Хæуытаты Къоста
«Уæздандзинады гуырæнтæ»
(Рауагъдад «Проект-Пресс», 2012 аз).
(чиныгæй скъуыддзаг)
«Зæрдæйы йæхи бар куы ауадзай,
уæд бирæ фыдбылызтæ сараздзæн...»
Коцойты Арсен
Уæздан адæймагæн алкæддæр æмæ алкæмдæр йæ алы фезмæлд, йæ алы къахдзæф, алы ныхас æмæ фæкаст дæр бæлвырд фæткыл, нывыл æмæ æфсармы фæлгæты вæййынц. Уæздан адæймаг æдзæрæг быдыры кæнæ тархъæды сырдты астæу куы уа, уæддæр ын фыдæлтæй цы уаг æмæ æфсарм баззади, уыдон домæнтæ æххæст кæны йæ Хуыцауыхай æмæ йæ фыдæлты фарны раз, йæ уд æмæ йæ цæсгомы сыгъдæгдзинадæй.
Нæ фыдæлтæ-иу хуымæтæджы нæ загътой: «Уаг æмæ æфсарм кæм сты, æгъдау дæр уым ис, æгъдау кæм и, кад дæр уым и». Кæнæ: «Ирон лæджы уагахаст — æфсарм æмæ фæткыл баст».
Адæймаг хæдзары, уазæгуаты, æхсæнадон бынæтты, балцы, уынджы хидарыны уагæвæрдтыл фыццаджыдæр сахуыр вæййы йæ хæдзары — йæ бинонты ’хсæн, йæ мад, йæ фыд æмæ йæ хистæртыл. Йæхи дарын зоны æви нæ, уый та рабæрæг вæййы æддæ адæмы ’хсæн. Адæмы ’хсæн йæхи дарын чи нæ зоны, уымæн уæздан рахонæн нæй, цыфæнды ахуыргонд, цыфæнды хицау æмæ фендджын, рæдау æмæ хъæздыг куы уа, уæддæр.
Нæ фыдæлтæ-иу афтæ загътой: «Æгасцуай — уынд æмæ кондæн, фæндараст уай — уаг æмæ зондæн». Адæмы ’хсæнмæ цыфæнды рæсугъд дарæсы куы рацæуай, уæддæр уымæй уæздандæр не суыдзынæ. Фæлæ уæддæр фылдæр хатт адæймагæн йе ’ддаг бакаст, йæ цæстæнгас, йæ ми, йæ базмæлд, йæ биноныгдзинад æмæ йæ дзыхы ныхас айдæнау февдисынц йæ миддуне æмæ йæ удыхъæд. Дæлдæр ныхас цæудзæни, адæмы ’хсæн алы уавæрты хи куыд дарын хъæуы, ууыл.
1. Уынджы æмæ æхсæнадон бынæтты
Адæмы ’хсæнмæ æмæ искæдæм балцы ацæуыны размæ æркæс дæхимæ, базил дæ буармæ, дæ цæсгоммæ, дæ дарæсмæ, дæ хил адас, дæ ныхтæ ракæн, дæ дарæс барæвдз кæн; ахъуыды кæн, дæ уæлæ цы скæндзынæ, ууыл, демæ дæ цы райсын хъæуы (хызын, дзæкъул, æвдисæндар гæххæттытæ, фыссæн сис, къухмæрзæн, фæндаггаг, зонтик). Ахъуыды кæн, кæдæм, кæуылты æмæ цæмæй цæудзынæ. Дæхимæ кæсæнмæ дæр бакæс. Хъуамæ дæ буар, дæ дарæс, дæ фадыварц æдде бакæсгæйæ уой зæрдæмæдзæугæ, аив, сыгъдæг.
Æхсæнадон уагæвæрдмæ гæсгæ цæуын кæуылты не ’мбæлы, ууылты цæуын æнæуагдзинад у. Архай фæндагæн (тротуарæн, зæххы бын цæуынæн, тыргъæн) йæ рахиз фæрсты цæуыныл.
Цæугæйæ дæ гуыр къаддæр змæлын кæн, цæнгты змæлд æмæ къахы айст хъуамæ уой фæлмæн, аив. Гуыр — раст, сæры æвæрд бæрзондгомау. Кæд уавæр нæ домы, уæд кæн сабыр æмæ цыбыр санчъехтæ. Кæд дæм исты хæссинаг ис, уæд æй аив батух кæнæ йæ сæвæр хæссæнгарзы, дæхи дæр æмæ искæй дæр куыд нæ хъыгдара, афтæ. Хъавгæ цу, искæй куыд ницæмæй батыхсын кæнай, афтæ. Æнæбары искæй куы бакъуырай кæнæ куы асхойай, уæд дзы хатыр ракур — æрлæуу, де ’ргом æм аздах æмæ зæгъ: «Дæ хорзæхæй, бахатыр кæн!»
Адæмы ’хсæн дæхи хъæлдзæг, æвæлладхуыз дар. Нæфæразгæ куы уай, уæддæр, кæд дæ хъару у, уæд быхс. Кæд уавæр нæ домы, уæд дæ сагъæстæ макæмæн дзур, архай дæхи æгуыдзæгæй не ’вдисыныл.
Уынджы цæугæйæ искæй рудзгуытæм, искæй кæртмæ, искæй машинæмæ, искæй дзаумæттæм æдзынæг кæсын, алырдæм дзæгъæлгаст кæнын, къухæй сæм амонын æнæфенддзинад у.
Æцæгæлон æмæ æнæзонгæ адæймагмæ, нæлгоймагæн сылгоймагмæ кæнæ сылгоймагæн нæлгоймагмæ æдзынæг кæсын кæнæ йын йæ гуырыл фæлгæсын æнæфсармдзинад у.
Уавæр куынæ дома, уæд, чи у, уый нæ зонгæйæ, искæимæ ныхас кæнын, æнæхъуаджы йæ истæмæйты фæрсын аипп у.
Æнæзонгæ адæймаджы сæр дæ куы бахъæуа, уæд ын зæгъ: «Æфсымæр, дæ бон (райсом, изæр, æхсæв) хорз уæд!» Æмæ дарддæр: «Дæ хорзæхæй, аххуыс мын кæн, мæ голлагыл мын схæц!» Кæнæ: «Хорз чызг, бахатыр кæн! Ам автобусы æрлæууæн кæцы ран ис?» Уыйфæстæ хæрзиуæггæнæгæн раарфæ кæн: «Дæ цæрæнбон бирæ уæд!» Кæнæ: «Иунæг Хуыцауы хорзæх дæ уæд!» Йе та: «Стыр бузныг, Хуыцау дын æххуысгæнæг уæд!» Науæд та: «Бузныг, дæ цæрæнбон бирæ!» Ахæм курдиатимæ дын дæхимæ исчи куы хата, уæд ын зæгъ:
«Табуафси!» — уыйфæстæ, цы куры, уый баххæст кæн, кæд дын зын у, уæддæр, æмæ йын йæ арфæйæн дзуапп ратт.
Такси кæнæ æндæр транспорты дæ цæуын куы бахъæуа, уæд æй, кæм æмбæлы, уым æруром, скъæрæгæн зæгъ: «Дæ фæндаг раст!» Стæй дæ кæдæм цæуын хъæуы, уый бацамон.
Вариант:
«Æфсымæр, дæ хорзæхæй, уæртæ-ма мæ театры фæзмæ бадав!» Машинæйæ куы хизай, уæд та йын арфæ ракæн: «Дæ цæрæнбон бирæ уæд! Уастырджийы уазæг у!» Кæнæ: «Бузныг, дæ фæндæгтæ дæхи фæндиаг уæнт!»
Æхсæнадон транспорт куынæ уа æмæ кæд уавæр нæ домы, уæд æнæзонгæ адæймаджы машинæйы сбадын не ’мбæлы.
Хионыл кæнæ зонгæ адæймагыл сæмбæлгæйæ йын салам ратт: «Дæ бон (райсом, изæр, æхсæв) хорз!» Кæд æй исты архайгæ баййафай, уæд та: «Байрай!» кæнæ «Рæстмæ у!» науæд та: «Дæ хъуыддаг — раст!» Кæд дæ хæстæг (зонгæ) дæуæй кæстæр кæнæ де ’мгар у, уæд æм æгасцуай зæгъынмæ дæ къух ратт. Дæхимæ дын исчи йæ къух куы дæтта, уæд æй нæ райсын амоны æфхæрд кæнæ стыр уайдзæф дæуырдыгæй.
Цалдæр адæймаджы кæрæдзийыл куы сæмбæлынц, уæд салам ратты æрмæстдæр хистæр, кæстæртæ та сæ бынæттæй сыстынц æмæ салам раттæгмæ се ’ргæмттæ аздахынц, уыйфæстæ кæрæдзийæн хистæрæй-кæстæрмæ сæ къухтæ райсынц, уыимæ, цалынмæ хистæртæ кæрæдзи къухтæ райсой, уæдмæ кæстæртæ банхъæлмæ кæсынц. Къухтæ исгæйæ кæддæриддæр райдайынц хистæрæй, уымæй — æцæгæлонмæ кæнæ уазæгмæ æмæ фæвæййынц хионыл.
Куывдмæ æрцæуæг кæнæ куывды бадæг адæмæн салам лæвæрдæуы худ сисгæйæ æмæ мæнæ ахæм ныхæстæй: «Цы зæдтæ æмæ дауджытæм бакуывтат, уый хорзæх уæ уæд æмæ бæрсткуывд ут!» Кæнæ: «Уæ бакуывд, уæ табу дунескæнæг Хуыцаумæ фехъуысæд!» Науæд та: «Уæ бадт Хуыцауы фарнæй хайджын уæд, æмæ бæрсткуывд ут!»
Хион кæнæ зонгæ адæймаг дæ исты архайгæ куы ’рбаййафа, уæд ын «Æгас цу!» кæнæ, йæ номæй — «Хъайтыхъо, æгас цу!» зæгъ. Кæд дын йæхæдæг арфæ ракæна, уæд та йын зæгъ: «Арфæгонд у, Хъайтыхъо!» Кæнæ: «Хъайтыхъо, æгас цу, æмæ дыл Хуыцауы арфæ сæмбæлæд!» Уыйфæстæ дзы хатыр ракур, æнæвдæлон кæй дæ, уый тыххæй (куыст ныууадзынæн дын кæд мадзал нæй, уæд): «Хъайтыхъо, чысыл фæгæдзæ кæн, дæ хорзæхæй!» — йе та: «Хъайтыхъо, тынг ахсджиаг хъуыддаг у, ныууадзæн ын нæй æмæ дæ хатыр курæг дæн».
Кæд дæ ми, дæ архайд, фæуадзæн кæмæн ис, ахæм у, уæд æй фæуадз, слæуу кæнæ уазæгæн йæ размæ рацу æмæ йын афтæмæй æгасцуай зæгъ. Кæд æй рагæй нæ федтай, уæд ын йæ къух райс.
Уынджы фæцæйцæугæйæ искæй кæртæй дæ размæ бæлццон кæнæ уазæг куы рацæйцæуа (хæрхæмбæлд куы фæуа), уæд ын йæ фæндаг ма алыг кæн — иуварс алæуу, фæндаг ын ратт æмæ йын раарфæ кæн: «Уастырджи дæ фæндараст фæкæнæд!» Кæнæ: «Дæ балц дæхи фæндиаг уæд!» Ахæм уавæры дын дæхиуыл исчи куы амбæла æмæ дын арфæ куы ракæна, уæд ын дзуапп ратт: «Хæрзæмбæлæг фæу, дæ цæрæнбон бирæ!» Кæнæ: «Нæ фембæлд Хуыцауы зæрдæмæ фæцæуæд, дæ цæрæнбон бирæ!»
Хистæрыл кæнæ сылгоймагыл къæсæрыл (дуарыл) хæрхæмбæлд куы фæуай, уæд иуварс алæуу (фæндаг ын ратт) æмæ йын зæгъ: «Табуафси, æрбахиз!» Кæнæ: «Дæ хорзæхæй, æрбахиз, æз дæ разæй саг дæр нæ амардзынæн!»
Иу къæсæрыл фембæлгæйæ дын исчи фæндаг куы ратта, уæд ын раарфæ кæн: «Дæ цæрæнбон бирæ!» Кæд, кæимæ фембæлдтæ, уый æрыгон адæймаг у, уæд та: «Хорз амонд дæ хай!» Кæд æмæ æвзонг адæймаг у, уæд та: «Дæ ныййарджыты фæндиаг бахъомыл у!»
Æхсæнадон транспортмæ бахизгæйæ уым кæд дæ зонгæтæй исчи ис, уæд сын салам ратт: «Уæ фæндаг раст!», зæгъгæ, æмæ, æнæ искæй бахъыгдаргæйæ, дæ бынат æрцахс. Де ’мбæлццæттимæ хиуылхæцгæ ныхас кæн, тагъд ма кæн семæ базонгæ кæныныл, стæй, кæд уавæр нæ домы, уæд дæ уыдонимæ кæрæдзи зонын дæр ницæмæн хъæуы. Де ’мбæлццæттимæ уыл иугæр ныхас куы бацайдагъ уа, уæд архай къаддæр дзурыныл. Æнæзонгæ адæймагимæ ныхасы сæр хъуамæ уа уæ фæндаг, боныхъæд, æрдз, аивад кæнæ культурæ <...>.
Æхсæнадон транспорты хистæрæн, сылгоймагæн, сахъатджынæн, хъæбысыдаргæ сывæллонджынæн æмæ нæфæразгæ адæймагæн сыст æмæ йын: «Табуафси, сбад!» зæгъгæйæ, дæ бынат суæгъд кæн, æрмæст æй тыххæй ма бадын кæн, ома йæ ма сфæлмæцын кæн æгæр хатынæй. Дæхицæн дын куы суæгъд кæна исчи йæ бынат, уæд ын арфæ ракæн, фæлæ, бадыс, нæ бадыс, уый дæхи хъуыддаг у.
Театры, транспортон фæрæзты, сæудæджергæнæн рæтты æмæ адæмы ’хсæн — уынджы æхснырсгæйæ, хуыфгæйæ æмæ комивазгæйæ дæ дзых дæ армытъæпæнæй æхгæн (æмбæрз), кæд гæнæн æмæ амал ис, уæд адæмæй иуварс дæхи азил, дæ къухмæрзæн сис æмæ дзы дæ дзых æмбæрз. Æхснырсгæйæ, хуыфгæйæ кæнæ æнæбары комивазгæйæ, кæд дæ фарсмæ исчи ис, уæд дзы хатыр ракур: «Дæ хорзæхæй, бахатыр кæн!» зæгъгæйæ.
Кæстæр дæ разы куы æрæхснырса, уæд ын зæгъ: «Цæргæ!» кæнæ «Царды нывтæ дæ хай!». Æрæхснырсæг карджын адæймаг куы уа, уæд та йын зæгъ: «Æнæниз у!»
Нуазгæйæ кæнæ хæргæйæ дæ разы исчи куы ферхæца, уæд ын зæгъ: «Дæхи хай!» кæнæ «Дæ хай — дæхи!». Адæмы ’хсæн исты æнаив ми æнæбары куы бакæнай, уæд хатыр ракур, фæлæ уæлдай ныхæстæй дæхи ма раст кæн æмæ дæхи ма ’фхæр.
Æхсæнадон бынæтты уæвгæйæ æмæ уынджы цæугæйæ хæрын, чъиу кæнæ æндæр исты æууилын, æхсынæнтæ æхсынын, нуазын æмæ тамако дымын æнæуагдзинæдтæ сты. Исты диссаджы ногдзинад фенгæйæ дæ цымыдисдзинад ма ’вдис, театры, цирчы æмæ æндæр ахæм аивадон бынæтты хъæрæй дзурын, æхситт кæнын, фест-фест кæнын æнæфенддзинады бæрæггæнæнтæ сты.
Кæмдæриддæр адæмы ’хсæн æнæфсармдзинадыл нымад сты: æнæхъуаджы хъæр æмæ æхситт кæнын, дæндæгтæ схъауын, хъæрæй ныхас кæнын æмæ худын, бухъхъытæ кæнын, фындз хъæрæй сыгъдæг кæнын, фындзыхуынчъытæ къахын, тутæ кæнын, буарыхæйттæ ныхын, бавнал-бавнал сæм кæнын. Аипп у сылгоймагæн адæмы ’хсæн, кæд уавæр нæ домы, уæд хи ахорын, айдæнмæ кæсын æмæ дзыккутæ фасын, нæлгоймаджы раз риутæ æмæ æгъдтæ байгом кæнын, мидæггаг дзаумæтты рацæуын.
Æнæфенддзинæдтæ сты искæмæ, уæртæ уый, зæгъгæ, æнгуылдзæй кæнæ æндæр истæмæй (зонт, лæдзæг, чиныг æмæ æнд.) амонын, æнæзонгæ адæймагмæ айуангæнæгау ныхасæппарæн, схъæл кæнæ тызмæг ныхас кæнын, искæй чысыл истæй тыххæй мæстджын кæнын, æнæфсарм дзыхыуагæй дзурын (чъизи ныхас кæнын). Чъизи ныхас кæнын хъазгæмхасæнты дæр у æнæгъдаудзинад, æнæуагдзинады бæрæггæнæн.
Æнæфенддзинад у искæй исбоныл, фосы бирæйыл, æхсыры ’ркондыл, хорæрзадыл, сывæллоны (рæзгæ сабийы) уынд æмæ кондыл, зæрдæргъæвдыл æмæ искæй ног дзаумайыл дис кæнын.
Адæмы ’хсæн уæвгæйæ дыл зæрдаивæй, æнæнхъæлæджы кæнæ æнæбары, æнæзæрдæмæдзæугæ, æдзæлгъæд ми куы ’рцæуа, уæд дæ цуры уæвæг адæмæн зæгъ: «Уæ фарн бирæ уæд, бахатыр кæнут!» — кæнæ: «Хуыцауы хатыр мын бакæнут!» Дæ разы æндæр исчи ахæм ми куы бакæна, уæд дæхи нæхъусæг æмæ нæфенæгау дар. Кæд дæуæй сæрмагондæй хатыр ракура, уæд та зæгъ: «Хуыцауы раз æназым у!» — кæнæ: «Чи нæма ’рцыд, ахæм хабар нæу. Сæрызæд дæ хизæд!» — йе та: «Уымæй стырдæр рæдыд дыл макуы ’рцæуæд!» Ахæм адæймагыл айуан кæнæ былысчъилтæ кæнын аив нæу.
Адæмы ’хсæн истæмæ рады лæугæйæ, йе транспортмæ кæнæ дуканийы исты æлхæнынмæ, кæд дæ фæстæ зæронд кæнæ рынчын адæймаг лæууы, уæд æй, гæнæн æмæ амал уæвгæйæ, дæ разæй бауадз.
Æхсæнадон транспорты, вагзалы, театры кæнæ æндæр искуы дæуæй хистæр чи у, ахæм хæстæг-хионыл, хæларыл, сыхагыл амбæлгæйæ йын йæ зæрдæ истæмæй сбуц кæн — фæндаджы аргъ ын бафид, йæ хæссинæгтæ дæхимæ райс, йе та йын адджинæгтæ, науæд дидинджытæ балхæн, кæд дæ фадат амоны, уæд — бацин ыл кæн.
Уынджы кæнæ искуы фæндагыл дыууæ адæймаджы кæрæдзи фæндæгтыл цæхгæрмæ ацæуын куы бахъæуы, уæд, кæстæр чи у, уый рагацау, 3–5 санчъехы бæрц ма се ’хсæн дæрддзæг куы вæййы, уæд æрлæууы, хистæры æрбацыдмæ банхъæлмæ кæсы, стæй йын салам ратты æмæ йæ йæ рæзты ауадзы — йæ фæндаг ын нæ алыг кæны. Хистæр та йын арфæ ракæны: «Дæ цæрæнбон бирæ!» Науæд та: «Амондджын фæндæгтыл цу!», зæгъгæ. Кæстæр ын дзуапп ратты: «Хуыцауы арфæ дæ уæд!» Кæнæ: «Бузныг».
Дыууæ æмгар фæндаггонæй уазæг, бæлццон, сылгоймаг, рынчын чи у кæнæ уæззæуттæ чи хæссы, уымæн иннæ фæндаг ратты, «Табуафси, рацу!» зæгъгæйæ.
Фæндагыл дыууæ адæймаджы иумæ куы фæцæйцæуынц, уæд кæстæр йæ фæндаг дары хистæрæн йæ галиу фарсырдыгæй, дыууæйæ иу сылгоймаг куы уа, уæд нæлгоймаг цæуы галиуырдыгæй, ома, сылгоймаг йæ рахиз къабазы бын куыд уа, афтæ. Фæндаггæттæ æртæ куы вæййынц, уæд дыууæ кæстæры фæцæуынц хистæрæн йæ фæйнæфæрсты, æртæйæ иу сылгоймаг куы вæййы, уæд фæцæуы астæуæй.
Нарæг фæндагыл кæнæ талынджы дыууæ бæлццонæй кæстæр чи у, уый фæцæуы разæй, æртæ куы вæййынц, уæд та кæстæртæ фæцæуынц разæй æмæ фæсте. Æртæйæ иу сылгоймаг куы вæййы, уæд та нæлгоймæгтæ фæцæуынц йæ разæй æмæ йæ фæстæ. Фæндаггæтты къордæй дыууæ кæнæ фылдæр нæлгоймæгтæ куы вæййынц, цалдæрæй та сылгоймæгтæ, уæд нæлгоймæгтæ фæцæуынц разæй æмæ фæсте. Фæндаггæттæй иу нæлгоймаг æмæ дыууæ кæнæ фылдæр сылгоймæгтæ куы вæййынц, уæд нæлгоймаг фæцæуы сылгоймæгты галиуырдыгæй фарс, сылгоймæгты кæстæр та рахизырдыгæй. Нарæг фæндагыл талынджы кæнæ тæссаг ран нæлгоймаг фæцæуы сылгоймæгты разæй, сылгоймæгты кæстæр та сæ фæстæ.
Зонгæ сылгоймаджы кæнæ хистæры дæ фæндагыл куы сæййафай кæнæ дæ комкоммæ куы ’рцæйцæуа, уæд ын «дæ фæндаг раст!» зæгъ æмæ йæ галиу фæрсты дæ фæндаг адар.
Сылгоймагимæ фæндагыл иумæ цæугæйæ архай, цæмæй сылгоймаг фæндагæн йæ лæгъзыл цæуа, ууыл. Цæттæ у бахъуаджы сахат ын истæмæй лæггад бакæнынмæ, фæндаг амонæг æмæ йын ныфс æвæрæг у.
Нæлгоймаг сылгоймагимæ куы фæцæйцæуа, уæд хъуамæ сылгоймагæн йæ разæй дæр ма цæуа, фæсте дæр ма зайа.
Зонгæ сылгоймагимæ фембæлгæйæ йын куыд æмбæлы, афтæ салам ратт, æмæ дæм æгасцуай кæнынмæ кæд йæ къух æрбадара, уæд ын æй райс, фæлæ йæм дæхæдæг раздæр дæ къух ма бадар, стæй йын йæ къух куы райсай, уæд æй æлхъивгæ æгæр ма кæн.
Сылгоймаг кæд æххуысхъуаг нæу, уæд æм армæй æвналын не ’мбæлы. Машинæмæ, уæрдонмæ, трамваймæ хизгæйæ, доны æмæ æрхы сæрты цæугæйæ æмæ æндæр ахæм рæтты сылгоймагмæ къух бадарын кæнæ йын йæ цонгыл фæхæцын, йе та йын æндæр исты лæггад бакæнын нæлгоймагæн хæс у, æрмæст уый агъоммæ базон, дæ лæггадбакæнд йæхицæн фæндон у æви нæ. Сылгоймаг рахизынмæ куы хъава, уæд машинæ бауром, рахиз, сылгоймагæн машинæйы дуар байгом кæн æмæ йын зæгъ: «Табуафси, рахиз!» кæнæ «Табуафси, æрхæццæ стæм!» Æмæ йæ кæд æххуыс хъæуы, уæд ын баххуыс кæн.
Хъæлдзæгдзинады сæмбæлгæйæ, сылгоймагмæ нæлгоймагæй арфæйы нуазæн куы ’рбацæуы, уæд æй йæ рахиз къухæй райсы æмæ йын раарфæ кæны.
Вариант:
«Стыр бузныг де ’рхъуыды æмæ дæ уæздандзинадæй! Нуазæны аккаг арфæ ракæнын æз нæ сарæхсдзынæн, фæлæ дын мæ бæсты Хуыцау , арфæ ракæнæд. Табу йæхицæн! Буц мæ кæныс æмæ дæ не скæнæг йæ хорздзинæдтæй сбуц кæнæд!»
Уыйфæстæ нуазæн кæстæр нæлгоймæгтæй иумæ ратты, кæд йæ алыварсы нæлгоймæгтæй æцæгæлон кæнæ уазæг исчи у, уæд уымæ ахæм ныхæстимæ: «Ацы нуазæны фарнæй ды дæр хайджын куы уаис, уый мæ фæнды, æмæ... Табуафси!» Уыйфæстæ æдзæмæй æнцад фæлæууы æмæ лæмбынæг фæхъусы, нуазæн кæмæ ратты, уымæ, цалынмæ йын йæ нуазæнæн æгъдау ратта, уæдмæ. Нæлгоймаг нуазæн райсы æмæ раарфæ кæны:
Вариант:
«Дæ цæрæнбон бирæ уæд! Хъæлдзæгдзинæдты дын адæм бирæ зæрдиаг арфæтæ куыд кæной, ды та сын дæ фæрныг къæбицæй арфæйы нуазæнтæ æмæ хæйттæ куыд дæттай, ахæм арфæ дын иунæг кадджын Хуыцау ракæнæд! Табу йæхицæн!»
Уыйфæстæ, нуазæн кæмæй рацыди, уымæн дæр фæзæгъы: «Арсау, фарн дæм бадзурæд, æмæ дæ абонау æрхъуыдыйы фæрцы мацы ферох уæд! Хуыцауы арфæ дыл сæмбæлæд!» кæнæ:
«Арсау, фарн дæм бадзурæд! Хуыцау дæ йæ хорздзинæдтæй æрхъуыды кæнæд! Табу йæхицæн!»
Арфæйы нуазæн сылгоймаг йæхæдæг куы ратты, уæд ын нæлгоймаг арфæ ракæны, нуазæн бануазы, стæй сыкъа афтидæй, фæлæ бузныггадæн — сылгоймаджы фарн æмæ бæрзонддзинады нысан равдисынæн — агуывзæйыл (сыкъайыл) иучысыл æхца æрæвæры æмæ йæ сылгоймагмæ ратты. Уыцы бузныггадаг куынæ æрæвæра, уæддæр сылгоймаг хъаст нæ ракæндзæн, уый худинаг у. Худинаг у бирæ æхца æрæвæрын, уый сылгоймаджы дæлджиныг кæны, ома сылгоймагæн уыцы капеччытæ йæ царды хос сты, зæгъгæ.
Уæздан адæймаг искуы хионыл кæнæ йæ хæлæрттæ æмæ сыхбæстæй искæуыл куы амбæлы, уæд ын салам ратты.
Вариант:
«Хазби, дæ бон хорз! Цы хабæрттæ уæм ис? Дзæбæх, æнæниз стут, æви?.. Кæстæртæ цы архайынц, цы митæ кæнынц?» Кæнæ: «Хуыцауы арфæ дыл сæмбæлæд, Хазби! Дæ фенд мын тынг æхсызгон у! Рахабæрттæ-ма мын кæн, ногæй уæм цы ис? Куыдтæ цæрут, мæ дзæбæх мады хо куыд у? Мах дæр-иу абæрæг кæн, æхсызгон нынуыдзæн!»
Дæ цæрæн бынатмæ хæстæг хионыл, хæларыл куы амбæлай, уæд æй дæ хæдзармæ бахоныныл бацархай.
Вариант:
«Уаспи, дæ хорзæхæй, мидæмæ нæм рацу! Махæн дæ фенд кæддæриддæр æхсызгон вæййы. Хорз дæр дæ фендзыстæм истæмæйты». Кæнæ: «Уаспи, мæ хур, фысым нæм бакæн, ницæмæй нæм стыхсдзынæ! Фæбадæм æмæ кæрæдзийæн нæ хабæрттæ фæкæнæм».
Кæд адæймаджы суазæг кæныныл дæ зæрдæ нæ дарыс, уæд æй хонгæ дæр ма кæн! Былалгъ ныхæстæ æмæ сыдывд митæ адæймаджы æгад кæнынц.
Уынджы, фæндагыл искуы хион кæнæ дæ хæлары чысыл сывæллæттыл куы фембæлай, уæд сæ истæмæй барæвдау, бацинтæ сыл кæн, кæд дæ уавæр амоны, уæд сын исты зæрдæлхæнæн скæн (балхæн сын хъазæнтæ, фыссæн дзаумæттæ, дыргътæ кæнæ исты адджинæгтæ).
2. Фынджы уæлхъус
Цы ’мбæлы æмæ цы не ’мбæлы:
А.
— цины хъуыддаджы дæр æмæ кæнды дæр цалынмæ хистæр сбада, уæдмæ лæуу, хистæр куы сыста, уæд ды дæр сыст;
— цалынмæ хистæр сыста кæнæ дын сыстынæн бар ратта, уæдмæ бад, фынгæй ма ацу;
— хистæр кæнæ дæ фысым фынгмæ куы хона, уæд æнæ ракæбакæйæ дæ бынат бацахс;
— кæд иу фынгыл фæбадтæ, уæд дыккаг хатт мауал æрбад, уый æнæгъдаудзинад у;
— хистæр лæугæйæ куы басида æмæ лæугæйæ куы бануаза, уæд ды дæр лæугæйæ басид æмæ лæугæйæ бануаз; хистæр бадгæйæ куы сида, уæд ды дæр бадгæйæ сид;
— дæ бынатæй фест-фест ма кæн, фынгмæ дæ чъылдым ма здах;
— æддæмæ де ’ргом ма дар, фынджы сæрты искæимæ ма ныхас кæн;
Æ.
— гаджидау рауадзыны бар дæм куы ’рхауа, уæд слæуу æмæ басид, фæлæ хистæры гаджидæуттæ фæлхат ма кæн;
— рæгъ дæм куы ’рхæццæ уа, кæнæ дын ныхасы бар куы рардæуа, уæд цыбыр ныхас кæн, дæ къухтæ ма тил, искæимæ амонæджы хъæлæсæй ма дзур;
— сидгæйæ де ’ргом, кæмæ сидыс (кæстæртæм), уыйырдæм сараз, хистæры гаджидаумæ æфтуантæ ма кæн, ивгæ дæр æй ма кæн;
— хистæр куы дзура кæнæ гаджидау куы уадза, уæд æм æдзæмæй хъус, оммен, Хуыцау, загъдæуы æрмæстдæр кувгæйæ, арфæ гæнгæйæ оммен нæ чындæуы.
— нуазæн дæ къухмæ куы райсай, уæд ын цалынмæ йе ’гъдау бакæнай, уæдмæ йæ дæ къухæй ма суæгъд кæн, галиу къухмæ йæ ма ис; фынджы æмвæзæй бындæр æй ма ’руадз;
Б.
— бадты уынаффæ кæнын дæумæ нæ хауы æмæ хистæртæм дæ дзых ма дар, дзырдæппарæн сæм ма кæн;
— бадты хистæры æвастæй искæмæн арфæйы нуазæн ма æрвит, ма дæтт, уый æнæгъдаудзинад у;
— искæмæн æмбæлæггаг ма дæтт, нозтæй йæ ивар ма кæн, уыцы митæ дæумæ нæ хауынц;
— хистæр нæ уæвгæйæ бадты адæмæн уайдзæфтæ ма кæн, уый хистæрты хъуыддаг у;
— исчи бирæ нуазы, зыдхæрд кæны, уый тыххæй йæм лаз ма хæсс, кæд аив нæу, уæддæр;
В.
— хæрд æмæ нозтæй бæрц зон, фынгмæ уæздан æвнæлд кæн, тагъд ма кæн, стыр комдзæгтæй, гуымрусæй ма хæр;
— фынгыл цы хæринаджы хæйттæ ис, уыдон равзар-бавзар ма кæн, дæхимæ хæстæгдæр цы хæйттæ сты, уыдонæй ис;
— иумæйаг хæлцыстонмæ дæ уидыг æмæ дæ саджилæгæй ма ’внал;
— уидыг æмæ саджилæгæй хæрæн цы хæринагæн ис, уымæ къухæй ма ’внал;
— ирон чъирийы хай йæ цъуппæй хæрын райдайын аив нæу, фыццаг уал ын йæ рахиз фарсæй иучысыл ратон (радих кæн);
— дæ дзыхы цалынмæ комдзаг ис, уæдмæ ныхас ма кæн;
— дæ уидыг, дæ саджилæг æмæ де ’нгуылдзтæ ма сдæр, къухсæрфæнæй пайда кæн, фæлæ йæ æнцъылдтæ, тымбылтæ ма кæн;
— дæ уæлдæйттæ æмæ дæ хæрæнтæ дæхи раз уадз, дæ тæбæгъы сæ æвæр, зæхмæ сæ ма ’ппар;
— æнæсæрфт къухтæй дзулмæ, агуывзæмæ кæнæ фынгæмбæрзæнмæ ма ’внал;
— фынгыл цы хæрд, цы нозт нæй, уый æфсинтæй, лæггадгæнджытæй ма дом, уый æдзæсгомдзинад у;
Г.
— фынгыл дæ фарсмæ бадæг адæмæй макæй мацæмæй тыхсын кæн;
— дæ дыстæй, дæ фæдджитæй дæ фарсмæ бадæджы ма бахъыгдар, цæхх, цывзы кæнæ æндæр исты ахæм дæм кæд фынгыл дæрддзæф у, уæд дæ сыхагæй ракур, зæгъæм: «Мурат, дæ хорзæхæй, цæхдарæн-ма мæм æрбадæтт!» кæнæ æндæр искуыд;
— дæ рæмбыныкъæдзтæй фынгыл ма ’нцай, дæ иу къах иннæуыл ма ’вæр, дæ бандоныл æмраст бад, дæ гуыр фæстæмæ æгæр ма уадз;
— фынджы уæлхъус тамако ма сдым, æхситт ма кæн, æгæр хъæрæй ма дзур, хъæлæсыдзагæй ма худ;
— фынгæй гæдытæн, куыйтæн æмæ æндæр фосæн мацы дæтт;
— карды фындзæй æмæ къухы саггомæй хойрагмæ ма ’внал, уый нæ фæтчы;
— дæ ныхасæн бæрц æмæ уаг зон, цыбыр ныхас кæн, чъизи дзыхыуагæй ма дзур; фынджы фарнæй æмæ кувæндонæй хатыр нæ ракургæйæ, калм, куыдз, хуы, хæйрæг æмæ хæрæджы кой кæнгæ нæу;
— нозт тыххъард макæмæн кæн, уый æнæгъдаудзинад у;
Д.
— бадты хистæр дæм куы дзура, уæд дæ хæрын фæуадз, слæуу æмæ йæм лæмбынæг байхъус, цы зæгъы, уый æнæ уæлдай ныхасæй бакæн;
— бадты хистæр дын уайдзæф куы бакæна, уæд, цыфæнды карз куы уа, уæддæр хатдзæгтæ скæн æмæ хистæрмæ фæстæмæ ма сдзур;
— бадты хистæр дæ фынгæй тæргæ куы кæна, уæддæр сыст æмæ ацу, раст у, нæу, уый адæм равзардзысты, ды дæхи ма раст кæн;
— исчи дын фынгмæ хай куы ’рбахæсса, уæд ын лæугæйæ арфæ ракæн: «Хуыцауы хорздзинæдтæй хайджын у! Адджын цард фæкæн! Буц мæ кæныс æмæ дæ мæ бæсты Хуыцау бабуц кæнæд!» Стæй дæ хай рахиз къухæй райс æмæ дзы фыццаг дæ фарсмæ бадджытæн ратт (бахъар), стæй дзы дæхæдæг дæр скомдзаг кæн.
— бадты искæй кардæй куы архайай, уæд ын æй фæстæмæ æд «карды хай» (хойраг кæнæ фыдызгъæлы карст) ратт;
— хистæрæн сæрмагонд хай нæ лæвæрдæуы, дæ цæрæнбон бирæ нæ загъдæуы.
3. Ныхасгæнгæйæ
Æвæццæгæн, дунейы ныхасæй тыхджындæр нæдæр хæцæнгарз у, нæдæр удгоймаджы хъару. Фыдæлтæ-иу уымæн загътой: «Ныхас адæймаджы мæрдтæм дæр тæры, мæрдтæй дæр æй здахы», кæнæ: «Рæстдзæвин ныхас уæлахиз хæссы!»
Ныхас домбай хæцæнгарз у, æмæ кæддæриддæр тæрсын хъæуы йæ дзæгъæл гæрахæй, æнæ топпы кæсæнмæ кæсгæ дзы хъуамæ æхст ма цæуа, фат цæмæй æнаххосыл ма суайа, уымæн. Цалынмæ ныхас нæма загътай, уæдмæ йын йæ фæстиуæг дæ цæстытыл ауайын кæн.
Ныхасгæнгæйæ хиуылхæцын уæздандзинады бæрæггæнæн у.
Ныхас лæджы кадджын дæр кæны æмæ æгад дæр.
Ныхасгæнæгæн цæмæй йæ ныхасы уæз уа — нысаныл æмбæла, уый тыххæй лæг хъуамæ раздæр ахъуыды кæна мæнæ ацы фондз уагæвæрдыл:
а) зæгъын æй хъæуы æви нæ?
æ) цы хуызы йæ аивдæрæй загъдæуа (сабырæй, хъæрæй, мæстыйæ, хъæлдзæгæй, æргомæй, дæлгоммæ, хъазгæмхасæн)?
б) кæд æмæ йæ кæцы ран загъдæуа?
в) кæмæн æй хъæуы зæгъын?
г) цы дзы æмбулыс ды æмæ цы амбулдзæн дæ ныхасæмбал?
Хуымæтæджы нæ фæзæгъынц: «Дæ ныхас уал баууил, стæй йæ зæгъ». Науæд: «Дзырд топпы фатæй уæлдай нæу, æхст куы ’рцæуа, уæд æй фæстæмæ нал раздахдзынæ».
«Остерегайтесь от бессмысленного осуждения.
Оно не только содержит свойства разложения,
но и отдает слабого осудителя во власть осуждаемого».
Н. Рерих
Вазыгджын ныхасмæ цæттæ кæнгæйæ цæуыл æмæ куыд дзурдзынæ, уымæн бæлвырд пълан скæн æмæ йæ дæ мидхъуыдыйы бавæр.
Зон, ирон адæмæн æнæуынон чи уыди æмæ у, уыцы ныхасы хуызтæ:
— æнæпайдайæ бирæ дзураг (дзæнгæдагæнæг);
— æнхъæлæй кæнæ искæй дзыхæй дзурæг, искæуыл цъыфкалæг;
— цæстмæхъус æмæ мæнгард ныхасгæнæг;
— æппæлой — йæхицæй кæнæ хионæй æппæлын;
— схъæл ныхасгæнæг, ныхасæй тæрсынгæнæг æмæ дæлджиныггæнæг;
— æнæфсарм — чъизи ныхасгæнæг;
— хи равдисыны охыл искæй койтæ кæнæг;
— искæй кæнæ хи сусæгдзинад раргомгæнæг (кæд искæй удхосæн нæ хъæуы, уæд);
— рæстдзинады охыл зæгъын кæм хъæуы, уым ницы зæгъæг;
— нымудзæг æмæ дзырдхæссæг.
4. «Алы ныхасæн дæр фæтк æмæ уавæр ис».
— Ахсджиаг хъуыддаджы фæдыл ныхасы бацæуыны агъоммæ сбæлвырд кæн, цавæр аргументтæ æрхæсдзынæ, уый;
— искæимæ ныхасгæнгæйæ, кæд амал æмæ гæнæн ис, уæд дæ ныхасæмбалæн зæгъ: «Табуафси, сбад!» — куы сбада, уæд дæхæдæг дæр йæ разы сбад, де ’ргом æм аздах æмæ афтæмæй дзур;
— дæхиуыл хæцын фæраз, хъæрæй ма дзур, кæд цыфæнды мæсты дæ, уæддæр дæ ныхасæмбалмæ дæ маст ма равдис, кæд дæ маст уый аххосæй у, уæддæр, тыхдзырд ма кæн, дæ къухтæ æгæр ма змæлын кæн, дзур цадæггай, фæлæ цыбырæй;
— ныхасæмбал дæм кæд лæмбынæг нæ хъусы, уæд ын уайдзæф ма кæн, кæд дæ кæстæртæй кæнæ дæ хъомылгæнинæгтæй исчи нæу, уæд, йе ’ргом раздахынæн æй бакъуыр-бакъуыр ма кæн, бацархай къаддæр дзурыныл, фæлæ фылдæр хъусыныл; ныхасæмбалмæ нæ хъусын аипп у, йæ ныхас ын аскъуынын та æнæфенддзинад у;
— адæмы ’хсæн, æмбырды, фынджы уæлхъус кæд дæ ныхасмæ хъусæг нæй кæнæ фылдæр адæм нæ хъусынц, уæд хуыздæр у нæ дзурын, уымæн æмæ ныхасмæ цæттæ нæ дæ, дæ ныхасы уæз нæй;
— дæ ныхæстæ фæлхат ма кæн, лыстæг цаутыл дæргъвæтин ныхас ма кæн, къаддæр кæн «æрдхæрæны» ныхæстæ æмæ сомытæ («Хуыцауæй дын ард хæрын», «Уастырджийыстæн», «Мæ фыдыстæн» æмæ æнд.);
— исчи дæ ныхасмæ куы агура, фæлæ дæ куы не ’вдæла, уæд ын цæхгæр «нагъ» зæгъын аипп у, кæд дæ фыдгул у, уæддæр. Зæгъ ын: «Бахатыр мын кæн, рæстæг мын нæй, æндæр хатт аныхас кæндзыстæм». Кæнæ: «Тынг æнæвдæлон дæн æмæ мын хатыр уæд, дæ хорзæхæй!»;
— исты ахсджиаг цауыл ныхасгæнгæйæ дæм телефонæй исчи куы ’рбадзура, аргъæвæн кæмæн нæй, ахæм фарстайы фæдыл, уæд дæ ныхасæмбалæн æваст йæ дзырд ма аскъуыддзаг кæн, зæгъ ын: «Табуафси, дæ ныхас ма ферох кæн, æз тагъд уыдзынæн», кæнæ: «Дæ хорзæхæй, бахатыр кæн!», æмæ æвæстиатæй дæ хъуыддаг бакæн, куы раздæхай, уæд ын бамбарын кæ, æндæр гæнæн дын нæ уыд, уый;
— ныхасгæнгæйæ æндæр искæимæ ма дзур, де ’нгас дæ дзурæг æмбалæй ма здах, уый аив нæу, хæрын, æхсынæнтæ ’хсынын, нуазын, газет кæсын, чъиу æууилын кæнæ æндæр исты ми кæнын æнæфенддзинад у;
— кæд дæ ныхасæмбал йæхæдæг нæ куры, йе та дæхи кæстæр;
— хъомылгæнинаг нæу, уæд ын дæхи уынаффæгæнæг ма кæн, дæ ныхасы уаг зондамонæгау ма уæд, йемæ æмсæр æмæ æмбары хуызы куыд цæуа, афтæ, фæлæ кæд дæ бон у, уæд ын исты ахъаззаг уынаффæ рахæсс, кæнæ йын дæхæдæг лæгæй-лæгмæ баххуыс кæн, кæд ын æппындæр дæ бон баххуыс кæнын нæу, уæд ын уый æргом зæгъ;
— дæ дзурæгæмбалимæ уæ ныхас кæронмæ куы ахæццæ уа, уæд ын арфæ ракæн: «Ныхасæмбал мын кæй уыдтæ, уымæй бузныг!» кæнæ: «Дæ фенд, дæ ныхæстæ мын æхсызгон уыдысты, дæ цæрæнбон бирæ!» Йе та: «Нæ ныхас æнæпайда нæ уыди, Хуыцауæй арфæгонд у!» Науæд: «Бузныг де ’ргом ныхасæй!» Æмæ кæд дæуæй кæстæр у, уæд ын йæ къух райс.
Ирон уæздандзинад ныхасгæнгæйæ домы мæнæ ахæм ныхæстæ: «Æрбад, дæ хорзæхæй». «Мæ ныхас æгæр ныддаргъ (ныссуйтæ, ныккуыддæртæ), æмæ бахатыр кæн». «Дæ мад, дæ фыды хатырæй, кæронмæ мæм байхъус!» «Уавæр дæхæдæг хорз зоныс». «Дæхæдæг та куыд хъуыды кæныс?» «Мæнæ ахæм фæндон ис, æмæ дæумæ та куыд кæсы?» «Хистæр дæ, демæ æгæр уæндон ныхас кæнын, æмæ мын бахатыр кæн». «Хуыцауы хатырæй, кæрæдзи бамбарæм!» «Курын дæ, æмæ нæ ныхас кæронмæ ахæццæ кæнæм!» «Хъуыддаг тынг ахсджиаг у (аргъæвæн ын нæй) æмæ мæм зæрдиагæй байхъус!» «Дæ цæрæнбон бирæ, æз уæлдай ницыуал зæгъын». «Нæ ныхасы бирæ дæрзæгдзинæдтæ уыдзæн, фæлæ æргом ныхасы къæм нæ вæййы». «Дæ мад, дæ фыды хатыр бакæн, æмæ нæ абоны фембæлд дзырддаг ма скæн!» «Дæ ныхас раст у, фæлæ...». «Æмбарын æй, зын дын у, фæлæ йæ уый тыххæй нæ зæгъын». «Зын мын у дæуæн уыцы хабар зæгъын, фæлæ дын æй æнæ зæгъгæ нæй».
Ныхас кæимæфæнды дæр æмæ кæмфæнды дæр уæд, дæ ныхасæмбалæн йæ дарæсмæ (фæдджи, сæхтæг, цæппузыр, дзыкку) ма ’внал, тагъд-тагъд ма дзур.
Æнæзонгæ адæймагимæ, кæд уавæр нæ домы, уæд ныхасыл ма схæц, дæхи йын ма амон, дæ зæрдæйы уаг ын ма гом кæн, дæ хабæрттæ йын ма дзур, цалынмæ йæ бæлвырд нæ базонай, чи у, цы у, уæдмæ. Бæлвырд бамбар, йе ’рбацыды нысан цы у, цы пайдамæ æнхъæлмæ кæсы, æндæра уый æнæрхъуыдыдзинад у.
Исчи искæимæ ныхас куы кæна, сæ ныхас дæуыл куынæ уа, уæд сæм æргом ма хъус, дзырдæппарæн сæм ма кæн, кæд уавæр нæ домы, уæд сын уайдзæфтæ ма кæн, уый æнæфенддзинад у.
Сывæллонимæ ныхас кæн, карджын адæймагимæ куыд дзурыс, афтæ, зæрдиагæй æмæ фæткыл.
Цыфæнды стыр хицауимæ ныхас куы кæнай, уæд дæр, фыдæлтæй куыд баззад, уыцы фæткыл: дæ сæр сæрмæ хæсс, фырнымд митæ ма кæн, дæхи дæлджиныджы бынаты ма ’вæр, дæхи æгæр ронбæгъдæй ма ’вдис, уæлдай цæстмæ митæй дæхи худинаг ма кæн, хицауы йæхи раз ма стау. Нæ фыдæлтæ хицаумæ, раздзогмæ, йæ ном ын бæрзонд чи кодта, ахæм эпитеттæй йæхи раз (лæгæйлæгмæ) нæ дзырдтой, бирæон нымæцы иу адæймагæн йæ ном нæ дзырдæуы (кæс сæргонд «Хицау æмæ дæлбаруæвæг»).
Ирæттæ кæрæдзимæ сæхи æвзагыл хъуамæ дзурой, ирон лæгимæ уырыссагау кæнæ æндæр æвзагыл дзурын кæдфæнды дæр æмæ кæмфæнды дæр аипп у, уый у хи адæммæ (этносмæ) дæлджиныджы цæстæй кæсын, фæлæ кæд, цы адæмимæ дзурыс, уыдоны ’хсæн ирæттæ къаддæр ис, уæд дзур, фылдæр дзы кæцы адæмыхаттæй ис, уыцы ’взагыл кæнæ иронау тæлмацгæнæгимæ.
Нæ фыдæлтæ нын æнусты сæрты æрхастой диссаджы аивзæл, æнцонæмбарæн, хъæздыг, æмбисæндтæй арæзт, бирæ дзырдбыдтæ æмæ базырджын хъуыдыйæдтæй ифтонг æвзаг. Æрдзы æмæ æхсæнады, наукæ æмæ культурæйы ахæм къабаз нæй, ирон æвзаг бæлвырд равдисын кæмæ нæ сарæхса. Ирон (алайнаг) æвзагæн ис дыууæ æмбар, æмдых къабазы — ныгуылæйнаг (ныгуылæн аланты) æмæ скæсæйнаг (скæсæн аланты) диалекттæ. Дыууæ къабазы дæр сты æппæт ирон адæмы иумæйаг хæзна. Алы ирон адæймаг дæр хъуамæ сæрыстыр уа æмæ алы мадзæлттæй архайа уыцы хæзнайы цардхъомдзинад фидар кæныныл.
Барвæндонæй мадæлон æвзагыл къухсисæг у æнæджелбетт æмæ къуымых адæймаг. Ирон æвзаг мæгуыр чи хоны, уый йæ зонгæ нæ кæны. Ирон уæвгæйæ йæ мадæлон æвзагыл стырзæрдæ чи сси, уый у талынг зондыл хæст. Ахæм адæймагæн ноджы бæлвырддæр аргъ саккаг кодта стыр уырыссаг фыссæг К. Паустовский: «Человек, равнодушный к родному языку — дикарь. Он вредоносец по самой своей сути...».
Фылдæр хатт ныхас кæнынæй ныхасмæ байхъусын ахсджиагдæр æмæ пайдадæр вæййы. Уый хынцгæйæ, къаддæр дзур, фылдæр хъус. Архай риторикон фарстатæ æвæрын æмæ сын дæ ныхасæмбалæй уæзданæй дзуаппытæ кур, цæмæй уый дæр йæ хъуыды, йæ цæстæнгас равдиса, уый тыххæй. Дзургæ-дзурын ын йæ ныхас ма скъуыддзаг кæн, бауадз æй кæронмæ дзурын, йæ хъуыды зæгъын.
Ныхасæмбал дæ истæмæй куы фæрса, уæд дзуапп раттынмæ тагъд ма кæн, цалынмæ хъуыддаг кæронмæ бамбарай, уæдмæ. Байхъус æм лæмбынæг, ратт æм уæзданæй иу-цалдæр риторикон фарсты æмæ дзы ракур дзуаппытæ, йæхæдæг сын цавæр дзуапп раттид, уый базонынæн. Зæгъæм, мæнæ ахæм фарстатæ: «Дæхæдæг та уыцы хъуыддаг куыд æмбарыс?» кæнæ: «Æмæ дæхæдæг мæнæ афтæ куы бакæнис, уæд та, цымæ, куыд уаид?» Хъуыддаг бæлвырд куы базонай, уæд ын дæ дзуапп зæгъ уæзданæй, зæгъæм, мæнæ афтæ: «Æз дæ бынаты мæнæ афтæ бакæнин (куыд, уый раргом кæн). Дзуапп хъуамæ ахæм ахъаззаг æмæ хуымæтæг уа, дæ ныхасæмбалы уыцы фарста æндæр искæмæ дæттын куыд нал бахъæуа.
