Черчесты Хъасболат
Газет «Рæстдзинад», 2011 азы 31 май
Ирыстон фæстаг фæндараст загъта Джыккайты Шамилæн
Ацы уалдзыгон райдзаст бонтæй иуы, 26 майы, Ирыстонмæ æнæнхъæлæджы сау барæг фæзынди æмæ йемæ æрхаста фыдуацы хабар: «Фыдгæнджыты къухæй æвирхъау хуызы фæмард Ирыстоны номдзыддæр хъæбултæй иу, куырыхон стыр фыссæг, зындгонд ахуыргонд, ирон адæмы сæрыл тохгæнæг æмæ патриот Джыккайты Шамил».
Уыцы уæззау хабар нынкъуысын кодта дыууæ Ирыстоны дзыллæты зæрдæтæ дæр æмæ йын фæстаг фæндараст зæгъынмæ мингай адæймæгтæ цыдысты æмæ цыдысты йæ хæдзармæ. Уæлдай фылдæр дзыллæтæ та йæм æрбацыд ивгъуыд сабаты, йæ ныгæнæн бон. Шамил кæм цард, Мæскуыйаг уынджы, уыцы стыр кæрты ацæуæн нæ, фæлæ азмæлæн дæр нал уыд мæрддзыгой адæмæй.
Джыккайты Шамилæн фæстаг фæндараст зæгъынмæ æрбацыдысты РЦИ–Аланийы Сæргълæууæг Мамсыраты Таймураз, нæ республикæйы Парламенты Сæрдар Хабыцты Ларисæ, Хицауады Сæрдар Николай Хлынцов, УФ-йы Президенты цур Цæгат Ирыстон–Аланийы æххæстбарджын минæвар Тотоонты Алыксандр, Уæрæсейы Федерацийы Советы уæнг Хацъæты Олег, УФ-йы Паддзахадон Думæйы депутат Фадзайты Арсен, Республикæ Хуссар Ирыстонæй стыр делегаци, сæ сæргъы сæ Президент Кокойты Эдуард, афтæмæй, Дзæуджыхъæуы бынæттон хиуынаффæйады администрацийы разамонæг оргæнты кусджытæ, культурæ æмæ аивады минæвæрттæ, фысджытæ, кусæг адæм, ахуырдзау фæсивæд…
Саударæн митинг байгом кæныны фæстæ ныхасы бар лæвæрд æрцыд Ирыстоны адæмон поэт, нæ республикæйы Фысджыты цæдисы сæрдар, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат Ходы Камалæн. Уый йæ цæссыгтæ тыххæй уромгæйæ загъта:
— Хъыггæнæг адæм, фарн уæм бадзурæд! Йæ рард адæммæ сфыдæх и Хуыцау, уымæн æмæ сæ тæригъæдтæ йæ быны нал цæуынц. Уыцы тæригъæддаг æвирхъау фыдмитæй та иуы федтам ацы фыдбон дæр. Ныр цалдæр боны Ирыстоны æрдз, уæлæрвтæ ирон дзыллæимæ иумæ сæ цæссыг згъалынц нæ хуыздæр хъæбултæй иу, Джыккайты Шамилы æвирхъау мардыл. Мæрдтæ дæр алыхуызон вæййынц: куы амæлы адæймаг æмæ йæ куы бавæрынц, уæд ма уый фæстæ æрмæстдæр фæхъæуы йæ бинонты, йæ цоты, йæ бинойнаджы, йæ къабæзты. Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, Шамилмæ нæ хауы. Уый рисыл риссынц æппæт Иры дзыллæты зæрдæтæ дæр. Афтæ æнхъæл мачи уæд, æмæ уыцы æвирхъау фыдми чи бакодта, уыдон сæхæдæг уыцы азар нæ бавзардзысты. Закъон сæ куы нæ бафхæра, уæддæр Хуыцауы фыдæхæй нæ аирвæздзысты.
Шамил Ирыстоны мидæг уыд номдзыд, кадджын лæг. Æз афтæ зæгъын, æмæ уыцы æвирхъау ми чи бакодта, уыдон æй амарынмæ хъавыдысты, фæлæ йæ амардтой æрмæстдæр физикон тыхæй спайда кæнгæйæ, йæ зонд, йæ уд та баззадысты уæлæуыл. Уыдон цæрæнбонтæм цæрдзысты йæ уацмысты.
Уыцы уацмыстæ та фыст æрцыдысты литературæйы алы жанрты: поэзийы, прозæйы, драматургийы, публицистикæйы, литературон критикæйы æмæ афтæ дарддæр.
Уыцы æбуалгъ фыдми чи бакодта, уыдон ма, зæгъæн ис афтæ, æмæ Шамилы ном æмæ кад йæ амарынæй ноджы фæбæрзонддæр кодтой. Уыдон Шамилы нæ амардтой, фæлæ фыццаджыдæр амардтой сæхи. Шамилы хуызæн лæгтæн амарæн нæй. Æмæ цас фылдæр азтæ цæуой, уыйас Шамилæн Ирыстоны мидæг йæ ном кæндзæн бæрзонддæр æмæ æрттивагдæр.
Гыццыл лæппутæй фæстæмæ мах Шамилимæ æфсымæрты цард фæкодтам æмæ мын тынг зын у абон йæ сау табæты уæлхъус дзурын.
Æдзухдæр фидауцджын, дзырдхъом, хъæлдзæгзæрдæ, æртхуыз, адæмæн уарзон — афтæмæй йæ зыдтой дзыллæтæ æмæ йæ сæ зæрдыл дæр дардзысты ахæм хæларзæрдæ æмæ уарзæгой адæймагæй.
Рухсаг у, Шамил.
— Фарн уæм бадзурæд, зианмæ æрцæуæг адæм! — загъта мæрддзыгойы размæ рахизгæйæ ЦИПУ-йы журналистикæйы факультеты доцент, УФ-йы культурæйы сгуыхт кусæг, УФ-йы Фысджыты цæдисы уæнг Хозиты Барис. — Абон Ирыстоныл тынг æвирхъау хабар æрцыди. Нæ Иры намыс, æппæт дзыллæтæ сæ сæр бæрзæндты кæмæй хастой, уыцы фарны лæг Шамил ныр не ’хсæн нал уыдзæнис, кæд йæ фарн немæ баззайдзæнис, уæддæр. Ирыстоны дзыллæтæ, Джыккайты нæргæ мыггаг, Шамилы фæрнджын бинонтæ! Университеты кусы 15 мин адæймаджы, æмæ уыдон: райдай кусæгæй, ахуыргæнæгæй, студентæй, сæ разæй нæ президент Мæхæмæтты Ахуырбег æмæ ректоры хæстæ æххæстгæнæг Блиты Алыксандр, афтæмæй иууылдæр абон æрбацыдыстæм Шамилæн фæстаг хæрзбон зæгъынмæ. Уыдоны номæй уын æз абон тæфæрфæс кæнын. Университеты та ма абон баззадысты æрмæстдæр йæ бæстыхай хъахъхъæнджытæ.
Шамил уыдис нæ университеты намыс æмæ сæрыстырдзинад. Нæ фыдæлтæ-иу афтæ загътой, цард, дам, у скаст æмæ ныккаст. Фæлæ уыцы скаст æмæ ныккасты цард Шамилы хуызæн лæгты уæхсчытыл фенцайы.
Шамил уыдис тохгæнæг. Райгуырди фæрнджын бинонты ’хсæн. Йæ фыды фыд Дауыт уыдис æнæхъæн Ирыстоны дæр хъуыстгонд адæймаг. Æгъдау радтынмæиу æй бацагуырдтой алы ранмæ дæр. Йæ фыд Федыр дæр уыд кадджын лæг. Йæ бинойнагимæ схъомыл кодтой авд хорз хъæбулы. Йæ куырыхон ныййарджыты фарн царды рæсугъдæй фæхаста Шамил дæр.
Шамилы адæм фыццаджыдæр зыдтой курдиатджын поэтæй. Уый уыд дзырдаивады æцæг дæсны. Уый æвзаг афтæ тынг æнкъардта, æмæиу йæ зæрдæйы арфæй цы поэтикон уацмыс райгуырд, уый-иу цыллæйы æндахау мыдадзы хуызæн сойæ сæрстау чиныгкæсджыты зæрдæты ахъардта. Дуканиты йæ чингуытæ никуы фæстиат кодтой.
Адæм Шамилы базыдтой курдиатджын драматургæй дæр. Йæ фыст пъесæтæм гæсгæ æвæрд спектаклтæм ын адæм цыдысты æмæ абон дæр цæуынц зæрдиагæй.
Наукæйы дæр арф фæд ныууагъта йæ фæстæ Шамил. 40 азы университеты ахуыргæнæгæй, деканæй кусгæйæ уый республикæйы скъоладзаутæн цæттæ кодта ириртасæг ахуыргæнджыты, йæ разамындæй дæсгай аспиранттæ бахъахъхъæдтой кандидатон диссертацитæ. Шамил у 150 наукон куысты автор. Нæ ирон классикты уацмысты æмбырдгæндтæй бирæтæн ныффыста разныхæстæ.
Бирæ хъæздыг æрмæджытæ ныффыста нæ хъæздыг ирон адæмон фолъклоры тыххæй. Мыхуыры йын рацыд æхсæз поэтикон æмбырдгонды, ныффыста æртæ драмон уацмысы. Ирон æвзагмæ ратæлмац кодта Шекспиры «Къарол Лир», Софоклы «Паддзах Эдип», Р. Бернсы, Ф. Шиллеры, М. Лермонтовы æмæ иннæ классикты уацмыстæ.
Уæдæ, куыд публицист, критик, литературæиртасæг, афтæ уыцы жанртæм дæр Шамил бахаста стыр æвæрæн. Шамил бирæ уарзта йæ ирон адæмы, йæ сыхбæсты. Мæ ныхасы кæронбæттæны ма мæм ис иу ахæм курдиат. Мæнæ нæ горæты разамонджытæ дæр ацы саударæн бон сты нæ уæлхъус æмæ сæ нæ университеты кусджыты номæй курæг дæн, цæмæй мæнæ, Шамил кæм цард, уыцы уынг «Уалдзыгон»-æн радтой Джыккайты Шамилы ном, уымæн, æмæ уый йæхæдæг дæр афæдзы афонтæй æппæтæй фылдæр уалдзæг уарзта, æмæ-иу афтæ зæгъынхъом куыд уæм: «Цом, æмæ Джыккайты Шамилы номыл уынгмæ ныууайæм, зæгъгæ».
Шамил, дæ ацыды фæстæ ирон адæм кæрæдзимæ ноджы тынгдæр куыд æрбангом уой, Хуыцау нын ахæм хорзæх радтæд! Рухсаг у.
Саударæн митинджы ма Джыккайты Шамилы цард æмæ бирæвæрсыг сфæлдыстады тыххæй раныхас кодтой æмæ йын фæстаг фæндараст загътой Хуссар Ирыстоны Фысджыты цæдисы сæрдар Хъазиты Мелитон, РЦИ–Аланийы оперæ æмæ балеты музыкалон театры директор, Ирыстоны адæмон артист, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат Гæлæуты Анатоли, сыхæгты номæй — Гиоты Сергей.
Зианмæ æрцæуæг адæмæн мыггаджы номæй раарфæ кодта Джыккайты Хазби.
Шамилы уæззау зианы фæдыл бирæ тæфæрфæсы телтæ æрбацыд Мæскуыйæ, Санкт-Петербургæй, Хуссар Ирыстонæй æмæ бæстæйы æндæр горæттæй.
Ирыстоны адæмон поэт Джыккайты Шамил ацы зæххыл фæцард лæгау-лæгæй. Уый йæ царды мидæг кæд йæхицæн стыр галуантæ нæ сарæзта, хъæздыг бынтæ, стыр æхцатæ нæ ныууагъта йæ бинонтæн, уæддæр йæ райгуырæн бонæй йæ царды фæстаг бонмæ йæ зæрдæмæхъаргæ уацмыстæй фæамадта йæ номы, йæ царды мæсыг æмæ уымæй йæхицæн æмæ йæ ирон адæмæн скодта стыр кад æмæ намыс.
Джыккайты Шамилæн йæ райгуырæн зæхх æдзухæй дæр ныййарæг мады ад кодта, æмæ йыл йæ зæрдæйы дзæбæхæн цæуынæй никуы бафсæст. Уымæн йе стырдæр сагъæс, мæт иудадзыгдæр уыдысты ууыл, цæмæй нæ рагон фыдæлты хуыз ма фесæфа, нæ ирон ахуырст ма ссæуа, нæ мадæлон æвзаг ма фæцуда, æмæ дунейы адæмты астæу нæ ирон худ бæрзондæй ныллæгмæ ма ’рхауа...
Шамил, ды-иу арæх афтæ дзырдтай, адæймаджы цард, дам, хуры скастау у: скæсы æмæ аныгуылы. Уый афтæ у, бæгуыдæр, фæлæ, хур куыд аныгуылы, афтæ та дыккаг бон дæр скæсы, гъе 'рмæст нæм, Шамил, ды ныр никæдуал ракæсдзынæ дæ рæсугъд æрвхуыз цæхæркалгæ цъæх цæстытæй, нап дын фехъусдзыстæм, дæ фарны хъæлæсæй-иу сой цæуæгау цы фæлмæн, зæрдæмæхъаргæ ныхас цыд, уый. Æмæ ууыл зæрдæ риссы æмæ риссы...
Фæлæ дæ фæстæ дæ уарзон ирон адæмæн цы диссаджы алæмæты бирæ уацмыстæ ныууагътай, уыдон æнустæм цæрдзысты нæ дзыллæйы фæлтæрты зæрдæты.
Семæ цæрдзæнис дæ кады ном дæр.
Адзалы фæндагыл, дам, мыд конд ис, зæгъгæ, æвæццæгæн, афтæ дзæгъæл хуымæтæджы нæ фæзæгъынц. Æндæр, Шамил, ды дæр рагагъоммæ куы зыдтаис, уыцы бон дæм фыдгæнджытæ дæ кусæн бынатмæ, университетмæ фæцæйцæугæйæ дæ размæ æнхъæлмæ кæсдзысты æмæ дæ æвирхъау мардæй амардзысты, уый, уæд уыцы ацу æмæ ма 'рцуйы фæндагыл бæргæ нæ ацыдаис. Фæлæ...
Хъæлдзæг зæрдæимæ бæргæ рахызт уыцы бон Шамил йæ хæдзары къæсæрæй. Фæлæ йын йæ сыгъдæг, рæсугъд зæрдæйы кард ныссагътой æгъатыр фыдгæнджытæ. Ахауд саджы фисынтыл амад хæрзконд лæг уалдзыгон зæххыл. Фæстаг хатт ма скаст Иры бæрзонд айнæг хæхтæм. Уалдзыгон дидинджытæ сахуырстысты зынгзæрдæ поэты хъарм туджы æртæхтæй. Æмæ та нæ ирон, нæ хорз лæгты кад, оххай, фæкъахыр дæ фарнæй.
Джыккайты Шамилы чырын Иры фæсивæд цæссыгкалгæйæ сæ уæлныхты бæрзонд куы систой æмæ йæ къух-къух кæрæдзимæ дæтгæйæ адæмы фурды сæрты размæ куы фæцæйхастой, уæд мæ зæрдыл æрбалæууыдысты Къостайы ныхæстæ:
Дæ кад мыггагмæ у цæринаг,
Дæ цард гъе ныр дæр у сæдæ.
Æвгъау, æгæр æвгъау уыд, Джыккайты Шамилы хуызæн фæрнджын лæг не ’хсæнæй кæй фæхъуыд, уый. Афтæ фæзæгъынц, алцыдæр Хуыцауæй лæвæрд у, зæгъгæ. Фæлæ мах нæхæдæг кæрæдзийы куы нæ уарзæм, кæрæдзийы куы нæ хъахъхъæнæм, уæд нæ Хуыцау дæр куыд бауарза æмæ хъахъхъæна?!.
Ацы риссаг фарстайæн дзуаппы хуызы тынг раст æмæ зæрдæмæхъаргæ поэтикон рæнхъытæ ныффыста нæ зындгондцæр поэттæй иу Ходы Камал:
Кæд базондзыстæм царды бонтæн аргъ,
Адзал — хъызт зымæг — къæсæргæрон ниуы...
Нæхи йеддæмæ никæй хъæуæм мах,
Нæхæдæг та нæ ауæрдæм нæхиуыл...
Ивгъуыд сабаты Джыккайты Шамилы кад æмæ радимæ баныгæдтой Дзæуджыхъæуы Намысы аллейы.
