Газет «Дигорæ», 2010 азы 24 декабрь (№ 31–32)
нæ республикæйы Сæргълæууæг Мамсыраты Таймуразмæ
Бирæ куыстæгтæ дын ис, уый зонын. Уымæ гæсгæ бацархайдзынæн мæ хъуыдытæ, куыд гæнæн ис, афтæ цыбырдæрæй зæгъыныл.
Иттæг хорз æй зоныс, Ирыстоны ирон æвзаг цы уавæры ис, уый. Ныр æртыккаг æнус дзурæм уыцы темæйыл. Нæ адæмы хуыздæртæ фыстой æмæ фыссынц газетты, журналты, чингуыты, дзырдтой æмæ дзурынц радиойæ, телеуынæнæй, æмбырдты. Фыстой æмæ фыссынц хицæнтæй, къордтæй, æнæхъæн организацитæй. Хатыдысты æмæ хатынц нæ тæрхоны лæгтæм, исты мадзал скæнут наци фервæзын кæнынæн, зæгъгæ, фæлæ никæмæ хъуысти æмæ хъуысы сæ фæдисхъæр. Хъуамæ республикæйы Сæргълæууæджы цур уаид сæрмагонд компетентон къамис (совет дæр æй схонæм), уыцы æрмæг чи æмбырд кæнид, чи иртасид æмæ ахуырады бындурыл йæ куыст чи аразид, ахæм. 2001 азы Хуссары Федералон зылды субъектты разамонджытимæ фембæлды рæстæг Уæрæсейы президент В.В. Путин афтæ загъта: «Языки малочисленных народов не могут выжить без прямой государственной поддержки». Нæ конституцимæ гæсгæ ирон æвзаг Ирыстоны паддзахадон æвзагыл нымад у, афтæмæй нæм нæй, не ’взаг бахъахъхъæнын хъуамæ йæ сæйраг нысан кæмæн уаид, ахæм паддзахадон политикæ. Уый азарæй хъуыддæгтæ бынтон заууатмæ æрцыдысты.
Республикæйы сæйраг статистик, социологон зонæдты доктор Дзуццаты Хасан биноныг иртасæнты бындурыл куыд сбæрæг кодта, афтæмæй Дзæуджыхъæуы цæрæг ирæттæн сæ 34 проценты сæ мадæлон æвзагыл нымайынц уырыссаг æвзаг. Ацы нымæцыл алы аз дæр бафты 2 проценты.
Мæнæ ацы хабар та газеттæй ист у: Дзæуджыхъæуы скъолаты райдайæн кълæсты ирон ахуыргæнинæгтæн сæ 80–90 проценты ирон æвзагыл дзурын нæ зонынц.
Ноджы ма иу цæвиттон. Рагæй фæстæмæ литературæ нымад уыд адæмы зæрдæйыл. Æмæ абоны ирон литературæйыл цæст ахæсгæйæ, скæнæн ис ахæм хатдзæг: ирон литературæ ис зынудисæны уавæры. Нæ Фысджыты цæдис базæронд. Райсынц æм куы 6, куы 10, куы 17 адæймаджы, фæлæ уыдонæн сæ фылдæр вæййынц зæронд лæгтæ æмæ зæронд устытæ. Не ’ппæты кæстæр фыссæг у 51-аздзыд. 20–30-аздзыд зæрдæргъæвд фæсивæдæн сæ кой, сæ хъæр дæр нæй, уымæн æмæ ивгъуыд æнусы 60-æм азты амардтой ирон скъола. Æнæ национ скъолайæ та литературæйæн дæр æмæ нацийæн йæхицæн дæр уæвæн нæй. Уый мæ хъуыды нæу, æнусæй фылдæры размæ йæ загъта Дзасохты Гиго, XX æнусы кæрон та райхъуыст Абайты Вассойы хъæлæс: «Без национальной школы, хорошо поставленной на научную основу, нам нельзя существовать».
Национ скъолайы мæлæтимæ сæфты къахыл æрлæууыди национ литературæ дæр.
Ахæм æбуалгъ хабæртты фæстæ хъуамæ алы ирон дæр йæ сæрæй йæ къæхтæм ныккæрзид, ныууынæргъид, Къостайау йæ хъæлæсыдзаг ныхъхъæр ласид: «Додой фæкæнат нæ райгуырæн хæхтæ!» Æмæ наци фервæзын кæныны хъуыддагмæ бахæссид йе ’ххуысы хай. Дон кæй фæцæйласы, уый ма, дам, сындзы къутæрмæ дæр фæлæбуры. Æвæццæгæн, П.Я. Чаадаев мах хуызæтты тыххæй загъта: «Горе народу, если рабство не смогло его унизить, такой народ создан, чтобы быть рабом».
Таймураз!
Нæ наци йæ боны фыддæртæм кæй æрцыд, уый дæхæдæг мæнæй хуыздæр зоныс. Æмæ республикæйы сæргъы лæугæйæ дæ бон бирæ у уавæр фæнывылдæр кæныны хъуыддаджы.
Куыд «Мах дуджы» редактор, афтæ фыццаджы-фыццаг зæгъинаг дæн ирон æмæ дыгурон литературон журналты тыххæй. Уыдон, стыр зынтæ æвзаргæйæ, бирæ аразынц мадæлон æвзаг бахъахъхъæныны сæрвæлтау. Журналтæ, зæгъæн ис, сты нæ литературæйы айдæнтæ. Нæ фысджыты ног æмдзæвгæтæ, радзырдтæ, уацаутæ, романтæ фыццаджы-фыццаг рухс уым фенынц. Уымæй дарддæр дзы мыхуыргонд цæуынц дунейы номдзыддæр фысджыты уацмыстæ ирон æвзагмæ тæлмацæй, стæй фольклорон, этнографион æрмæг, уацтæ истори, аивад, культурæйы фарстатыл. Ис нæм сæрмагонд рубрикæтæ ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæн — лæвæрд дзы цæуынц методикон амындтытæ. Цæвиттон, журналтæ иудадзыг се ’ргом здахынц, ды дæ чиныг «Дæ мæсыг самай»-ы цы ахсджиаг темæтыл дзурыс («хи уидæгтæм раздæхын, нæ рагфыдæлты сыгъдæгдзинадыл æнцой кæнгæйæ»), уыдонмæ.
Фæлæ, æргом дзургæйæ, журналтæ ныры хуызæн уæззау уавæры никуыма куыстой. Уæлдай стырдæр зынтæ бавзæрстам ацы аз. Зæгъæм, майæ фæстæмæ нæ автортæн гонорар фыст нæ цæуы, æмæ нæ хæстæ схæццæ сты 128000 соммæ. Типографийæ та дарæм 252259 сомы. Коммуналон фæлхæсты аргъ схæццæ 105000 соммæ. Нæ компьютерон техникæ базæронд, кусынæн та хъæуы ног фæлтæры компьютертæ, хуызджын принтер æмæ сканер, ксерокс. Иннæ хæдзарадон фæлхæсты кой та ма чи кæны (уæттæ æмæ машинæ цалцæг кæныны хæрдзтæ, къæнцыларон товарты æргътæ æмæ æндæр хæдзарадон хъуыддæгтæ)? Нæ фыссæн стъолтыл та 50 азы бæрц цæуы. Фæлæ уыдæттæн дæр быхсæм — пролетарты фæтæг Ленин Разливы куы цард, уæд къодахыл куы фыста!
Ам æз дзурын, «Мах дуг» цы хъуæгтæ æййафы, уыдоныл, фæлæ иннæ журналты уавæр дæр ахæм у.
Нæ чиновниктæ нын æдзух, æхца нæй, зæгъгæ, фæкæнынц, фæлæ уый бауырнинаг нæу. Нæ уæйгæнгæ-æлхæнгæ футболисттæй цы командæ сарæзтам, уымæ-ма æркæсæм. Не сгуыхынц, ницы сын æнтысы, афтæмæй сын бирæ милуантæ фидæм! Уæдæ республикæйы, горæты бонтæ æмæ æндæр ахæм хъуыддæгтыл дæр егъау хæрдзтæ кæй счындæуы, уый гуырысхойаг нæу. Уыцы фæрæзтæй хæдзардзинæй куы пайда кæниккам, уæд фаг уаиккой нæ нацийы хъуыддæгтæ аразынæн. Фæлæ чиновникты уыцы фарстатæ æппындæр не ’ндавынц. Мæнæ куыд фыста профессор Хъамболты Тамерлан «Рæстдзинад»-ы (2010:28.08): «...республикæйы Финансты министрадæн бар ратт, уæд нын иу капекк дæр нæ рахицæн кæнид ирон чингуытæн, нымайы сæ „ерундайыл“. Зæгъын хъæуы уый, æмæ ацы ведомствойы ирон æвзаджы сагъæссаг уавæр æппындæр не ’мбарынц, уый аххосæй къуылымпыгонд цæуы республикон нысанмæарæзт программæ „Ирон æвзаг“».
Куыд дæм кæсы, Таймураз, ахæм чиновниктимæ наци быныскъуыдæй фервæзын кæнæн ис? Дæ чиныг «Дæ мæсыг самай»-ы иттæг раст фыссыс: «Сæдæгай азты размæ дурæй конд хæстон мæсыг куыд хъуыдис, афтæ ног æнусы та хъæуы национ удыхъæды æнæфæцудгæ мæсыг». Уæдæ уыцы Фарны мæсыг самайын хъуамæ республикæйы разамонджытæ ÆППÆТЫ АХСДЖИАГДÆРЫЛ банымайой.
ХЪОДЗАТЫ Æхсар,
Журнал «Мах дуджы» сæйраг редактор
