(1-аг хай)  

(2-аг хай)  

626 азы Чырыстийы фæстæ хазар ахызтысты Арвыкомыл хæхтæй, бабырстой Гуырдзыстоны æмæ айстой Калачы [100]. 

Амæй æргом бæрæг кæны, хазар канд быдираг иры нæ, фæлæ хæххон иры дæр кæй абырстой, уымæн æмæ хæххон ир сæрибар куы уыдаиккой, уæд сæ æнæбандзæвгæ хæхтыл се знаг хазары нæ ауагътаиккой. Хазар иры куы абырстой, уæд сæ паддзах Турксант грекъæн йæхи афтæ стыдта: «Акæсут-ма, адæмтæ хурскæсæнæй хурныгуылæнмæ нæ къухы сты, акæсут-ма ирмæ, уыдон кæд тынг бæгъатыр сты, уæддæр, немæ куы схæцыдысты, уæд ницы бафæрæзтой æмæ нæ къухы сты» [101]. 

Амæй уынæм, кæд уый агьоммæ æнахъаз хæстытæй ирæн сæ тых байсысти, уæддæр ма сæ бæгьатырдзинадæй знæгты дис кæнын кодтой, æмæ æнцон абырсæн кæй нæ уыдысты хазарæн. 

Ир хазары къухы куы бафтыдысты, уæд сæ уыдон сæхи тыххæй райдыдтой хæстмæ æрвитын — византиаг сахартæ исынмæ [102], фæлæ араб, адæмты бырсгæ, Фæскавказмæ куы 'рцыдысты, æмæ уый уыдонæй хъахъхъæнгæйæ, византиæгтæ семæ куы схæцыдысты, уæд ир византиæгты æмбал уыдысты [103], æмæ амæй зыны, ир уæд хазары къухы кæй нал уыдысты æмæ сæхи бар кæй уыдысты. 

8-æм æнусы райдайæнæй ир æххуыс кодтой византиæгтæн [104], æмæ ай æвдисы, хазары къухæй ир сæхи 7-æм æнусы кæй суæгъд кодтой, уый. Грекъаг чингуытæ куыд æвдисынц, афтæмæй ирмæ 8-æм æнусы райдайæны уыди сæрдар Итаз, кæцы уыди византиæгты императоры хуыздæр лымæн [105]. Гуырдзиаг историк Джанашвили куыд раргом кодта, афтæмæй та, иры нæртон паддзах Алгъуыз 8-æм æнусы царди [106]. 

Амæй æргом кæны, ир хазары къухæй куы суæгъд сты, уæд хи паддзахад кæй æрцарæзтой, уый. 

Иры паддзах Алгьуыз абырста кæсæджы (кæсæг уæд цардысты Лабæйæ Сау денджызы æхсæн), цæцæны, хъуымыхъы æмæ ноджы æндæр адæмты [107]. Амæй уынæм, Алгьуыз-паддзахы дуджы Цæгат Кавказ денджызæй денджызмæ иры къухы кæй бафтыд, æмæ ир уæд Кавказы тыхджындæр адæм кæй уыдысты. 

735 азы Чырыстийы фæстæ араб абырстой иры [108]. Уый фæстæ араб схæцыдысты хазаримæ, æмæ куы сæ иу, куы се'ннæ кодта тыхджындæр, фæлæ æппынфæстаг фæсæр сты араб æмæ 851 азы хазарæй бирæ адæм акодтой семæ [109]. Афтæмæй сæдæ азæй фылдæр ир хъиамæт фæкодтой арабæй хазары æхсæн, æмæ æргом кæны, Алгьуыз-паддзах, 8-æм æнусы цæргæйæ, 735 азы фæстæ кæй нæ царди, фæлæ уый фыццаг, уымæн æмæ, дыууæ арты астæу уæвгæйæ, иры бон уый фæстæ не суыдаид искæй абырсын нæ, фæлæ хи хъахъхъæнын дæр. 

Ир æмæ византиæгтæ, æмварс уæвгæйæ, арабимæ куы хæцыдысты, уæд Кавказы иннæ адæмтæ та арабы фарс уыдысты [110], æмæ уый тыххæй уыдон иримæ æнæ хæцгæ нæ уыдаиккой уæд. Æмæ сæ Алгьуыз-паддзах бырсгæ дæр æвæдзы уымæн акодта, цæмæй сæ бæллæхæй фервæзын кæна иры. Фæлæ сæрибар хæххон адæмтæ иры æлдарадыл искуыма сразы уыдаиккой, æмæ æрæджиау араб иры куы бырстой, уæд хæххон адæмтæ, цæмæй фервæзой иры къухæй, уый тыххæй æвæдзы сыстадысты ирыл æмæ фылдæр уый фæрцы абырстаиккой араб иры. 

Араб иры куы абырстой, уымæй 11 аз куы раивгъуыд, уæд (744 азы) хазар Арвыкомæй ахызтысты фæсхохы æмæ бабырстой Гуырдзыстоны . Амæй æргом кæны, араб иры куы абырстой, уæд тагъд уый фæстæ хазар арабыл кæй фæтыхджындæр сты æмæ сæ Цæгат Кавказæй кæй фæтардтой. Арабмæ маст даргæйæ, ир дæр уæд æнæххуыс нæ фæуыдаиккой хазарæн, æмæ арабы тæргæ дæр Цæгат Кавказæй уый фæрцы фæкодтаиккой хазар. Фæлæ хæст ууыл нæ банцади. Æмæ æппынфæстаг фæсæр сты араб, сæ разæй фæлыгьдысты хазар [112], æмæ уæдæй фæстæмæ æнæ къуылымпы æлдарад кодтаиккой араб Цæгат Кавказы, цалынмæ сæ ацы ранæй нæ фæтардтаиккой ир. 

Арабы чингуытæ куыд зæгъынц, афтæмæй 851 азы (Чырыстийы фæстæ) араб хъавыдысты Ирыстонмæ бацæуын æмæ сын уый нæ бантысти. Уый дыккаг аз араб хъавыдысты Ирыстоны бабырсын, фæлæ сын уый дæр нæ бантыст [113]. Амæй бæрæг у, ир уæд арабы къухы кæй нал уыдысты, фæлæ сæ араб уæлдæр ма æрсабыр кæнынмæ кæй хъавыдысты æмæ уый сæ бон кæй нал уыди. 

Грекъы чингуытæй зыны, 10-æм æнусы райдайæнæй ир сæрибар кæй уыдысты æмæ сæм хи паддзахад кæй уыди [114]. Амæй дæр æргом кæны, 9-æм æнусы арабы къухæй ир сæхи кæй суæгъд кодтой æмæ ногæй хи паддзахад кæй æрцарæзтой уæд. 

Куыд уынæм, афтæмæй ир хазары къухæй сæхи куы суæгъд кодтой, уæд схæцыдысты арабимæ æмæ уыдоны æмбал хæххон адæмтимæ, фæлæ баурæдтой арабы æфсæрсты дæр, абырстой хæххон адæмты дæр æмæ равдыстой уæд нæртон тых. 

Амæй æргом кæны, хазары къухы уæвгæйæ, ир сæ фыццаг низæй кæй сдзæбæх сты æмæ фæстæмæ Хуыцауæй тæрсын кæй базыдтой, сæ кæрæдзийыл хæцын кæй байдыдтой æмæ сын уый стыр тых кæй радта. Фæлæ кæй абырстой, уыцы хæххон адæмты сæ къухмæ кæй айстой, уымæй рæдыд æрцыди ирыл, уымæн æмæ тагъд уый фæстæ араб иримæ ногæй куы схæцыдысты, уæд иры арабимæ хæцын дæр хъуыди, бырст адæмтыл хæцын дæр, æмæ лæг кæй абырса, ууыл хæцгæ куы кæна, уæд æндæримæ схæцын йæ бон куыд нæу, Иры хъуыддаг дæр уæд афтæ уыди, æмæ æрæджиау уый фæрцы фæсæр сты араб ирыл. 

Ир арабæй пысылмон дин нæ айстой [115], æмæ уый æвдисы, ир арабы рæстæджы æцæгдæр лæмагъ адæм кæй нæ уыдысты æмæ знаджы къухы дæр сæхи хъахъхъæнын кæй зыдтой. Уый уæлдай диссаг уымæн у, æмæ араб уæд кæй бырстой, уыцы адæмтæ иууылдæр цыдысты уыдон диныл, æмæ кæд ир, уыдон къухы уæвгæйæ, уыдон диныл нæ ацыдысты, уæд уый æвдисы, ир уæд удыхъæдæй къæдзæхау фидар кæй уыдысты æмæ сæ дин, сæ æгъдæуттыл кæй хæцыдысты фидар. 

10-æм æнусы фыццаг æрдæджы византиæгты император Иры паддзахы йæхи æмхуызон уыдта, Ирæй фалæмæ Кавказы æмæ Фæскавказы адæмты паддзахтæн та уынаффæ кодта [116]. Амæй уынæм, Кавказы æмæ Фæскавказы адæмты сæр кæй уыдысты ир уæд æмæ Европæйы тыхджындæр дзыллæты æмрæнхъ кæй лæууыдысты. Афтæмæй тыхгæнæг æрцæугæ арабы къухæй ир сæхи куы суæгъд кодтой, уæд ногæй аивæзтой сæ уæнгтæ æмæ Кавказы сæйраг адæм систы. 

Хазар, печенег, тмутаракан, кæсæг, абхаз æмæ хъуымыхъ уæд иры сыхаг уыдысты [117]. 

Пълан (зæххы ныв) Иры историмæ

 

Хазар цардысты уæд Идылы быдырты, печенег — Донæй Дунаймæ [118], тмутаракан ахста Кавказы хурныгуылæн къуым (Таманский полуостров), кæсæг уæд цардысты Хурныгуылæн Кавказы хæхты Сау денджызы фарсмæ [119]. Абхаз, хъуымыхъ æмæ дагестан уæд дæр сæ ныры бынæтты уыдысты. 

Афтæмæй ир уæд ахстой Цæгат Кавказ хæхтæй Доны æмæ Идылы онг, Азов-денджызæй Каспийы денджызы æхсæн. Амæй уынæм, ир куы аивæзтой сæ уæнгтæ, уæд сæ зæххы арæнтæ ногæй кæй афалдæр кодтой æмæ сæ фыццаг тыгъд быдыр фæстæмæ кæй æрцахстой. Фæлæ 10-æм æнусы фæстаг азты цыдæр бæллæх æрцыди ирон паддзахадыл, уымæн æмæ, гуырдзиаг чингуытæ куыд зæгъынц, афтæмæй Иры æлдæрттæ уæд кæрæдзиимæ схæцыдысты æмæ æппынфæстаг фæтыхджындæр и сæ иу — Ордуре, æмæ Иры паддзах сси [120]. 

Æлдæртты схæцыны агъоммæ цы паддзах уыди, уый, æвæдзы, йе маргæ ачынди, йе та йæ фæстæ фырт кæнæ æфсымæр, йæ бынат чи æрбадтаид, ахæм нал баззад, æмæ афтæмæй Иры паддзахад æнæ сæрæй куы баззад, уæд паддзахады тыххæй æнæ фæбыцæу нæ уыдаиккой æлдæрттæ æмæ кæрæдзиимæ дæр уымæн схæцыдаиккой. 

Фæлæ Ордуре гуырдзиаг паддзахы мыггагæй уыди, æмæ Иры паддзах куы сси, уæд Ирыстоны дæр гуырдзиаг паддзахады уагыл æрцарæзта æмæ йæ æлдæртты паддзахад (феодальное государство) скодта [121]. 

Уæдæй фæстæмæ æлдæрттæй алчидæр йæхи бар сси æмæ райдыдтой иуæй сæ кæрæдзиимæ быцæу кæнын, иннæмæй сæ адæмы æргæвдын [122]. Æлдæртты астæу тыхæй уæд рабæрæг сты æртæ мыггаджы: Сидамонтæ, Цæразонтæ æмæ Кусæгонтæ [123]. Ирыстоны фидар мæсыгтæ æмæ галуантæ уæд фæзындысты, аргьуантæ æмæ манастыртæ уæд сарæх сты [124]. 

Фидар мæсыгты æмæ галуанты фæрцы æлдæрттæ сæ адæмыл фидар хæцыдысты æмæ æнæбаныдзæвгæ фидарты æдасæй цæргæ, адæмы фæллойæ минас кæнгæйæ сæхицæн цардысты хъæлдзæг [125]. Аргъуантæ æмæ манастыртæ уæд арæхдæр, æвæдзы, уымæн систы, цæмæй сæ фæрцы сæтта адæмы маст æмæ фæразой æфхæрдæн. 

Æлдæртты сæр-паддзах гуырдзыйырдæм хæцыди æмæ уыдон тыххæй нæ ауæрста иры тых. Афтæ: гуырдзы Хъарабахы адæмимæ куы хæцыдысты, уæд Иры паддзах Дурдулей 40 мин ирон æфсадимæ ралæууыди гуырдзыйы фарс, æмæ гуырдзы уый фæрцы рамбылдтой хæсты [126]. 1121 азы Турк Гуырдзыстоны куы бабырстой, уæддæр та ирон æфсæдтæ æххуыс кодтой гуырдзыйæн [127]. Ирон паддзах Давид-Сослан кæй мой уыди, уыцы гуырдзиаг ус-паддзах Тамарæ Гуырдзыстоныл бафтыдта Хуссар Йрыстоны [128], æмæ амæй зыны дзæбæх, уæды ирон паддзæхтæ Ирыстоны мæт куыд кодтой, уый, уымæн æмæ Давид-Сослан куы не сразы уыдаид, уæд йæ ус Тамарæ Ирыстонæй ахæм гæбаз нæ атыдтаид. 

Иу ныхасæй, уыцы дуг æлдæртты дуг уыди æмæ ирæн уæд сæ бон дæр ницыуал уыд, сæ хъару дæр æмæ, æлдæртты кусæг уæвгæйæ, цагьайраджы дуг æрвыстой уæд, æмæ сыл уыцы хуызæнæй Хуыцау Чингисханы æфсæдты æрбахаста. 

1218 азы Чингисханы æфсæдтæ æрбацыдысты Фæскавказмæ, бабырстой Гуырдзыстоны æмæ 1221 азы айстой Калачы [129], стæй хъавыдысты хæхтыл цæгатырдæм ахизын дæр, фæлæ сæ ир Арвыкомы баурæдтой [130], æмæ уæд монгол хурыскæсæнырдæм фæзылдысты æмæ æфсæн дуар Дербенты рæзты æрбацыдысты Цæгат Кавказмæ [131]. Ир æмæ кипчак ралæууыдысты сæ размæ, фæлæ сæ монгол кæрæдзийæ фæхицæн кодтой æмæ сæ радыгай абырстой [132]. Уый фæстæ тæтæр ныххафтой быдираг иры [133] æмæ цæгатырдæм ацыдысты Уæрæсемæ, стæй хурыскæсæнырдæм фæзылдысты æмæ аздæхтысты Астæуккаг Азимæ, фæлæ 13 азы фæстæ уыцы ранæй раздæхтысты æмæ абырстой Уæрæсе кæрæй-кæронмæ, æрбынат кодтой Идылы быдырты æмæ уыцы ранæй Кавказы бырсын ногæй райдыдтой. Фæлæ цалынмæ монгол фæстæмæ здæхтысты, уалынмæ ир æрæмбырд кодтой сæ тых æмæ ацы хатт сæттын нал бакуымдтой монголæн. Уый уымæй æргом кæны, æмæ, Рубриквис куыд зæгъы, афтæмæй уый Хъырымæй монголы ханы сахармæ 1252 азы куы цыди, уæд сæрибар уыдысты æмæ монголимæ хæцгæ кодтой [134]. 

Æрмæст 1277 азы абырстой монгол иры æмæ сæ райдыдтой хъалон исын [135]. Афтæмæй ир куы æрæмбырд кодтой сæ тых, уæд дыууиссæдз азмæ æввахс лæгæй-лæгмæ фæхæцыдысты дуне бырсæг монголимæ æмæ сын нæ бакуымдтой æнцонты сæттын. 

Гуырдзиаг чингуытæ куыд зæгъынц, афтæмæй 13-æм æнусы фæстаг азты хуссар ир сыстадысты Сæ гуырдзиаг æлдæрттыл, æмæ уый асайдта стыр хæст ирæй гуырдзыйы æхсæн. Иры астæу уæд фæзынди нæртон фæтæг Ос-Бæгъатыр, кæцы райста Гуырдзыйы Гори-сахар æмæ йæ Ирыл æрфидар кодта. Байста Гуырдзыйы Карталины æмæ Триалеты бæстæ æмæ фæтардта уыцы ранæй гуырдзиаг æлдæртты [136]. 

Ос-Бæгъатыр абырста Кавказы æмæ хæцыди цыппар паддзахадимæ [137]. Уыцы цыппар паддзахадæй иу Гуырдзыстон уыди, иннæ та Монголы паддзахад уыдаид, уымæн æмæ Кавказ уый агъоммæ монголы къухы уыди, æмæ йæ ир кæй айстой, уый æвдисы бæлвырд, монголы къухæй ир сæхи дæр кæй суæгъд кодтой, монголы Кавказæй тæргæ дæр кæй акодтой. 

Афтæмæй ир уæд Ос-Бæгъатыры фæрцы суæгъд кодтой сæхи гуырдзиаг æлдæртты къухæй æмæ Карталины æмæ Триалеты бæстæ Гуырдзыйæ байстой, адæмты бырсæг монголæй суæгъд кодтой сæхи æмæ сæ фæтардтой Кавказæй, æнæ бандзæвгæ хæхты цы адæмтæ царди, уыдоны абырстой æмæ Кавказы хицау систы. 

Иры æфсæдтон зарæг уæд арыдта хæхты, быдырты. Ос-Бæгъатыры хъазуатæй рызтысты сау айнæг къæдзаехтæ. 

Иры къухæй уæд рацыди нæртон хъуыддæгтæ, æмæ уыдон уæлдай диссаг уымæн сты, ир уый агъоммæ цагъды дæр, дыууæ адæмы къахы бын дæр кæй фесты æмæ сæм уæддæр ныфс æмæ лæджыхъæд кæй разынди тыхгæнджытыл ралæууынмæ [138]. 

Иры фæтæг Ос-Бæгъатыр раскъæфта гуырдзиаг паддзахы хойы [139], фæлæ йыл гуырдзиаг паддзах хинæй разылд. Ахуыдта йæ Мцхетмæ, æмæ йæ афтæмæй иунæгæй куы ссардта, уæд æй амарын кодта æмæ йæ доны баппарын кодта [140]. Уый фæстæ ралæууыди ирыл æмæ сын се'фсæдты ныццагъта [141], хохæрбахизæнты онг бырсгæ æрбахæццæ æмæ айста Хуссар Иры [142]. Афтæмæй ир сæ нæртон фæтæгæй афтидæй куы баззадысты, уæд уый тагъддæр гуырдзы ныппырх кодтой иры æфсæдты, æмæ уый æвдисы, Ос-Бæгъатыры фæстæ ахæм фæтæг кæй нал разынди ирмæ, стæй алырдæм хæцын кæй байдыдтой уайтагъддæр. 

1318 азы Монголы паддзах Узбек-хан уыди Иры сæйраг сахары æмæ амарын кодта уым иу уырыссаг къниазы [143]. 

Амæй æргом кæны, цæгат ир уæд монголы къухы кæй уыдысты, уымæн æмæ афтæ куы нæ уыдаид, уæд Иры сæйраг сахары монголы хан цы агуырдта æмæ уым цæмæн амарын кодта уырыссаг къниазы? Амæй уынæм, Ос-Бæгъатыры фæстæ цæгат иры ногæй монгол кæй абырстой æмæ Ирыстоны хицауад кæнын кæй байдыдытой. Тæтæр сæ зæрдæ кæуыл дардтой, ахæм ирæтты ныссагътой Ирыл хицауад кæнынмæ [144]. Ахæмтæ, тæтæрыл æгæр архайгæйæ, æвæдзы адæмы сæ бæстæй лидзынты фæкодтой, æмæ ир уæд арæхгомау фæлыгъдысты Сау денджызы быдыртæм, стæй мингæйттæ Византимæ ногæй цæуын байдыдтой æмæ, уым хъуыддаг кæнгæйæ, фесæфтысты 16 мин лæджы [145]. Афтæмæй Ирыстон сафтид и йæ адæмæй дæр, афтидæй баззади йæ хуыздæр фæсивæдæй дæр, æмæ лæгæн йæ туг куы рауадзай, уæд дзы хъару куыннæуал баззайы, афтæ Ирыстоны дæр æппын нал баззади тых æмæ йæ 1395 азы æнцон ныххафтой Тамерланы æфсæдтæ [147]. 

Уый фæстæ быдираг ир стæнæг сты æгасæй, фæлæ Тамерланы бырстæй смæллæг сты иры сыхæгтæ дæр, уæлдайдæр та монгол (тæтæр), æмæ уый фæрцы иу дзæвгар уый фæстæ дæр ма ир баурæдтой быдыры сæхи. Уый уымæй æргом кæны, æмæ 1436 азы Таны (ныр Ростов кæм лæууы, уый фыццаг Тан уыди) чи уыди, уыцы Иосафат Барбаро куыд зæгъы, афтæмæй ир уæд цардысты куыд хæхты, афтæ быдыры дæр, æмæ сæ бæстыл арæх уыди обæуттæ [148]. 

Нæхуыдтæг куыд зонæм, афтæмæй Цæгат Кавказы тыгъд быдыры обæуттæ бирæ ис, æмæ уыцы обæуттæ уыдаиккой, Иосафат Барбаро кæй кой кæны, уыдон. Амæй зыны, ир уæддæр ма Цæгат Кавказы тыгъд быдыр кæй ахстой, уый. 

1453 азы турк Стамбулы куы айстой, уæд Хъырымы хантæ райдыдтой иры быдырæй æфсæрын, æмæ ир хæхтæм балыгъдысты, Ирыстоны ном та «Кæсæджы бæстæ сси», зæгъы иу гуырдзиаг фыссæг Вахушти [149]. Æндæр ныхасæй, 1453 азы фæстæ иры Цæгат Кавказы быдыртæй рафсæрстой тæтæр æмæ сæ хæхтæм æрбатардтой, иры бынаты та, быдыры, кæсæг æрцахстой. 

Фæлæ кæсæг, Хурныгуылæм Кавказæй хурскæсæнырдæм цæугæ, Хъубаны донæй куы 'рбахызтысты, уæд Бестауы æмæ Малкæй быдырты æрæййæфтой тæтæры[150], æмæ уый æвдисы, тæтæр Цæгат Кавказы быдыртæй иры куы рафсæрстой æмæ сæ хæхтæм куы батардтой, уæд, иры кæдæм батардтой, уыцы хæхты рæбын сæхуыдтæг кæй æрцахстой. 

Хъырымы тæтæрæй сæ сæр хæсгæйæ, ир Хъубаны быдыртæй æмбырд кодтой Хъубаны уæллаг фæзты æмæ уый хурскæсæнырдыгæй хохбæсты æмæ афтæмæй хæхты æхгæд фесты [151]. 

Ныр, Лиаскенæй Хъубаны æхсæн цы хæххон тæтæр цæры, уыдон цæгатырдыгæй æрцæугæ сты [152], æмæ уый æвдисы, уыдон уыцы тæтæрæй кæй сты, иры хæхтæм чи батардта, Лиаскенæй хурскæсæнырдыгæй кæй нæ ахæлиу сты уыдон, уый та æвдисы, тæтæр иры Цæгат Кавказы быдыртæй куы рафсæрстой, уæд Лиаскены хурскæсæнырдыгæй хæхты рæбын кæй не 'рцахстой æмæ Дзæуджыхъæуы быдыр сæ къухы кæй нæ бафтыд. Амæй æргом кæны, Дзæуджыхъæуы быдыры цæгатырдыгæй чи хъахъхъæны, уыцы арыхъхъытæй тæтæры æрбахизын кæй не 'рбауагьтой ир. 

Урухы æмдæргъ, галиуæрдыгæй, æнæ баныдзæвгæ хæхтæ уæларвмæ фæцыдысты, æмæ уый хурныгуылæнырдыгæй тæтæр иры хæхты куы бахгæдтой, уæд уыцы иры хурскæсæн сæрибар ирæй ахицæн кодтой уыцы хæхты, æмæ афтæмæй, хи дзыллæйæ аскъуыддзаг уæвгæйæ, уыцы ир сæмхæццæ сты æрцæугæ тæтæримæ, æвзагæй сæ бафæзмыдтой, ферох кодтой хи æвзаг æмæ афтæмæй тæтæйраг систы [153]. 

Профессор Миллер куыд равзæрста, афтæмæй хæххон тæтæры æхсæн дыууæ хуыз адæм ис: иу ирон хуыз, иннæ тæтæйраг хуыз, фæлæ тæтæйраг хуыз чи у, уыдон дæр сыгъдæг тæтæрхуыз не сты [154], æмæ ирон æнгæс сты [155]. Амæй æргом кæны, ирон хуыз чи у, уыдон тугæй сыгъдæг ирон кæй сты æмæ æрмæст се 'взаг кæй у тæтæйраг. Тæтæйраг хуыз уæвгæйæ, ирон æнгæс чи у, уыдон уæнгты та дзæвгар ирон туг кæй зилы. 

Кæсæг, Бестауы æмæ Малкæйы быдырты кæй æрæййæфтой, уыцы тæтæры алырдæм ныппырх кодтой [156] æмæ афтæмæй æрбахæццæ сты нæ арыхъхъытæм, фæлæ ир уым бауромын кæсæджы кæй нæ базыдтой, уый бæрæг у уымæй дæр, Дзæуджыхъæуы быдырæй дæр ир хæхтæм кæй балыгъдысты. Кæсæг арæнтæй куы 'рбахызтысты, уæд сын тыгъд быдыры ир зын абырсæн нал уыдысты, æмæ батардтой иры хæхтæм æмæ сæ уыцы ранæй быдырмæ ракæсын дæр нал уагътой [157]. 

Иннæрдыгæй Гуырдзы нал уагътой иры æнцой, æмæ дыууæ арты астæу афтæмæй сау уынгæг хæхты ир фесты æхгæд [158]. Æдзæрæг хæхты цæргæйæ, ир бар-æнæбары царды фæрæзтæ агургæйæ, базыдтой къæдзæхтыл хуымтæ кæнын æмæ донхъуаг рæттæм дон уадзын [159]. Фæлæ уæлейæ куы цъити ракæлы, куы хох-дур ратулы æмæ хуымы фесафы, куы тыгъды зæй æрцæуы æмæ дон хуымы цъар адавы йемæ, куы ног хортæ уазалæй ныссæлынц. Афтæмæй хæххон лæгæн йæ фыдæбон дæр бæсты нæ цыди, æмæ сæ фаг хор нæ аргæйæ, ир мардысты сыдæй. 

Æнæбандзæвгæ бæрзонд хæхтæ хицæн кæнынц кæрæдзийæ нæ кæмтты, æмæ стыр фыдæбæттæй фæцарæзтой ир фæндæгтæ иу комæй иннæмæ, фæлæ уыдон дæр, сæ хохахизæнтыл, азы æрдæг митæй æмбæрзт вæййынц æмæ афтæмæй, кæрæдзи аскъуыддзаг кæнгæйæ, адихтæ сты ирон адæм, ферох кодтой, иу туг, иу стæг кæй сты, æмæ уæлладжыр, дыгур, туалтæ, куырттатæ æмæ тæгиатæ кæрæдзимæ знаджы цæстæй кæсын байдыдтой, æмæ, æфсон-æнæфсон быцæу кæнгæйæ, цагътой сæ кæрæдзи [160]. 

Фæлæ иры уыцы фондз хайы сæхи мидæг фидауын дæр нæ зыдтой, æмæ сæ кæцыдæриддæр цал хъæуы уыди, уал хайы аци; уый нæ, фæлæ ма хъæуты мидæг хицæн мыггæгтæ дæр нæ фидыдтой æмæ «туг исыны» æфсон цагътой кæрæдзи [161]. Уый уæлæмæ фыдцардæй алы низтæ стыхджын сты æмæ цагътой ирон адæмы [162]. 

Афтæмæй сцыбыр сты ир æмæ æнæзынгæ адæм ныйисты. Сæ кæрæдзи тонгæ æмæ сæ кæрæдзи хæргæ, знæгтæй сæхи хъахъхъæнын æнæбандзæвгæ хæхты дæр нал фæрæзтой æмæ сæ кæсæг æмæ гуырдзы хæхты мидæмæ бырсын дæр байдыдтой. 

Дыгур, тæгиатæ æмæ куырттатæ кæсæджы къухы бафтыдысты æмæ сын хъалон фидын райдыдтой [163], туалтæ та гуырдзыйы къухы бафтыдысты æмæ сæ гуырдзиаг æлдæрттæ сæхицæн кусæг скодтой [164]. Æрмæстдæр уæлладжыр нæ бакуымдтой сæттын æмæ сæ сæрибарæй æрæййæфтой уырыс [165]. 

18-æм æнусы уырыс райдыдтой Цæгат Кавказ ахсын, æмæ кæсæджы хæхтырдæм куы æфсæрстой, уæд ир та кæсæджы сæрты уырысмæ сæ къух бадардтой æмæ кæсæджы чъылдымырдыгæй хъыгдардтой [166]. Уæд кæсæджы бон нал уыди уырысимæ хæцын æмæ балыгъдысты Хъæбæрдайы хæхтæм [167]. Уырыс æнæкъуылымпы æрбалæууыдысты хæхты рæбын æмæ сын ир байгом кодтой фæндаг Арвыкомыл Фæскавказмæ [168]. Уæдæй фæстæмæ уырысы æфсæдтæ фæйнæрдæм кодтой Уæрæсейы æмæ Гуырдзыстоны æхсæн, фæлæ сæ мæхъæл æмæ цæцæн æнцой нæ уагътой: кæсæгæй чи сæфтыди, уыцы æдзæрæг быдыры хибарæй зилгæ, цæцæн-иу бабадтысты уырысы размæ, æвиппайды сæ-иу ныццавтой æмæ сын-иу стыр зиантæ скодтой [169]. Уырыс ницы фæрæз ардтой цæцæны бауромынмæ æмæ æрхъуыды кодтой уыцы æдзæрæг быдырмæ иры рахонын æмæ фæндаг хъахъхъæнæн ирæн бафæдзæхсын [170]. Ир рацыдысты хæхтæй æмæ сæ фылдæр хай Дзæуджыхъæуы быдыр æрцахста, сæ къаддæр хай та Мæздæджы тыгъд быдыр. Зæххы бузныгмæ ир баисты уырысы цæдис æмбал æмæ уырысы тыххæй, се 'мзæххон адæмтимæ хæцгæйæ, сæ туг нæ ауæрстой. Уырыс сæрæй хæцыдысты ирыл æмæ сæ хъыг ницæмæй дардтой. 

Фæстæдæр хъуыддаг афтæ рацыди, æмæ ирон адæм ранæй-ран сызмæлыдысты. Фæлæ 1830 азы уырыс æрсабыр кодтой иры. 

Ирæй рагондæр адæм ацы сахат нæй, æмæ фыццаджыдæр арт кæнын ир базыдтой, ног царды фæрæзтæ ир æрхъуыды кодтой, æмæ адæмты сæр бæргæ сысты, фæлæ сæ историйы райдайæнæй суанг дыккаг мин азы онг Чырыстийы агъоммæ, сæ культурæ таугæ, алырдæм хæлиу кæнгæ фæцыдысты æмæ бахæццæ сты иуæрдыгæй Индо-Китайы онг, иннæрдыгæй — Европæйы хурныгуылæн былтæм, æмæ æнæнымæц адæмты æхсæн, чысылгай тайгæ, фесæфтысты, фæлæ нæ фесæфти сæ культурæ, кæцы разынди афтæ тыхджын, æмæ Индо-Китайæ Европæйы хурныгуылæн къуымты онг цы алы мыггаг адæмтæ царди, уыдоныл уый сæвæрдта иу джипп, æмæ уымæ гæсгæ ахуыргонд адæм уыдоны иу уидагæй рацæугæ мыггæгтыл дæр ма банымадтой æмæ сæ ариаг адæм схуыдтой. 

Фæлæ ирæй иу мур фервæзти Кавказы æнæбаныдзæвгæ хæхты руаджы, æмæ уый фæрцы иры мыггаг нæ сыскъуыди, фæлæ ма ирæй чи баззади, уыдон та хæхты мидæг, фыдцардæй сау кæнгæ, сæ бæрзонд культурæйæ афтидæй баззадысты, æмæ стæй кæд быдыры сæхиуыл ногæй схæцыдысты, уæддæр сæ культурæ фыццагау атæрын нал бафæрæзтой, уымæн æмæ Астæуккаг Азиаг быдыртæй уæд райдыдтой Европæмæ цæуын Туры адæмтæ (скиф, гунн, турк, тæтæр) æмæ, уыдоны æфсæрст уромгæйæ, иры нал равдæлди сæ культурæмæ базилын æмæ æрæджиау иннæ адæмты фæстæ дæр уымæн баззадысты, хи чиныг æрхъуыды кæнын дæр сын уымæн нæ бантысти. 

Темырханты Сослан  

«ИРЫ ИСТОРИ»  

ДЗÆУДЖЫХЪÆУ  

«АЛАНЫСТОН»  

1994  

___________________________________ 

[100] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 351  

[101] Осетинские этюды. Ч. III. С. 55—56. 

[102] ивид. р. 61. 

[103] Древние осетины и Осетия. С. 67. 

[104] Осетинские этюды. Ч. III. С. 56- 57. 

[105] Древние осетины и Осетия. С. 67; Осетинские этюды. Ч. III. С. 57. 

[106] Древние осетины и Осетия. С. 76. 

[107] ивид. р. 77, 33-34. 

[108] Осетинские этюды. Ч. III. С. 33. 

[109] Там же. 

[110] Древние осетины и Осетия. С. 67. 

[111] М а р к о в Е. Очерки Кавказа. С. 352. 

[112] Осетинские этюды. Ч. III. С. 33. 

[113] ивид. р. 33—34. 

[114] Древние осетины и Осетия. С. 73—74. 

[115] Осетинские этюды. Ч. III. С. 46.  

[116] Древние осетины и Осетия. С. 73.  

[117] Осетинские этюды. Ч. Ш. С. 45—46. 

[118] Древние осетины и Осетия. С. 74. 

[119] Осетинские этюды. Ч. III. С. 46. 

[120] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 9. 

[121] Там же. С. 9—10. 

[122] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 155. 

[123] Там же. 

[124] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 9. 

[125] Тексты бæрæг нæу. (Редакторы фиппаинаг.) 

[126] Осетинские этюды. Ч. III. С. 34—35. 

[127] Джанашвили. Царица Тамара. С. 12—13. 

[128] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 10. 

[129] Осетинские этюды. Ч. III. С. 39. 

[130] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 80. 

[131] Осетинские этюды. Ч. III. С. 36. 

[132] ивид. р. 36—37 и 68. 

[133] Осетинские этюды. Ч. III. 

[134] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 154. 

[135] Древние осетины и Осетия. С. 103. 

[136] «Кавказ», сб. Т. XII. С. 10; Осетинские этюды. Ч. III. С. 37—38. 

[137] Древние осетины и Осетия. С. 95. Прим. 3-е. 

[138] Осетинские этюды. Ч. III. С. 68. 

[139] Древние осетины и Осетия. С. 95. Прим. 3-е. 

[140] Там же; Марков Е. Очерки Кавказа. С. 121. 

[141] Древние осетины и Осетия. С. 95. Прим. 3-е. 

[142] «Кавказ», сб. Т. XII. С. 10. 

[143] Древние осетины и Осетия. С. 80, 89. 

[144] ивид. р. 103. 

[145] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 71. 

[146] Осетинские этюды. Ч. III. С. 59- 

[147] ивид р. 38. 

[148] Древние осетины и Осетия. С. 89. 

[149] ивид, р. 86. Прим. 4-е. 

[150] Надеждин П. Кавказский «срай. С. 184. 

[151] ивид. р. 123. 

[152] Осетинские этюды. Ч. III. С. 7. 

[153] ивид. р. 6—11. 

[154] Надеждин П. Кавказский край. С. 201/ 

[155] Осетинские этюды. Ч. III. С. 7. 

[156] «Кавк. край». С. 184. 

[157] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 71. 

[158] Марков Е. Очерки Кавказа. С. 168. 

[159] Осетинские этюды. Ч. III. С. 99. 

[160] Осетинские этюды. Ч. III. С. 96; «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 72; Марков Е. Очерки Кавказа. С. 165. 

[161] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 72. 

[162] Осетинские этюды. Ч. III. С. 99. 

[163] Там же. Ч. I. С. 143. 

[164] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 10—11; Марков Е. Очерки Кавказа. С. 165. 

[165] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 72. 

[166] Осетинские этюды. Ч. I. С. 143. 

[167] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 78. 

[168] Там же; Осетинские этюды. Ч. I. С. 143. 

[169] Надеждин П. Кавказский край. С. 394. 

[170] «Кавказ», сб. Т. XIII. С. 78.