Раджыма-раджы цардысты æмæ уыдысты æнæзæнæг мæгуыр лæг æмæ ус. Бонæй-бонизæрмæ, æхсæвæй-бонмæ хъуыды кодтой æрмæст иу хъуыддагыл: зæнæджы номыл нæ исты куы уаид, зæгъгæ. Уæд сæм иу æхсæв фыны уæларвæй Фæлвæра куы æртæхид. Радта сæм æртæ фæткъуыйы, сæ раст æрдæгыл сæ бахæрут, зæгъгæ, æмæ уын зæнæг рацæуа, йæхæдæг атахти фæстæмæ.
Ус æмæ лæг фæткъуытæ бахордтой, сæ зæрдæты ныфсы тæгтæ фæзындис, афтæмæй сыл цыдысты бонтæ, къуыритæ, æмæ ус йæхи бар нал уыди, басывæрджын.. Кæддæр куы уыд, уæд æрцыд йæ арыны бон дæр æмæ йын райгуырдис арсы хъыбыл.
Хъæбулуарзаг мад æмæ фыд ыл уæддæр бацин кодтой æмæ йæ райдыдтой хъомыл кæнын. Арсы хъыбыл куы радынджыр, уæд йæ фыдмæ дзуры, ацу паддзахмæ, æмæ, дам, ын зæгъ, цæмæй мын йæ чызджы усæн радта.
Паддзахы чызг рæсугъд æмæ сæрбæрзонд та куыннæ уыдаид, æмæ мæгуыр лæг бакатæйттæ кодта, куыд æм бацæуон минæвар, зæгъгæ. Фæлæ йæ иунæгæн дæр йæ бон «нæ» зæгъын нæ бацис. Ацыди, паддзахы галуаны алыварс фæразил-базил кодта æмæ изæры фæстæмæ æрбаздæхти.
— Цы дын загъта? — дзуры йæм арсы хъыбыл.
— Мæ тæригъæд фæхæссæд ме скæнæг, кой дæр мæ не суагъта, — фæсайдта йæ фыд.
Арсы хъыбыл ницы сдзырдта, фæлæ та дыккаг райсом йæ фыдмæ дзуры:
— Мæ фыд, паддзахмæ мын минæвар фæу, цæмæй мын йæ чызджы æмкъайæн радта.
Ныккатæйттæ та кодта мæгуыр лæг, куыд бацæуа паддзахмæ, куыд ын зæгъа, дæ чызджы мын мæ арсы хъыбыл-фыртæн радт, зæгъгæ. Фæлæ йын æндæр гæнæн нал уыд æмæ æрлæууыд паддзахы раз сæркъулæй.
Паддзах тынг рамæсты мæгуыр лæджы ныхасмæ æмæ йын афтæ, ацу æмæ йын зæгъ, дæхицæн æрбад, зæгъгæ, æндæра мын мæгуыр дæ бон кæны, æфсад дæм арвитдзынæн æмæ дæ арцы фындзæй ныххуынчъытæ кæндзысты.
Мæгуыр лæг та фæстæмæ æнкъардæй æрбаздæхтис, æмæ та йæм арсы хъыбыл дзуры:
— Цы дын загъта, мæ фыд?
— Мæ тæригъæдæй дæлæмæ æрхауæд ме сфæлдисæг, смæсты æмæ мын афтæ зæгъы, йæхицæн, дам, æрбадæд, æндæра мын мæгуыр йæ сæр кæны, æфсад æм арвитдзынæн æмæ йæ арцы фындзæй ныххуынчъытæ кæндзысты.
Арсы хъыбыл ницы сдзырдта, йæ мидбылты бахудти, фæлæ та дыккаг райсом йæ фыдмæ афтæ дзуры:
— Мæ фыд, паддзахмæ мын минæвар фæу, цæмæй мын йæ чызджы æмкъайæн радта.
Мæгуыр лæг та куыннæ ныккатæйттæ кодтаид, тæрсгæ дæр куыннæ кодта паддзахæй, фæлæ йын æндæр гæнæн нæ уыд æмæ та йæм арасти минæвар.
Паддзах ацы хатт тынгдæр рамæсты, йæ пылыстæг лæдзæгæй зæхх æрцавта, æмæ йын хъæлтæ фæхаудта, æмæ мæгуыр лæгæн афтæ зæгъы:
— Ацу, зæгъ ын, ардыгæй зæгъ райсоммæ мæ къæсæрæй уæ къæсæрмæ хид арæзт куыд æрцæуа, йæ дыууæ кæрон — аргъуантæ. Кæд мæ дзырд сæххæст кæна — усгур мæм фæзынæд, кæд нæ, уæд, зæгъ, мын мæгуыр дæ сæр æмæ дæ къона кæнынц.
Мæгуыр лæг фæстæмæ æнкъардæй баздæхт, йæхи бандоныл мæсты цæф æркодта, æмæ бандон хъæлтæ фæхауд.
— Куыд мæсты дæ, мæ фыд? Цы дзуапп дын рарвыста? — дзуры та йæм арсы хъыбыл.
— Мæ тæригъæдæй дæлæмæ æрхауæд ме сфæлдисæг, — дзуры фыд, — райсоммæ, дам, мæ къæсæрæй уæ къæсæрмæ хид куыд ацараза, йæ дыууæ фарс аргъуантæ. Уæд, дам-иу мæм фæзынæд усгур, кæннæуæд, дам, мын мæгуыр йæ сæр æмæ йæ къона кæнынц.
Арсы хъыбыл та бахудтис æмæ къонайы фарсмæ йе ’ннæ фарсыл æрзылдис.
Изæры мæгуыр ус æмæ лæг катæйттæгæнгæ куы схуыссыдысты, райсом цы уыдзæни, зæгъгæ, уæд арсы хъыбыл æддæмæ рауад, ныззоныгыл кодта æмæ скуывта Хуыцаумæ:
— Хуыцæутты Хуыцау, ме сфæлдисæг Хуыцау, райсоммæ нæ къæсæрæй паддзахы къæсæрмæ стыр хид арæзт цы феста, йæ кæрæтты аргъуантæ, — йæхæдæг баздæхт мидæмæ æмæ йæ лыстæн бацагуырдта.
Райсом мæгуыр лæг æмæ паддзах æддæмæ куы ракастысты, Уæд дисы бахаудтой, се ’хсæнты цы стыр цæугæдон уыдис, уый сæрты мæгуыр лæджы къæсæрæй паддзахы галуаны дуармæ хид арæзт, йæ кæрæтты аргъуантæ.
Паддзахæн ма цы гæнæн уыд, йæ уазджыты фæзындмæ йæхи райдыдта цæттæ кæнын. Уæдмæ уыдон дæр фæзындысты, æмæ арсы хъыбыл дуаргæрон сиахсы лæуд скодта йæ фæстаг къæхтыл.
Чызг куы федта, кæмæн æй дæттынц, уый, уæд фæтæргай æмæ кæугæ алыгъди дуармæ.
Арсы хъыбыл та йæм арвитын кодта, кæй курын, уый хъуамæ мæ цуры уа, зæгъгæ. Чызг æй æрбацæйхизгæйæ йæ къахæй стъæпп кодта, æмæ та сиахс бахудт йæ мидбылты.
Паддзахæн лæггадгæнджытæ та куыннæ уыди, фæлæ йæ, йæ ног сиахсы ноджыдæр куы афæлвæрдтаид, уый фæндыдис æмæ йæ бæстæйыл кæм æрхджындæр, кæм зыкъуырдæр хъæдтæ уыд, уыдон дыууадæс-дыууадæс цæдыл æрласын кодта. Æгъдаумæ гæсгæ сæ сæттын ног сиахсмæ каст, æмæ-иу сæм арсы хъыбыл куы февнæлдта, уæд-иу йæ размæ æрызгъæлдысты лыстæг схъистæй.
Паддзах дисы бафтыд, ай цы хабар у, зæгъгæ, æмæ йæ лæггадгæнджытæн загъта, иу афæдзæй йын иннæ афæдзмæ æнæхафт цы бæхдон уыдис, уый йын цæмæй сæрфын кæной.
Арсы хъыбыл скъæты иу кæрон фæлæууыд æд цъылын æмæ цæсты фæныкъуылды фæстæ æртæ сæдæ бæхуæрдоны фаджысы куыфтимæ фенкъуыстысты скъæты дуарæй.
Паддзах та дисы бафтыдис, ай цы хабар у, зæгъгæ, йæ бирæ æххуырстытæ афæдзæй-афæдзмæ цы бæхдоны фаджыс нæ фæрæзтой асыгъдæг кæнын, уым ын уый йæ бын авг куыд фестын кодта.
Уæдмæ та кусарт кæнын афон æрцыдис æмæ паддзахы рæгъауы галиудæр æмæ хæрзхастдæр куырты галуаны дуармæ æртардтой. Æнæдомд куыртæн зæхх сæ быны чъылбысгай стыхсти, сæ комы тæф сæ сæрмæ — мигъау, галуаны къултæ сæ къуыбыр сытыл истой, æмæ адæм сæ уындæй ныппырх сты.
Арсы хъыбылмæ кард авæрдтой, ома, æгъдаумæ гæсгæ кусарт акæнын дæуыл æмбæлы, æмæ сæм уый дæр аздæхтис иунæгæй. Кæрт хъомы богъ-богъ сси — лæугæйæ сæ æрбаргæвстытæ кодта ног сиахс.
Паддзахæн æндæр гæнæн нал уыдис æмæ чындзæхсæвы къахыл ныллæууыди, фæлæ йæ йæ сагъæс цух нæ уагъта, ома мын мæ чызджы хæрдзæнис æмæ йын йемæ чызг æмбæлттæн æнæхъæн æфсад арвыста, уæ хъус, дам, æм дарут, мыййаг, хæрынвæнд æй куы скæна — ныссæттут дуæрттæ, ныммарут æй.
Æрдæг æхсæв паддзахмæ æнæхъæн æфсад хæрзæггурæггæгтæ кодтой: дæ фыдæхæй, дам, сур куыннæ фæуыдзыстæм, нæ паддзах, хицæн хатæнмæ, дам, сæ куы барвыстой, уæд чызг хъарæггæнгæ бацыди мидæмæ, стæй, дам, худынмæ фæкъæртт æмæ йæ къæл-къæлæй хæдзары фæрстæ хаста.
Чызг æмæ арсы хъыбыл куы фæиу сты, уæд арсы хъыбыл йæ арсдзарм аппæрста æмæ сызгъæрин коцораджын лæппу фестади. Чызг дæр фырцинæй худти, фæлæ та райсом лæппу йæ арсдзарм скодта. Чызг ын бирæ фæлæгъзтæ кодта, уымæй ма цы кæныс, зæгъгæ, фæлæ йæм лæппу ницы сдзырдта.
Дыккаг æхсæв дæр та афтæ, æртыккаг æхсæв дæр.
Уæд чызг къулыбадæг усмæ ацыди фæрсынмæ. Къулыбадæг ус бахудт æмæ йын афтæ зæгъы:
— Гъе, дæ фæхъхъау фæуон, мæ чызг, кæд ма дæуæй хуыздæр кæмæн баххуыс кæнон. Æхсæвы йæ арсы царм куы аппара, уæд ын æм фæрæвдз у, арты йæ баппар æмæ лæппу дæуæн баззайдзæни.
Чызг дæр афтæ бакодта: лæппу йæ арсдзарм куы аппæрста, сынтæджы йæхи куы æруагъта, уæд чызг ауылты-ууылты асæрфта йæхи æмæ йын йæ царм баппæрста арты.
Лæппу ма йæм бæргæ багæпп кодта, фæлæ уæдмæ асыгъдис, æмæ бакатай кодта, гъе, мæ тæригъæд, дам, дæ макуы уа, æз, дам, уæларвы Фæлвæрайы дæттинаг дæн æмæ уыцы цармы фæрцы уыдтæн ам, æндæра хур куы скæса, уæд ма мæ ам дæ цуры чи уадзы.
Чызг уый фехъуыста цы, кæуын, æрдиаг кæнын райдыдта, йæ хурхмæ марæн кæрдтæ хаста.
— Кæуынæй дын ницыуал ис, — дзуры йæм лæппу, фæлæ дæ фыдмæ фæцу. Æз зæххыл авд азмæ кæрдæг нал суадздзынæн, фæлæ йæ хæзнадæттæ бакæнæд, кусæг баххуырсæд æмæ авд азы дæргъы фосæн холлагæй цы бахъæуа, уый хос ныккæрдын кæнæд æмæ йæ цъынатæ фæцамайæд. Фыййæуттæн сæ фос сыдæй скъуыйдзысты, хос æлхæнынмæ йæм цæудзысты, фæлæ сын æрмæстдæр дзурæд: «Кæй мæ ахастат, уый мын æрхæссут æмæ уын æнæаргъ дæттын хæс».
Чызг йæ фыдмæ фæцыди, хъуыддаг ын рахабар кодта, паддзах рахаста йæ хæзнатæ, баххуырста адæмы авд азы фаг йæхицæн хос фæкæрдын кодта, æмæ сæ цъынатæ фæцамадтой .
Сызгъæрин коцораджын лæппу уыцы райсом хуры скастыл уæларвмæ фæтахтис æмæ авд азы дæргъы зæххыл кæрдæг куыннæуал æрзайа, афтæ сарæзта.
Зæххæй кæрдæджы цъупп нал схаудта, Фæлвæрайæн йæ фос скъуыдысты стонгæй, æмæ йæ фыййæуттæ тыхсын райдыдтой. Паддзахмæ цыдысты, хос нын рауæй кæн, зæгъгæ, фæлæ та-иу сæ фæстæмæ аздæхта афтидæй:
— Кæй мæ ахастат, уый мын фæстæмæ æрхæссут æмæ уын æнæаргъ дæттын хос.
Уæд Фæлвæра дæр фæтарстис, ома мæ фос фæстаг сæныччы хъусы онг куы аскъуыйой стонгæй æмæ йын фæстæмæ æрхаста йæ сызгъæрин коцораджын сиахсы, — йæхи дæттæггаджы.
Паддзах йæ чызг æмæ йе сиахсæн æцæг чындзæхсæвтæ ныр фæкодта иу абонæй иннæ абонмæ адæм тасгæ фынгтæй нал сыстадысты.
Ууыл аргъау фæцис. Уыдон æрцыдмæ бирæ цæрут.
Радзырдта йæ Цхинвалы районы ногхъæуккаг 90-аздзыд зæронд лæг Хъазиты Алыксандр.
