Æлбегты Южел

— Фыццаг хатт нæ дæн Ирыстоны, нæ хæдзары кæддæриддæр уыдис уыцы ныхас — нæ Фыдыбæстæ — Уæлладжыры ком, Æрхон. Æмæ куыд рæзыдыстæм, афтæ нæ алчидæр тырныдта, фадат куыддæр фæуа, афтæ нæ зæхх, нæ хиуæтты, не ’рвадæлты бабæрæг кæнынмæ. 

— Южел, кæм æрбынæттон ис дæ фыдæл Мысост Турчы зæххыл æрлæугæйæ? 

— Куыд дзырдтой, афтæмæй бирæ фæагуырдтой цæрынæн бынат. Федтой Хъарсы фидар, æндæр рæттæ. Уый фæстæ æрцардысты Анакарамæ ’ввахс хъæу Боелыкы. Æрмæстдæр дзы ирæттæ æрцард. Æлбегтæ дзы раздæр иунæг хæдзар уыдысты, уый фæстæ æрцыдысты Мысосты æфсымæртæ дæр. Мыггæгтæ ма дзы уыд Гойатæ, Бадтæ (Бадтатæ). Зæххы хъуыддаджы сæ ничи асайдта. Æз мæхæдæг архивы ссардтон гæххæттытæ, Мысост зæххыты хицау куыд ссис, уый æвдисæг. 

— Бабуцкийæн цотæй цытæ рантыст? 

— Дыууæ фырты — мæ фыд Февзи, иннæ æфсымæр Абу-Бекир, æртæ чызджы — Кубра, Севги, Фирдауц. Мах та стæм Хъуысаты хæрæфырттæ — æхсæз æфсымæры æмæ хо. Нæ мад цардæгас нал у, нæ фыд Февзи рынчын хæссы, цæры мемæ. Æз дæн кæстæр. Иннæ æфсымæртæ иууылдæр цæрынц Францы. Фондзæн нæ ис бинонтæ, стæм ирон сиæхстæ, нæ хо дæр йæ амонд ссардта. 

— Ныртæккæ бæстæтæ æхгæд нал сты, адæм кæрæдзиуыл æмбæлынц æнцонæй, хабæрттæ дæр алырдæмты хæццæ кæнынц, фæлæ уæддæр уæ бинонты цардарæзт куыд уыдис, цæуыл æнцад? 

— Бамбарæн ис уый, æмæ ирæттæ æнусты размæ Турчы куы ’рцардысты, уæд сын сæ культурæ, сæ цардарæзт ма нымайой, уымæн гæнæн нæ уыд. Райстой пысылмон дин. Фæлæ сæ туджы цы ирон æгъдау уыд, уымæй нæ фæиппæрд сты. Уый сæ нæ бауагъта стыр адæмы ’хсæн фесæфын, атайын. Хъуамæ йæ зонат, туркæгтæ бамбæрстой, ирæттæ цы зонд, цы удысконды хицау сты, уый æмæ сын кæддæриддæр аргъ кодтой. Кусаг, сæ ныхасæн — хицау, æнæ мæнгард митæ. Ирон лæг хъуыддаджы куы бапæууа, уæд æй афтæ скæндзæн æмæ йæм аипп ничи æрхæсдзæн. Афтæ уыд раздæр, афтæ у абон дæр. 

Нæ хæдзары кæддæриддæр дзырдтам иронау. Суанг ме ’фсымæртæ ахуыр кæнынмæ Турчы стыр горæттæм куы рафтыдысты, уæд иунæг туркаг ныхас дæр нæ зыдтой. Фæлæ сæ уый нæ бахъыгдардта, æвзаг дæр базыдтой, ахуыргонддзинад дæр райстой. Мах фæлтæр ма иронау хорз зонынц, нæ кæстæртæ та кæд æмбарынц æвзаг, уæддæр ыл дзургæ нæ кæнынц. 

Уый нæ тынг тыхсын кæны. Æмæ хъуамæ иумæйаг фæндмæ æрцæуæм, цæмæй сын ирон æвзаг амонæг ахуыргæнæг фæзына. Раздæр нæ хъæубæсты фылдæр ирон бинонтæ цард, фæлæ не ’ппæтыл дæр зынынц ивддзинæдтæ, не ’ппæтыл дæр цы культурæйы цæрæм, уый цавæрдæр хъуыддæггы тых кæны. Æмæ æндæр рæтты, æндæр горæтты æрцардысты. Афтæ у рæзгæ фæлтæрты уавæр дæр. 

— Уæ хъæубæстæ цæмæйты цæры? 

— Ныртæккæ дзы цæрынц 20 бинонтæ. Нæхи дарæм зæххы куыстæй. Ома, куыд дзы æрцардысты ирæттæ, зæххыты хицæуттæ куыд систы, афтæ зæххыл сæ зæрдæ не сивтой. Дарынц стурвос, фыстæ. Заманты-иу нæм фыстæ фæндзгай минтæ дæр уыд, ныр фæкъаддæр сты. 

Хъæуы мидæг цал хæдзары ис, уалæй алчидæр йæ зæххыл архайы, алкæмæ дæр ис хи трактор, æндæр хъæугæ техникæ. Садзæм мæнæу, нартхор, сæкæры цæхæра, хи фаг — картоф дæр. Иугæр дæхæдæг дæ куыстытыл не ’ххæссыс, уæд баххуырсæн ис адæм. Мæнæн мæ зæрдæмæ цæуы зæххы куыст. Мах хъæуы мæгуыртæ нæй — иууылдæр рæстудæй фæллой кæнынц, сæ тыллæг уый фаг у æмæ сæхи дарой. 

— Южел, куыд бафиппайдтай, афтæмæй Ирыстоны фыццаг хатт нæ дæ. Де фсымæртæ æмæ дæхæдæг дæр уæ амæндтæ ам ссардтат. Иу хаттæй иннæмæ куыдæй сæййафыс дæ фыдæлты зæхх? Дæ зæрдæ цæмæй барухс вæййы? Кæнæ, чи зоны, дæ зæрдæмæ цыдæртæ нæ фæцæуы? 

— Хатыр бакæнут, фæлæ нæм афтæ баззад, æмæ алы ирон дæр йæ цард бабæтты иронимæ. Мах уый хъуыстам, уыдтам, æмæ нæхæдæг дæр ахæм къахдзæф акодтам. Ирыстон иу хаттæй иннæмæ куыдæй фенын, куыд æй банкъарын, уый иуныхасæй нæй зæгъæн. Æхсызгонæй мыл сæмбæлынц не ’рвадæлтæ, нæ хиуæттæ. Ахæм бынат нæ баззайы Ирыстоны, кæдæм мæ нæ ахонынц, нæ аласынц. Мæ зæрдæ рухс у уыдæттæй. 

Мах Турчы цæргæйæ мæт кæнæм, нæ кæстæртæ иронау кæй нæ дзурынц, ууыл. Ам, Ирыстоны уæвгæйæ дæр уынгты парахатæй нæ фехъуыстон ирон ныхас. Мæнæ ирон зæххæн, ирон адæмæй дзаг зæххæн куыд æмбæлы, афтæ. Æмбарын æй, стыр паддзахады цæргæйæ, стыр адæмы æвзаг фæзыны чысыл адæмты æвзæгтыл. Фæлæ æппындæр Дзæуджыхъæуы уынгты ирон ныхас ма хъуысæд уæндонæй, рæсугъдæй, зæлланггæнгæйæ?! Уæдæ ма кæм дзурынмæ хъавынц æмæ кæд?! 

Æцæгæлон бæстæйы цæргæйæ мах бацархайдзыстæм, нæ кæстæртæн мадæлон æвзаг бацамоныны мадзæлттыл. Ам та хъуамæ бæрæг дарой паддзахадон ахадгæ хъуыддæгтæ. 

Ирыстонмæ ссу æмæ хæхбæстæ ма оабæрæг кæн, уымæн уæвæн дæр нæй. Фæзылдтæн, федтон, бацыдтæн цы рагон мæсгуытæ ма дзы баззад, уыдонмæ дæр. Мæ зæрдæ сæ бамæгуыр. Æрдæг хæлдтытæ, ничи сæ фидар кæны, фос дзы сæхицæн æрбынат кодтой, мидæгæй, куыд не ’мбæлы, афтæ чъизи. Нæ адæмы историйы хай æвæгæсæгæй фосы къæхты бын куыдæй ис уадзæн? 

— Цæстыгагуыйау бахъахъхъæнинаг нæм цы уыдис, ирон ирон цæмæй уыди, æнæхъуаджы уаргъау цы хæзнатæ аппæрстам, уыдæттæ уыйас сты, æмæ кæцæй райдайгæ у, кæцы кæроныл схæцын хъæуы, уый зын зæгъæн у... 

— Кæд нæ фыдæлтæ Турчы пысылмон дин райстой, уæддæр нæ ахастытæ, нæ уагæвæрды ницы фехæлд. Хистæр нæм хистæрæй баззад, кæстæр — кæстæрæй, сылгоймаджы бынат, йæ хæстæ — бæлвырд. 

Хъыг мын у, ам фынгыл бадгæйæ, хистæры ныхасмæ кæй ничи хъусы, æмхæццæ, кæй куыд фæнды, сæхи афтæ дарынц. Бабæрæг кодтон нæ горæты стыр парк дæр. Ссæдз азы размæ дæр ма Ирыстон уæздандæр, сыгъдæгдæр, æфснайддæр уыдис. Ныр уынгты, парчы, кæмфæнды дæр фенæн ис нуазæг, хи æнæуагæй æвдисæг адæм. Кæд æмæ адæймаг, йæхи æхсæнадон бынаты куыд дарын хъæуы, уый нæ зоны, æфсæрмы нæ кæны, уæд хъуамæ карздæр уой барадхъахъхъæнæг оргæнты, паддзахады домæнтæ. Уæд сæ бырæтты сæр нæ баддзысты адæм, æмæ афтæмæй куывдтæ нæ кæндзысты. Кæд худинаг худинаг нал у, уæд æфхæрæн мадзæлттæм рахизын хъæуы. 

Алы бæстæ дæр рацæуы бæлвырд фæндагыл, йæ ивддзинæдтæ дæр кæмдæрты æмтъеры, арвистонимæ баст вæййынц. Уыдæттæ закгъоны фæрцы нывыл кæнын, аив кæнын хауы паддзахадмæ. Уый хъуамæ йæ цæст алцæмæ дæр дара. Уыдтæн Дзæуджыхъæуы мæзджыты дæр. Хорз æй нæ бамбæрстон, чызджытæ дзы уыйбæрц рæстæг цы кусынц. Скуывтай, æмæ дæ хæдзармæ араст у. Мæзджыт хуымæтæджы бадыны, телефонтæй дзурыны бынат нæу. Махмæ Турчы уыцы хъуыддæгтæм муфтий кæсы. 

Хъæздгуытæ Ирыстоны сæхицæн диссаджы хæдзæрттæ аразынц, фæлæ уый фаг нæу. Кæд æмæ дæ цуры мæгуыр, цыбыркъух лæг цæры, дæ сыхаг уа, дæ хион, де ’мтугон — фæкæс æм, баххуыс ын кæн, йæ хæдзары сæр ын аив, йæ цуры истæмæйты балæуу. Уый æцæг хьæздыг лæджы миниуæг у, æмæ уæд дæ ном дæр баззайдзæн æнустæм. Ныр та? Бæстыхæйттæ фидæрттæй фидардæр — цъиу дæр сæм нæ батæхдзæн, афтæ æхгæд сты. Кæмæй æмæ цæмæй æмбæхсыс дæхи? 

Рагæй дæр-иу нын дзырдтой, стæй йæ царды дæр уыдтам: ирæттæ кæрæдзийæн æххуыс кодтой. Нæ апыварс æндæр хъæуты цы кавказаг адæмтæ цард, уыдонимæ дæр нын ахæм ахастытæ уыд. 

Турчы хъуыддаг афтæ æвæрд у. Суанг премьерминистр Эрдоган фæдзурдзæн хъæздыг лæгмæ, æмæ йын бацамондзæн: дæ хъæу, дæ горæты рынчындон нæй кæнæ та нал бæззы йæ бæстыхай æмæ ног сараз. Афтæ аразынц скъолатæ, адæмæн хъæугæ хъуыддæгтæ. Уыцы скъолатæн, рынчындæттæн сæ ныййарджыты, сæхи нæмттæ радтынц. Иууылдæр сын зонынц сæ хæрзаудæн архайд, ис сын кад, паддзахад дæр сæ нымайы. 

Ау, Ирыстоны хъæздгуытæн сæ бон нæу рынчындæттæн хъæугæ ифтонггæрзтæй баххуыс кæнын? Уæд адæм сæ низыхатт раиртасыны тыххæй æндæр рæттæм, æндæр горæттæм нæ цæудзысты. 

— Южел, мах бирæ хъуыддæгты тыххæй дзургæ дæр кæнæм, фысгæ дæр. Кæцыдæр хатт сæ сфæлмæцæм, афтæ дæр рауайы. Дæ зæрдæ куыд зæгъы, Ирыстоны ахæмæй кæй нæ уыныс абон, уыдæттæ æмбаргæйæ, ныртæккæ Ирыстон зын уарзæн у? 

— Кæй уарзыс, уый æгуыдзæгдзинадæн зынтæй быхсыс. Кæй уарзыс, уымæн фæдзурдзынæ æргомæй срастгæнинаг хъуыддæгты, аипдзинæдты, рæдыдтыты тыххæй. Ирыстонæн та кæддæриддæр мæ зæрдæйы ис бынат. Куынæ ма йæ зыдтон, куынæ ма йæ федтон, мæ къах йæ зæххыл дæр куынæ ма æрæвæрдтон, уæддæр æй уарзтон. Уыцы уарзондзинадыл ницы фæтых уыдзæн. Зæрдæ куыд кусы, уд куыд тæлфы — уыйау у. 

Мæ ныхас — ме стыр бинонтæ, мæ уарзон ирон адæмимæ æрмæстдæр уый тыххæй у, цæмæй ма фæцуда, цæмæй историйы баззайа, цæмæй кæддæриддæр уæм. Ирон æвзагимæ, ирон æгъдауимæ, ирон кад æмæ намысимæ, ирон зæрдæимæ. Зæрдæ та нæ никуы асайдзæн... 

— Бузныг, Южел, де ’ргом ныхасы тыххæй. 

Бутаты Эльзæ 

Газет «Рæстдзинад», 2012 азы