схæцут знагимæ,  

Æмæ уæлæуыл уæ ном баззайдзæн,  

Мæрдты та сымахæн дзæнæт гом уыдзæн [19]. 

* * * 

Усæй цæуы хæдзары фарн,  

Лæджы кад æмæ зæнæджы хорз...[20]. 

Тыхджын адæм йæ тых цæуыл æвзара, йæ къух цæуыл авæра, уый агуры, æмæ йын йæ фыццаг бæстæ куы скъуындæг вæййы, уæд айвазы йæ уæнгтæ æмæ рацæуы йæ фыццаг арæнтæй, афсæры, фезмæлын æй чи нæ уадзы, уыцы адæмтыл, æмæ ауæрæх кæны йæ бæстæ. 

Æмæ рагон ир дæр, хъаруджын уæвгæйæ, рацыдысты сæ фыццаг арæнтæй, æмæ сæрæй ахæлиу уыдаиккой, уыцы сойзæхх нарæг быдыртыл, Азербайджанæй дыууæрдæм чи адаргъ: хурскæсæнырдæм æмæ хуссарырдæм Елбрусы æмæ Захрошы хæхты рæбынты Мидæг Ираны. 

Фæлæ куыд Астæуккаг Иран, афтæ Хуссар Иран дæр æнæдон æдзæрæг бæстæ сты, адæмæн цæрынмæ фæрæз кæм нæй, ахæм, æмæ уый тыххæй ног зæххытæ агургæйæ ир хох-ахизæнтыл ахызтаиккой æддаг Иранмæ. 

Риг-Веды зарджытæй æргом кæны, уыдонæй Индимæ чи бахаста, уыцы ир Каспийы денджызы былæй рацæугæ кæй уыдысты [21], æмæ уымæй бæлвырд у, ир хурскæсæнырдæм Елбрус хæхтæй фалдæр кæй нæ ацыдысты фыццаг. 

Уæлхох Ираны рæбын Мессопотам, зæгъгæ, цы быдыр адаргъ и, уый дæс мин азы нæ агьомæй фыццагдæр æдзæрæг уыди æмæ, дондзаст уæвгæйæ, цæрынæн нæ бæззыд, æмæ цадтæ хусгæнгæ, уый фыццаг цæрынæн бæзгæ чи скодта, уыдон уæлхох Иранæй рацæугæ уыдысты[22], æмæ бæрæг у, Захрошы хох-ахизæнты æддаг Иранмæ чи ахызтысты, уыцы ир кæй ныххус кодтой Мессопотамы цæдтæ. 

Афтæмæй Мессопотамы сæрæй культурæ чи бахаста æмæ уый цæрынæн чи скодта, уыдон ир уыдысты. Фæлæ уым фыццаг чи æрцарæзта сахартæ æмæ Вавилоны культурæ кæй къухæй рацыд, уыдон аккад хуындысты, æмæ Тураны мыггагæй уыдысты[23]. Æндæр ныхасæй, ир æдзæрæг Мессопотамы цæрынæн бæзгæ куы скодтой, уæд уырдæм æрцыдысты Тураны адæм, абырстой уымы иры æмæ Мессопотамы æлдар систы, уый сой бæстæ кæй фæрцы сси, уыцы иры æлвынгæйæ та хъæздыг сахартæ æрцарæзтой. 

Пълан (зæххы ныв) Иры историмæ

 

Тураны адæм Мессопотаммæ уæлхох Ираныл бацыдысты æмæ айстой уæд Азербайджаны дæр, æрцахстой хохбæстæ Захрошы фылдæр хай дæр [24]. Æмæ уыдонæй сæ сæр хæсгæйæ, ир уæд фæпырх уыдаиккой сæ райдайæн бæстæ æмæ, хурскæсæнырдæм лидзгæйæ, сæ иу хай уæд ацыдаид Каспийы денджызы былæй Бактрианмæ, уыцы ранæй та Индийы сæрмæ, сæ иннæ хай та уæд æнæ балидзæг нæ уыдаид Азербайджанæй Фæскавказмæ. Уый уыдаид чысылдæр фондз мин аз Чырыстийы агъоммæ, уымæн æмæ аккад авд мин аз нæ агьоммæ фыццаг дæр Мессопотамы кæй æрцахстой, уый бæрæг у, уыдонæй цы фыстытæ баззад, уымæй дæр [25]. 

Фыст истори Азербайджаны цы адæм æрæййæфта, уыдон фылдæр туры мыггагæй уыдысты [26], æмæ уымæй зыны, тур алырдæм кæй ныппырх кодтой иры сæ райдайæн бæстæй. Фæлæ Ираны хуссар æмæ хурскæсæн хайы фыст истори æрæййæфта иры мыггæгты [27], æмæ уый æвдисы, мидæг Ираны хурныгуылæн цæгат къуымæй иры уыцырдæм кæй æфсæрстой тур. 

Каспийы денджызы былæй Бактрианмæ чи бацыди, уыцы ир уый сойзæххыл æвæдзы абирæ сты тынг æмæ, Амудары бæстæ Иранæй Тяньшаны æхсæн кæй æрцахстой, уый бæрæг у, уым Согъдиан, Бактриан æмæ Маргъиан, зæгъгæ, раджы цы æртæ бæстæ цыди, уыдонæн сæ номæй дæр. Фæлæ ир сæ фæллойæ уыцы райдзаст бæстæ цæхæрадон æмæ хуым куы скодтой, уæд туры адæмтæ райдыдтой иры уыцы ранæй æфсæрын æмæ иры кæм цæгьдгæ кодтой, кæм та сæ хæхтæм батардтой. Æнæ цагъдæй кæй ныууагътой, уыдоны сæхицæн кусæг скодтой æмæ уыдонæй рацæугæ сты сарт æмæ таджик, сæ уæнгты туры туг арæх кæмæн ис[28]. Туры адæмтæй сæ сæр æмбæхсгæйæ Амудары бæстæйы хæхтæм чи балыгъди, уыцы ир, фалдæр цæугæ, Парапамизы æмæ Гиндохъушы хохахизæнтыл ахызтысты, ахæлиу сты Афганистаны, æмæ сæ иу хай Индийы сæрмæ бацыди [29], фæлæ уый фæдыл æнæ банцайгæ уæлхох Афганистанæй дæлæмæ Индийы фæзтæм цыдысты ир æмæ æвзæрстой, сæ разæй цы ир бацыд, уыдоны фылдæр [30]. Афтæмæй Индийы бæстæй Джамы æмæ Гангы бæстæмæ дæр бацыдысты ир, æмæ уыцы адæмтæй кæй цæгьдгæ, кæй бырсгæ ахæлиу сты Индийыл æмæ ахæлиу кодтой уым сæ культурæ, фæлæ цы æнæнымæц дзыллæты æхсæн ахæлиу сты, уыдоны сæхуыдтæг дæр бафæзмыдтой æмæ, семæ æмхæццæ кæнгæйæ, фендæр сты [3|]. Æмæ уым уый фæрцы бабын сты ир. 

Мессопотамы цы ир уыди, уыдон дæр æгасæй кæй бабын сты, уый уымæй æргом кæны, Вавилоны дуджы Мессопотам семы (семиты) бæстæ кæй сси. Хурæскæсæн Иран (Афганистан) æмæ Белуджистан æнæ бандзæвгæ хохбæстæ у, æмæ уый тыххæй уымы ирæн сæхи хъахъхъæнын æнцондæр уыди, фæлæ уырдæм дæр ранæй-ран уæрæх фæзтыл ис æнцон бацæуæнтæ, æмæ уый фæрцы тур, монгол æмæ семы адæмтæ бырстой уыцы иры дæр æмæ, уыцы æрцæугæ адæмтимæ æмхæццæ кæнгæйæ, сындæггай фендæр сты уымы ир дæр [32]. Афтæмæй æцæгæлон тугæй чи куыд фæхъæстæ, афтæ фендæр и, æмæ уымы иры бынаты сæвзæрди ног адæмтæ: кафир, авган, белуч æмæ æндæртæ. 

Хуссар-хурныгуылæн Ираны хохбæстæ æмæ цæрынæн бæзгæ хохрæбын быдырты цы ир царди, уыдон тынг сæмхæццæ сты, уым радыгай æлдарад чи кодта, уыцы туры, семы æмæ монголы адæмтимæ, æмæ уыцы æмхæццæйæ рацыдысты ныры перс æмæ бахтиар [33]. 

Фæскавказы æмæ Курдистаны Ираны мыггæгтæ (Курд, Талыс æмæ Тат) кæй ис, уый æвдисы бæлвырд, туры адæм, Азербайджанæй иры куы ныппырх кодтой, уæд уыцы ранæй иры иу хай сæ сæр хæсгæ Курдистаны æмæ Фæскавказы хохбæстæм кæй балыгъдысты. 

Æрæджы иу археолог Городцов, Боржомы рагон уæлмæрдтæ къахгæйæ, ссардта уым ахæм дзаумæттæ, кæцытæй æргом кæны, рагон Иры культурæ æмæ Урартуйы рагон культурæ æввахс кæй сты [34]. 

Раджы Урарт, зæгъгæ, цы бæстæ хуыдтой, уый ахста Курдистаны æмæ Фæскавказы хохбæстæ Араксы фæйнæфарс, æмæ кæд Азербайджанæй уырдæм ир балыгъдысты, уæд диссаг дæр нæу, уымы рагон культурæ рагон иры культурæйы хуызæн кæй у, уымæн æмæ уый (Урартуйы рагон культурæ), ир уым кæй ахæлиу кодтаиккой æмæ стæй иннæ адæмтæ исты кæуыл бафтыдтаиккой, уый уыдаид. 

Городцов Боржомы цы дзаумæттæ ссардта, уыдон æхсæн ис рагон иры дзаумæтты хуызæн[35], æмæ уымæй æргом кæны, ир тынг раджы хæхбæсты Фæскавказы цæгатхай дæр кæй ахстой Курайы былтыл. Æндæр ныхæстæй, тур Азербайджанæй Араксы ацырдæм цы иры рафсæрстой, уыдон къаддæр Курайы онг æрцахстой Фæскавказы. Æмæ кæд Кура-дон нæ ныры хæхтæй дард нæу, уæддæр уыцы ранæй не 'рбацыдысты нæ фыдæлтæ нæ Ирыстонмæ. 

Нæ хæхты иу къорд рæтты Хъазбеджы, Лæцы, Дзывгъисы, Къæмунты, Гæлиаты æмæ Хъобаны рагон уæлмæрдтæ къахгæйæ археологтæ ссардтой рагон иры дзаумæттæ, æфсæйнаг ног куы фæзынди, уыцы дугæй чи баззад, ахæмтæ, фæлæ уыдонæй, Хъобаны чи разынди, уыцы дзаумæттæ рагондæр сты [36]. Æмæ уымæй бæлвырд зыны, нæ фыдæлтæ фыццаджыдæр нæ ныры хæхты цæгатæрдыгæй ахсын кæй байдыдтой. Æмæ уый тыххæй нæ фыдæлтæ Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ æрбацыдаиккой, Каспийы денджызæй Дагестаны æхсæн цы нарæг быдыр и, ууыл. Амæй æргом кæны, иры Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ чи рафсæрстой, уый сæ Чысыл Азийы 'рдыгæй кæй бырста æмæ уый æвæдзы уыди алорады адæм, кæцы тынг раджы ахста Чысыл Ази [37]. Иры Фæскавказæй æцæг дæр алорад кæй рафсæрстой, уый æргом кæны уымæй дæр, æмæ, ир кæм цардысты Курайы, уыцы фæзтæ алорадæй баззайгæ гуырдзы [38] рагæй кæй ахсынц. 

Фалдæр фендзыстæм, ир Чырыстийы агъоммæ дыууæ мин азæй фыццагдæр Европæйыл кæй ахæлиу сты æмæ, Европæйы цы рагон иры дзаумæттæ разынди, уыдон Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр кæй сты, æмæ уый тыххæй ир Хъобаны ног куы æрцахстой, уымæй бирæ фондзыссæдз азты куы рацыди, уæд бацыдаиккой Европæмæ. Æндæр ныхасæй, чысылдæр æртæ мин аз Чырыстийы агъоммæ ир æрбацыдаиккой Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ. 

Нæ таурæгътæ куыд зæгъынц, афтæмæй нæ Ирыстоны нарты агъоммæ гуымирытæ æмæ уæйыгтæ цардысты. Нæ таурæгътæ гуымирытæ кæй хонынц, уыдон киммер уыдысты [39]. Æмæ уæйыгтæ, зæгъгæ, дæр уыдоны хуыдтаиккой нæ таурæгътæ. Æмæ кæд нæ таурæгътæ киммеры хуыдтой гуымирытæ, уæд уымæй зыны, авд сæдæ аз Чырыстийы агъоммæ Хурныгуылæн Кавказы, Хъубан-доны сæрæй денджызмæ киммер, зæгъгæ, цы адæм цардысты [40], уыдон иры агъоммæ Астæуккаг Кавказы дæр кæй ахстой æмæ сæ уыцы ранæй Хъубаны иннæ фарсмæ ир кæй афсæрстой, Хъазбеджы, Лæцы, Дзывгъисы, Къæмунты, Гæлиаты цы рагон иры дзаумæттæ разынди, уыдон Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр кæй сты, уымæй æргом кæны, ир фыццаг Астæуккаг Кавказы хохрæбын быдыртæ æмæ кæройнаг кæмттæ кæй æрцахстой, стæй сындæггай фалдæр цæугæ хæхты тæккæ астæу дæр кæй æрцахстой. Æндæр ныхасæй, ир Фæскавказæй Цæгат Кавказмæ ног куы æрбацыдысты, уæд Астæуккаг Кавказы хохрæбынтæй афсæрстой, киммеры æрфидар кодтой сæхи хæхты кæрæттыл æмæ, киммеры хæхты хуылфмæ фалдæр æфсæргæ цыдысты, æппын фæстаг æрцахстой хæхты астæу дæр, æмæ Астæуккаг Кавказ, æд хох, æд быдыр, афтæмæй сси Иры бæстæ. 

Доны ацырдыгæй Кавказы онг цы бæстæ и, рагон грекъ Азия фыццаджыдæр уый схуыдтой, уым раджы аз, зæгъгæ, цы адæм царди, уыдон та, ахуыргонд адæм куыд æнхъæлынц, афтæмæй ир уыдысты. 

Рагон грекъ сæхи кæй цотыл нымадтой, уый Прометейы фырт хуыдтой. Прометейы мады та Азия хуыдтой [43]. Афтæмæй рагон Грекъы Азия æмæ йæ фырт, ома ирон бæстæ æмæ ирон дзыллæ, грекъы уидаг кæцæй рацыди, уыдон уыдысты. 

Æмæ рагон грекъ фæсномыг ныхасæй Прометейы кæй схуыдтой, уыдон ир кæй уыдысты, уый бæрæг у уымæй дæр, уый (Прометей) уæларвæй арт скъæфæг кæй хуыдтой, уымæн, æмæ уæлдæр куыд федтам, арт кæнын фыццаджыдæр ир базыдтой, æмæ афтæмæй уæларвон хуры лæппын-арт иры фæрцы бафтыд адæмы къухы. 

Афтæмæй рагон грекъы уидаг ирæй рацæугæ уыди, æмæ уый тыххæй дыууæ мин аз Чырыстийы агъоммæ Дунайы бæстæйы хуссар Балканмæ пелазгъ, зæгъгæ, цы адæм бацыди [44] æмæ грекъы уидаг кæмæй рацыди [45], уыдон ир уыдысты. Умбро, зæгьгæ, раджы Италийы цы адæм царди, уыдон фыдæлтæ дæр Италимæ Дунайы бæстæй бацыдысты æмæ пелазгъимæ иу мыггаг уыдысты [46] æмæ афтæмæй уыдон дæр ирæй уыдысты. 

Археологтæ зæхх къахгæйæ Италийы ссардтой Етрускъы дзаумæттæй дæлдæр ахæм дзаумæттæ, раст рагон иры дзаумæтты хуызæн чи у, уындæй æмæ кондæй, фæлæ Хъобаны дзаумæттæй æрыгондæр чи у [47]. Амæй æргом кæны, Дунайы бæстæй Хуссар Европæйы дыууæ къуыммæ цы ир бацыди, уыдон Цæгат Кавказæй рацæугæ кæй уыдысты; Италийы ир кæм царди, уым та иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ кæй разынди, уымæй æргом кæны, иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ Европæйы ноджыдæр ма кæм разынди, уым дæр раджы кæддæр ир кæй уыди. Хурныгуылæн Европæйы та иу къорд рæтты разынди рагон иры дзаумæтты хуызæн дзаумæттæ [48], æмæ уымæй зыны, ир Дунайы бæстæй Хуссар Европæйы дыууæ къуыммæ куы бацыдысты, уæд Хурныгуылæн Европæмæ дæр кæй бацыдысты, æмæ афтæмæй Атлантиаг фурдмæ кæй бахæццæ сты ир æмæ уый фæйлауæнты сæ бæхты кæй надтой, уый бæрæг у нæ таурæгьтæй дæр, уымæн æмæ, уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй нарт сæ бæхты фурды надтой. 

Скандинавы таурæгътæй куыд æргом кæны, афтæмæй Скандинавы адæм сæ дин æмæ æгьдау, сæ таурæгътæ æмæ æвзаг кæмæй райстой, уыдон ас хуындысты [49], ома ир, æмæ уымæй зыны, ир Скандинавимæ дæр кæй бацыдысты æмæ уыцы адæмты астæу сæ культурæ кæй ахæлиу кодтой. 

Грекъы таурæгътæ Пелазгъы тыххæй куыд дзурынц, афтæмæй уыдон, карз æмæ хъал тыхджын адæм уæвгæйæ, хоргæнæг уыдысты æмæ, цадуымæл рæттæ хусгæнгæйæ, æнæдон хуыскъ зæххытыл та дон уадзгæйæ, æдзæрæг рæттæ цæрынæн бæзгæ скодтой æмæ æрцарæзтой фидар галуантæ. Уымæй фалæмæ тар саухъæдтыл фæндаг акодтой, уыдон мидæг цы адæм — хæрз сырдтæ — æмбæхстой сæхи, уыдоны та цæгьдгæ ныккодтой [50]. Амæй зыны, ир Европæйыл куы ахæлиу сты, уæд цы адæм уыдысты, уый, æмæ царды фæрæзтæ Балканы адæмтæн фыццаджыдæр ир кæй бацамыдтой. 

Æмæ ир Скандинавы сæ дин æмæ æгъдау, сæ таурæгътæ æмæ æвзаг куыд ахæлиу кодтой, Балканы адæмтæн та царды фæрæзтæ куыд бацамыдтой, Европæйы ноджыдæр ма кæм ахæлиу сты, уыцы рæтты уымы адæмтыл дæр сæ культурæ афтæ бафтыдтаиккой, æмæ æцæгдæр иры дин æмæ æгъдау, æвзаг æмæ таурæгътæ Европæйы адæмтæ ирæй кæй айстой, уый бæрæг у уымæй дæр, рагон грекъæгты, италиæгты, гермайнæгты, словианы, келты æмæ литовиæгты дин, æгъдау, таурæгътæ æмæ æвзаг Риг-Веды зарджытæ Индимæ чи бахаста, уыдон дины, æгъдауы, таурæгьты æмæ æвзаджы хуызæн кæй сты [51]. Æцæг, уымæ гæсгæ ахуыргонд адæм ныры онг индоевропæйаг дзыллæты иу мыггæгтыл нымадтой, фæлæ ныр рабæрæг и, индоевропæйаг кæй хонынц, уыцы адæмтæ иу туг, иу стæг кæй не сты [52]. Æмæ кæд иу туг, иу стæг не сты, уæд фыццаг цал мыггаг уыдысты, уал хицæн æвзагæй дзырдтой æмæ сæ кæцыдæриддæрæн йæ дин, йæ æгъдау æмæ йæ таурæгьтæ æндæр уыдысты. Æмæ уый тыххæй æрæджиау иу мыггаг æвзæгтæй дзурын кæй байдыдтой, сæ дин æмæ æгьдау, æмæ таурæгьтæ та иу кæй уыдысты, уымæй æргом кæны, индоевропæйаг адæмтæ тугæй иу куыд не сты, динæй æмæ æгьдауæй, таурæгьтæй æмæ æвзагæй дæр афтæ æндæр куы уыдысты, уæд - иу сæ астæу сæр кæй сси æмæ йæ культурæ иннæтыл кæй бафтыдта. 

Æмæ уыцы адæм ир кæй уыдысты, уый бæрæг у уымæй дæр, индоевропæйæгты æвзаджы уидаг Ираны сæвзæргæ кæй у [53]. ома ир кæм сæвзæрдысты, уыцы ранæй ахæлиу и уыцы (индоевропæйаг) æвзаг, æмæ амæй зыны, уый иры æвзаг кæй уыд. Куыд уынæм, афтæмæй ир сæ культурæ Индийыл куыд ахæлиу кодтой, Европæйыл дæр афтæ ахæлиу кодтой сæ культурæ, æмæ уый тыххæй индоевропæйаг адæмтæ сæ таурæгьты цы нæртон бæгъатырты кой кæнынц, сæ тых, сæ хъуыддæгтыл дисгæнгæйæ æмæ сæ дзуæртты æмхуызон нымайгæйæ, уыдон ир уыдысты. 

Фæлæ ир Индийы æнæнымæц адæмты æхсæн куыд батадысты, Европæйы адæмты æхсæн дæр æвæдзы афтæ батадысты, уымæн æмæ, Европæйы таурæгътæ куыд зæгъынц, афтæмæй нæртон бæгъатыртæ бабын сты æмæ «уæларвæй арт скъæфæг» Прометейы Хуыцау Кавказы хохыл бабаста. 

Æндæр ныхасæй, ир бабын сты Европæйы, æмæ уый фæстæ æрмæст ма Кавказы хæхты баззади ир. Ир Кавказы хæхты мидæгмæ кæд балыгъдысты æмæ уым фыдæбон кæнгæйæ цас фесты, уый чи зоны, фæлæ уыцы ранæй æппын фæстаг быдырмæ кæй рацыдысты, уый уымæй бæрæг у, Хуссар Уæрæсейы быдыртæ, стæй та Ир кæй ахстой. 

Темырханты Сослан 

«ИРЫ ИСТОРИ»  

ДЗÆУДЖЫХЪÆУ  

«АЛАНЫСТОН»  

1994 

(2-аг хай)  

(3-аг хай)  

___________________________________________________ 

[1] Миллер В. Ф. Осетинские этюды. Ч. III. С. 71. 

[2] Р е к л ю Э. «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди», 1908. С. 199, 202, 204. 

[3] Ивид р. 235—236 (ивид амоны: уый дæр уым) 

[4] Ивид р. 210. 

[5] Осетинские этюды. Ч. III. С. 71. 

[6] «Человек и Земля», прил. к журн. «Природа и люди», 1908. С, 714. 

[7] Ивид, р. 210—211. 

[8] Ивид р. 199 в примечании. 

[9] Каррьера М. Искусство в связи с общим развитием культуры. С. 418—419. 

[10] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 236—238. 

[11] Каррьера М. Искусство в связи с общим развитием культуры. С. 305—306. 

[12] Ивид р. 286: «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 722—723. 

[13] Ивид р. 293—294. 

[14] Ивид р. 290. 

[15] Ивид р. 320. 

[16] Ацы фиппаинаг чиныджы амынд нæ цæуы. (Редакторы фиппаинаг.) 

[17] ивид. р. 293. 

[18] ивид. р. 305—306. 

[19] ивид. р. 326. 

[20] ивид. р. 293. 

[21] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 718. 

[22] ивид р. 204 æмæ 230. 

[23] ивид. р. 248. 

[24] ивид. р. 227. 

[25] ивид. р. 298. 

[26] ивид. р. 228. 

[27] ивид. р. 227—228. 

[28] ивид. р. 220—222. 

[29] ивид. р. 708—749. 

[30] ивид. р. 750. 

[31] ивид. р. 726. 

[32] ивид. р. 223. 

[33] ивид. р. 208—209. 

[34] Добавление к № 660-49 газеты «Кубанский край» за 1912 г. 

[35] Там же. 

[36] Кодзаев А. Древние осетины и Осетия. С. 16—18. 

[37] Проф. Гомель. «Истории Древнего Востока», прил. к. ж. «Вестник и библ. самообразование». С. 26. 

[38] Т а м ж е. 

[39] Осетинские этюды. Ч. 1. С. 125. 

[40] Древние осетины и Осетия. С. 3—4. 

[41] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 152. (Тексты бæрæг нæу.— Редакторы фиппсшнаг.) 

[42] ивид. р. 152. (Тексты бæрæг нæу.— Редакторы фиппаинаг.) 

[43] ивид. р. 152. 

[44] ивид. р. 445 в примечании, и ивид. р. 554—555. 

[45] ивид. р. 458. 

[40] ивид. р. 554—555. 

[47] Древние осетины и Осетия. С. 18. 

[48] ивид. р. 17. 

[49] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 152—153. 

[50] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908. С. 458. 

[51] Искусство в связи с общей культурой. С. 267—288. 

[52] Кавказский календарь за 1910 г. С. 538—542. 

[53] «Человек и земля», прил. к журн. «Природа и люди». 1908 г. С. 202—203.