Дæ бонтæ хорз уæнт, Какук! 

Айразмæйы фыстæгмæ ма разныхас бафтыдтон, даргъгомау рауад æмæ йæ дæхи куыд фæнда, афтæ йæ фæцыбыртæ кæн. Тесты дæр цыдæртæ аивтон, ивддзинæдтæ иууылдæр фæныкхуыз цъæх скодтон, цæмæй бæрæг уой. Афтæмæй дæм æй æрвитын. 

Зæххыл бирæ хабæрттæ хъуысы. Уæлдайдæр та историмæ бавнал, уæд дзы бирæ алыхуызон хабæрттæ райхъуысы. Алы адæм дæр йæ фыдæлтæй æмæ йæ историйæ æппæлы. Уый, мæнмæ гæсгæ, раст у. Уымæн æмæ адæймаг йæ фыдæлты цас уæлдæр нымайа, уыйбæрц йæхицæн дæр царды мидæг уæлдæр хæстæ æвæры æмæ йын фылдæр бантысы. Уымæ гæсгæ адæймаг хъуамæ зона, кæцæй æмæ кæмæй рацыд. 

Мах скъолайы нæ фыдæлты истори нæ ахуыр кодтам, уымæн æмæ хауæм Уæрæсемæ æмæ ахуыр кодтам уырыссаг истори. Фæстæдæр, институы куы ахуыр кодтон, уæд мæхæдæг иугыццыл цыдæртæ кæсын байдыдтон, æмæ уыдысты раст аргъæутты хуызæн, уæвæн кæмæн нæй, ахæм хабæрттæ. Æгæр диссаг уадис нæ фыдæлты истори. Рæстдзинад бамбарыны тыххæй кæсын байдыдтон наукон чингуытæ. Уыйимæ, цæмæй гуырысхойаг ма уа, уымæн кастдæн сæ автортæ ирон кæмæн не’сты, зындгонд æмæ номджын чи сты, фылдæр ахæм ахуыргæндты чингуытæ.  

Пер Лиллиестрйом æмæ Тур Хейердал

Мæнæ ныр дæр уæ хъавын базонгæ кæнын ахæм чингуытæй иуы мидисимæ цыбырæй. Ныффыстой йæ норвегиаг ахуыргонд, зындгонд лæг Тур Хейердал æмæ исландаг ахуыргонд Пер Лиллиестрйом. 

Сæдыууæ дæр ысты викингты фæдонтæ. Викингты хабæрттæ дынейæн зындгод ысты, ныфсджын мæ тыхджын адæм уыдысты. Фæлæ кæцæй равзæрдысты, уый цын сæ фæдонтæ ныры уонг дæр нæ зонынц, кæд æмæ цæ сæрыстыр ысты, уæддæр. Æмæ мæнæ ацы дыууæ лæджы сфæнд кодтой сæ рагфыдæлты истори базонын. Уæлдайдр та сын цæмæй райдайой, уый уыдис: æртындæсæм æнусы Снорри Стурлусон уыцы историйы хабæрттæ лæмбынæг фæфыста. Снорри Стурлусон уыдис йæ рæстæджы Исланды æппæты ахуыргонддæр лæгтæй иу. Уыйимæ ма уыдис æппæты хъæздыгдæр лæгтæй дæр иу. Уымæ гæсгæ йæ бон бацис йæ алыварс ахуыргонд адæм æрымбырд кæнын дæр æмæ чингуытæ ныффыссын лæр. Фыссгæ та уыцы заманы кодтоæ уæрыччы цæрмттыл, æмæ чиныг ныффыссын тынг зынаргъ уад. 

Одины фæдыл...

Афтæмæй Тур Хейердал æмæ Пер Лиллиестрйом сæ фыдæлты хабæрттæн цы базыттой, уыууыл ныффыстой дыууæ чиныджы. Сæ дыккаг чиныг хуыйны «Одины фæдыл» æмæ ныр уый кой кнын. Афтæ рауад, æм сæ ыдæлтæ мах фыдæлтимæ æмгом баст разындысты. 

Куыд загътон, афтæмæй æртындæсæм æнусы Исланды цардис поет æмæ фыссæг, зындгонд лæг Снорри Стурлусон. Уый йæ чингуытæй иуы, «Зæххы къори» чи хуыйны, уым ныффыста, цæгатаг бæстæтæн сæ паддзахтæ кæцæй равзæрдысты, уыцы истори. Алцы дæр дзы бæлвырдæй фыст уыдис, чи, кæд æмæ кæцæй рацæугæ у, уыцы хабæрттæ.  

Уæды заманты Европы чырыстон дин тыхджын уыдис æмæ йын йæ историмæ сæ хъус тынг нæ дарттой. Æнудæсæм æнусы та йын чырыстон ахуыргæндтæ йæ истори аргъæууттæ рахуыттой. Абоны уонг дæр цæм ахæм цæстæй кæсынц. Тур Хейердал та сфæн кодта уыцы чиныджы цы цаутæ фыст ис, уыдон басгарын, кæттæра чиныг цы ранмæ амоны, уым исты археологион æрмæг разыннид...  

Афтæмæй исландиаг историон ахуыргонд Пер Лиллиестрйомимæ сарæзта експедици Уæрæсемæ, Доны был горæт Азовмæ.  

Уыцы хабар куы айхуыст, уæд ыл Норвегийы ахуыргæндтæ зæрдиагæй фæхуттысты, Тур Хейердал дам зæрондырдæм сырра, суанг ма сæ газзетты дæр рауагътой уыцы хабрттæ. Фæлæ експедици йæ фыццаг рацыды дæр тынг бирæ археологион æрмæг æрымбырд кодта, сæхæдæг дæр æнхъæл цы нæ уысты, уый бæрц. Афтæмæй Снорри Стурлусон рæстытæ кæй фыста, уый сбæлвырд кодтой. Æрмæст ма йæ хъуыди равзарын, кæй тыххæй фыста Снорри, уыдон чи уыдысты, уый. Снорри уыцы адæмы хоны астæ, фæлæ хъуыттаг уый мидæг уыдис, æмæ кæд астæ цæгатаг бæстæтæн сæ историйы зынгæ бынат ахсынц, уæддæр сын сæ ахуыргæндтæ ницы зонынц. Уыдон цын абон дæр æнхъæл ысты мифологион адæм, æцæг чи нæ уыд, ахæм. Уымæ гæсгæ Хейердал дæр фыццаг не ’мбæрста, чи уыдысты астæ, алырдæмты хъуыды кодта. Хорз æмæ йын уырыссаг ахуыргæндтæ, Азовы йемæ чи куыста, уыдон, бамбарын кодтой, уыцы адæм рагæй бæлвырдгонд кæй æрцыд, уый. Ас-тæй уæлдай ма цæ алы адæмтæ кæй хуыдтоæ Йас-тæ, Аз-тæ, Ос-тæ, Алан-тæ. 

Снорри Стурлусон

Снорримæ гæсгæ та, цыбырæй йæ куы фыссон, уæд хабæрттæ афтæ уыдысты: 

Бердзентæ (еллинтæ) Тройы куы басатой, уд йæ цæрджытæй чи фервæзт, удон дыууæ дихы фесты æмæ фæйнæрдæм ацыдысты: сæ иу хай сæ паддзах Енейимæ ацыдысты хурныгуылæнырдæм æмæ æрбынат кодтой Италийы æмæ дзы сарæзтой ног горæт Ром. Иннæтæ – 12 мин адæймаджы – наутыл ацыдысты хурыскæсæнырдæм æмæ æрбынат кодтой ныры Азовы горæты ран æмæ ды сарæзтой горæт Асгард, уый уыдис Асаланды, кæнæ та ма йæ хуыттой Асахейм, бæстйы сæйраг горæт. Уым уыдис ахæм æгъдау, æмæ иу цын уыдис дыууадæс Хуыцауы лæгтæ. Уыдон иу Хуыцауæн кусæртытæ кодтой, стæй адæмæн дæр тæрхон кодтой. Адæм та цæм хуыстой æмæ цын кад æмæ æгъдау кодтой. 

Уым Фрилавæн уыд фырт Воден, цæгаты Один кæй хонынц.  

Одины фыдæлты номхыгъд: Тройы иу паддзахæн йæ ном уыд Мунон кæнæ Меннон. Йæ ус уыд сæйраг паддзахы чызг, йæ ном Троан. Уыис цын фырт Трор, мах æй хонæм Тор. Уымæй рацыдысты: Лориди – Ейнриди – Вингетор – Вингенер – Моди – Маги – Сескив – Бедвиг – Атри (Аннан) – Итрманн – Херемод – Скйалдун (Скйолд) – Бйав (Бйар) – Йат – Гудолв – Финн – Фриалав (Фриадлейв) – Воден (Один). 

Один уыдис тынг нывджын æмæ зондджын. Йæ ус хуындис Фригида, цæгатæгтæ та йæ хуыттой Фригг. Дыууæйæ дæр уыдысты дæснытæ, сæ бон уыдис цы уыдзæн, уый фæрсын. Æмæ базыттой, сæ сомбон цæгатаг бæстæтимæ баст кæй у, уым цын стыр кад кæй скæндзысты сæхицæн дæр æмæ сæ цотæн дæр. 

Один уыдис хъæбатыр хæстон. Ахæм хæст нæ уыд, кæм иу нæ фæуæлахиз. Йемæ балцы кæдфæнды дæр цыдысты адæм, уымæн æмæ уæлахизыл гуырысхо нæ кодтой. Афтæмæй Один уыдис Асгарды сæргълæууæг. 

Ромаг æфсæдтæ Асаландмæ хæстæг кæнын куы байдыдтой, уæд Один Асгарды сæргъы ныууагъта йæ дыууæ æфсымæры, Ве æмæ Вилийы, йæхæдæг йæ адæмæй дзæвгар ракодта æмæ рабалц кодта. Фыццаг ацыд хурныгуылæнырдæм, стæй хуссарырдæм, саксыты бæстæм. Уым бирæ зæххытæ йæ дæлбар бакодта æмæ дзы йе ’ртæ фырты паддзахтæн сæвæрдта. Цæгат Германы цы æртæ фырты ныууагъта, уыдонæн сæ нæмттæ уыдысты Вегдег, Балдег æмæ Сиги. Сноррийы заман уыцы бæстæтæ хуындысты Хурыскæсæн Саксланд, Вестфалли æмæ франкыты бæстæ.  

Один йæхæдæг ацыд дырддæр цæгатырдæм æмæ схæццæ Рейдготланд чи хуынди, уыцы бæстæм. Йæ дæлбар æй бакодта æмæ дзы паддзахæй сывæрдта йæ фырт Скйолды. Скйолды фырт та хуындис Фридлейв. Уымæй рацыдысты Скйолдунгы мыгкаг. Уыдон ысты Данийы паддзахтæ. 

Йæхæдæг та ацыд дарддæр цæгатмæ, ныр Швеци чи хуыйны, уыцы бæстæм.  

Бацæуыны размæ уыцы бæстæм барвыста хабæрттæ басгарынмæ йæ зонаг адæмæй сылгоймаг, йæ ном Гевйон. 

Уымы паддзах хуынди Гйулви. Уый куы базытта, астæ йæм æрбацæуынц, уæд сæ размæ рацыд, æмæ загъта Одинæн, йæ бæстæйы йæ бон паддзахад кæнын у цас æй бафæнда, уый бæрц. Уымæн æмæ базыдта, Один иу цы бæсты уыд, уым иу бæркад æмæ сабырдзинады рæстæг ныллæууыд Одины фæндонæй. 

Одинæн уыцы ран йæ зæрдæмæ фæцыд, æмæ дзы сарæзта горæт, ныр Сигтуна чи хуыйны. Мæ дзы Тройы цы ‘гъдау уыдис, афтæ дыууадæс лæджы йæ сæргъы сæвæрдта. 

Йæхæдæг та ацыд дарддæр, цæгатмæ, цалынмæ денджызмæ нæ бахæццæ. Уыцы паддзахадæн, ныр Норвеги чи хуыйны, паддзахæй сывæрдта йæ фырт Семингы. Уымæй рацыд Норвегийы паддзахты мыгкаг, стæй иннæ сæрдартæ æмæ уæздæттæ, Халейгты номхыгъды куыд фыст ис, афтæмæй. 

Йемæ та Один ракодта йæ фырт Ингвийы, Швецийы паддзах чи уыд, уымæй рацыд Швецийы паддзахты мыгкаг, Инглингтæ чи хуыйнынц. 

Астæ ног кæмыты æрцардысты, уым сæхицæн устытæ æрхастой, чи та йæ фырттæн бинонтæ скодта, æмæ сæ цот уыйбæрц бабирæ сты, æмæ æнæхъæн цæгатаг бæстæтыл ахæлиу ысты. Се ‘взаг та æгас цæгатаг бæстæты æвзаг баци. 

Фæстæдæр, 494 азы, Кердик æмæ йæ фырт Кинрик (Одины фæдонтæ) фондз науыл рахызтысты Британи-сакъадахыл, Кердикесоры былыл. Æхсæз азы фæстæ Кердик æмæ Кинрик бацахстой хурныгуылæн саксыты паддзахад. Уыдон уыдысты фыццаг сæргълæууджытæ, бриттытæй хурныгуылæн саксыты зæххытæ чи байста. 

Дарддæр цæгатгермайнаг англ-саксытæ бритайнаг сакъадах бацахстой æмæ уым дæр Одины фæдонтæ спаддзах сты. Уыцы хабæрттæ ссарæн ис англиаг паддзахты номхыгъды. Винчестераг къухфыст Сноррийы фыстытимæ куы абарай, уæд сæ иухуызондзинадыл гуырысхо нæй: 

Ис та ма Сноррийы фыстытæ абарæн Кентерберийаг къухфыстимæ: 

Æгас Европæйы дæр уыд ахæм æгъдау, æмæ цæмæй бæстæйы уа сабырдзинад æмæ бæркад, уый тыххæй дзы паддзахæй хъуамæ уа Одины фæдонтæй исчи. 

Фæстæдæр, викингтæ куы стыхджын ысты, уæд сæ наутыл цыдысты дард балцыты, бирæ зæххытæ бацахстой æнæхъæн Цæгат Европæйы дæр, Уæрæсейы дæр паддзæхтæ систы, Британимæ дæр цыдысты (æмæ ам иннæ Одины фæдонтимæ сымбæлдысты) æмæ Британийæн йе ‘мбис байстой. Фæлæ уыцы хабæрттæ хуыздæр бæрæг ысты, æмæ уыдон кой нæ кæнын. 

... 

Ацы чиныджы ма бирæ хабæрттæ фыст ис, фæлæ цын сæ фылдæр мæ бон ахæм цыбыр фыстæджы ныффыссын нæу. Бацархайттон сæйраг мидис ныффыссын. 

Ныр та уал дзæбæх у! Цы аз райдыдта, уый дын æнæниздзинад æмæ амонд йемæ æрбахæссæд! 

Таболты Сергей.