Раджыма-раджы цардысты æмæ уыдысты лæг æмæ ус. Уыдонæн уыдис æртæ лæппуйы, æмæ сæ адзалы бон куы ’рхæццæ, уæд басидтысты сæ фырттæм æмæ сын афтæ зæгъынц, ома уын уадзæм æртæ хъуырауы дзаг æхца, уæхиуыл-иу сæ рæстæй байуарут æмæ цæрынæй-хæрынмæ уæ фаг уыдзысты.
Æртæ æфсымæры сæ мад æмæ сæ фыды куы бавæрдтой, уæд æрæвнæлдтой сæ хæзнатæ уарынмæ æмæ къæпдзыхæй баззадысты: хъуыраутæ разындысты афтид. Уæд бавдæлдысты, æртæ æфсымæрæй æртæрдæм фæцыдысты, æртæ бæстæйы дæснытæ фæфарстой, æмæ сын æмдзырд бакæнæгау уыдон дæр иухуызон дзуапп кодтой:
— Цы дардыл зилут, уæ къæрных уæхи хæдзары ис.
Æртæ æфсымæрæн сæ зæрдæтæ сæ кæрæдзимæ фехсайдтой, кæрæдзи нæмынтæ байдыдтой, нæмынтæ райдыдтой æмæ ныттугæрхæмтæ сты. Æрæджиау кæстæр æфсымæр афтæ бакодта, ома, чи зоны, нæ мад æмæ нæ фыд сайгæ фæкодтой, æндæра мæгуыр-мæгуыр кæм æртымбыл кодтой æртæ хъуырауы дзаг æхца.
Уæд хистæр æфсымæртæ кæстæры ’рдæм фессæстой, ома иууылдæр сæ ды адавтай, рабынæй йæ кодтой æмæ дын ай — иу æмæ дыууæ. Фæлæ цы уыди мæгуыр лæппумæ, цы сын хъуамæ радтаид æмæ йæ надвæлладæй феддæдуар кодтой.
Лæппу райдыдта цæуынтæ, райдыдта цæуынтæ, фæлæ иу доны был йæ фæндаг фæцис æмæ йын ацæуæн никуыдæм уал уыд. Уæд донæн йæ иу былыл дæр æмæ йе ’ннæ былыл дæр дыууæ талмы уыди. Лæппу талмы бын æрхуыссыд, афынæй æмæ йæм фыны дзуры чидæр:
— Гъе лæппу, уый зонд дæ куы уаид æмæ ацы талмыл куы схизис. Талмытæ райсомы хурыскастыл доны сæрты кæрæдзийæн хъæбыстæ кæндзысты æмæ иннæ талммæ куы ахизис.
Лæппу æцæгдæр афтæ бакодта, талмытæ райсомы хурыскастыл доны сæрты кæрæдзийæн хъæбыстæ кодтой æмæ доны иннæ былмæ ахызти.
Райдыдта та цæуынтæ, райдыдта та цæуынтæ æмæ бахæццæ иу айнæгмæ. Айнæджы сæр иу лæгæты дуарыл Зджыды рæсугъд бадти, йæ дзыккутæ фаста æмæ йын суанг айнæджы бынмæ æрыххæссыдысты. Йæ цæсгомæй хуртæ кастис, йæ дæллагхъуырты мæйтæ хъазыди, стъалыйау тыбар-тыбур кодта, хурау — рухс.
Лæппу фырцинæй ныккафыдис æмæ Хуыцауæн ныллæгъстæ кодта:
— Хуыцæутты Хуыцау, чи цы федта, уый йын йæ амонд фæкæн!
Стæй бахъуызыд æмæ йын йæ дзыккутыл фæхæст. Чызг йæ дзыккутæ стъæпп кодта æмæ лæппу йæ хъæбысы абадтис.
— Ай чи дæ, цы мæ амондæн æрхаудтæ ардæм? — фæкодта чызг æмæ кæрæдзийыл фæцин, фæмондаг кодтой, афтæмæй иумæ райдыдтой цæрынтæ æмæ хæрынтæ.
Иу хатт куы уыдис, уæд чызг балцуаты уыд йæ тæхгæ бæхыл æмæ йæ айнæг-галуаны хæзнаты дæгъæлтæ лæппумæ ныууагъта, ме ’рцыдмæ куы ’нкъард кæнай, уæд галуаны азил, зæгъгæ, æмæ-иу дæхи аирхæфс, æрмæст æргъæу чырыны дуар куыннæ бакæнай, афтæ.
Лæппу чызджы фæстæ уайтагъд афæлмæцыд иунæгæй, нынкъард æмæ чызджы ныхас йæ зæрдыл æрлæууыди. Галуаны зилынтæ райдыдта, йæхи ирхæфста, фæлæ йæ зæрдæ æргъæу чырынмæ къæпп кодта, цы дзы уыдзæни, зæгъгæ, æмæ йæм нал фæлæууыди, бакодта йæ.
Æргъæу чырыны чызгæн Бонвæрнон ахст уыдис, феуæгъд æмæ уæларвмæ сфардæг. Бонвæрнон чызг у, чызг та фыдных æмæ уазалзæрдæ у. Уайтагъд зилгæ дымгæ сыстад æмæ лæппуйы айнæджы скъуыды атъыста.
Чызг базыдта хъуыддаг, йæ бæх ма фæстæмæ фæзылдта, фæлæ байрæджы: зилгæ дымгæ æргъæу чырын систа æмæ йæ цæугæдоны æрæвæрдта.
Дон чырын райдыдта ласын, райдыдта æмæ йæ иу паддзахы зæххыл æрурæдта. Паддзахы бæхтæ донмæ нал уæндыдысты æмæ мæллæг кæнын райдыдтой. Уæд паддзах йе ’ххуырстытæн афтæ зæгъы, ай цы хабар у, мæ бæхтæ цæмæн мæллæг кæнынц, зæгъгæ. Æххуырстытæ бæхтæм сæ хъус райдыдтой дарын, фæхатыдысты, донмæ кæй нæ уæндынц æмæ дон басгæрстой. Æргъæу чырын æрбахастой паддзахмæ, æмæ йыл паддзах дис кæнын райдыдта, ай чи сарæзта, зæгъгæ.
— Уагæр æз цы чызгмæ уыдтæн, уый куы фенис, — сдзырдта йæм чырын, æмæ паддзах йæ адæмы æртымбыл кодта, уыцы чызджы мын чи æркæндзæни, зæгъгæ.
— Æз æм ацæудзынæн, — загъта къулыбадæг ус. — Æрмæст мын ссар сæныкк,иу къуымых кард æмæ иу дурын ронг.
Паддзах къулыбадæг усæн сæныкк, къуымых кард æмæ иу дурын ронг раттын кодта æмæ йæ арвыста чызгмæ.
Къулыбадæг ус айнæг-галуаны бын æрбынат кодта æмæ сæныччы къуымых кард фæтъыссы æмæ та фæтъыссы.
Чызг сæныччы æрдиагмæ ракаст æмæ усмæ дзуры, цы ми кæныс, зæгъгæ.
— Æй дæ нывонд фæуон, мæнæ сæныччы æргæвдын æмæ йæ куыд аргæвдон, уый нæ зонын.
— Чырыстон дæ? — фæрсы та йæ чызг.
Ус та йын, чырыстон дæн, зæгъгæ, бакодта æмæ йæхиуыл дзуæрттæ афтыдта.
Чызг æм бæндæн ауагъта æмæ йæ систа.
Къулыбадæг ус сæныччы æрбаргæвдын кодта, фынг авæрдтой æмæ лæппу æмæ чызгмæ бадт ронгæй фæкасти.
Чызг æмæ лæппу фæрасыг сты æмæ уайтагъд афынæй сты. Ус лæппуйы хъуыры кард атъыста, æрфидар æй кодта зæхмæ, йæхæдæг чызджы фелвæста йæ хъæбысы, бæндæныл йæхи æруагъта, науыл æй баппæрста æмæ йæ æрмидæг кодта паддзахмæ.
Паддзах чызджы куы федта, уæд йе ’рттæ ныццагъта, йæ лæппуимæ сын хъуамæ чындзæхсæв скодтаид, фæлæ уæдмæ чызг райхъал æмæ йæхимæ райдыдта марæн кæрдтæ хæссын. Фæстагмæ æрсабыр, сразы сын ис, æрмæст, дам, иу афæдз хъуамæ талынг ныккæнды дуарæхгæдæй фæбадон.
Уæдмæ дыууæ хистæр æфсымæры ног хæдзар аразынмæ æрæвнæлдтой. Ныппырх кодтой зæронд æмæ дисы бафтыдысты. Кæсынц æмæ се ’ртæ хъуырауы дзаг æхца къулы бын тыбар-тыбур кæнынц мысты хуыккомы. Цæвиттон, мыст фæцахуыр æхцамæ æмæ сæ иугай фæдавта йæ хуыккоммæ.
Æфсымæртæ сæ сæртæ ныххостой, нырдиаг кодтой, не ’фсымæры ма та, дам, кæдæм фесæфтам, зæгъгæ, æмæ йæм агурæг араст сты.
Уыдон дæр та цæуынтæ райдыдтой, цæуынтæ райдыдтой æмæ уыцы доны былмæ бахæццæ сты. Доны сын бахизæн нал уыдис æмæ талмы был æрхуыссыдысты. Уыдонмæ дæр та фыны дзырдæуы:
— Гъе лæппутæ, ахæм зонд уæ куы уаид æмæ ацы талмыл куы схизиккат. Талмытæ райсомы хурыскастыл доны сæрты кæрæдзийæн хъæбыстæ кæндзысты æмæ иннæ фарсмæ ахизиккат. Уе ’фсымæр зын уавæры ис, фæлæ-иу ын ма фæтæрсут. Къуымы ис иу чырын, йæ мидæг зæлдаг хисæрфæн. Уый-иу ыл асæрфут æмæ авд хатты хуыздæр фестдзæнис.
Æфсымæртæ фæгæппытæ кодтой, талмыл сбырыдысты. Талмытæ райсомы хурыскастыл доны сæрты кæрæдзийæн хъæбыстæ кæнын райдыдтой æмæ лæппутæ иннæ талммæ ахызтысты доны фаллаг фарсмæ. Лидзынтæ райдыдтой, лидзынтæ райдыдтой дыууæ æфсымæры сæ кæстæры агурæг, æмæ сæ фæндаг айнæггалуанмæ бакодта.
Къулыбадæг усæн бæндæн уæгъдæй баззадис, æфсымæртæ йыл сбырыдысты, кæсынц æмæ мæнæ сæ кæстæр лæууы мардæй.
Къуымы чырынæй зæлдаг хисæрфæн систой, лæпппуйыл æй асæрфтой, æмæ рабадт.
— Ох-х!.. Цæй фынæй бадæн, цæ! — аивæзтытæ кодта йæхи.
— Мах дын куынæ уыдаиккам, уæд хорз фынæй кодтай.
Лæппу хъуыддаг бамбæрста æмæ йе ’фсымæртæн афтæ, сымах, дам, мæм ам фæлæуут, йæхæдæг бæхыл абадти.
— Тæхгæ, мæ бæх, дæ хицау кæм ис, уырдæм.
Бæх æй балæууын кодта калак-горæтгæрон. Лæппу бæх суагъта, йæхæдæг къахæй араст ис. Паддзахмæ æххуырсты ныллæууыд æмæ чызгæн хæринаг куыд фæцæйхастæуыд, афтæ фæцарæхст æмæ йæ къухдарæн ныппæрста хæринаджы. Чызг къухдарæн куы ауыдта, уæд ныххудтис, æмæ лæппу æмæ чызг уыцы худтæй бамбæрстой кæрæдзийы.
Лæппу йæ бæхмæ аздæхтис, абадт ыл æмæ ратахт калак-хъæуы сæрты. Адæм уынгтæм рацыдысты æмæ йæм кувын райдыдтой Хуыцауы æнхъæл.
Чызг дæр йæхи дуармæ рауадзын кодта, фенон æй, зæгъгæ, бæх æй уыцы æлвæст фæкодта йæ къæхты хсæн æмæ йæ аскъæфтой сæ айнæг-галуанмæ.
Уым иу абонæй иннæ абонмæ чындзæхсæвтæ фæкодтой. Дыууæ хистæр æфсымæры дæр нал ауагътой фæстæмæ, æмæ баззадысты семæ цæргæйæ.
Низтæ уым баззайæнт, хæрзæбонтæ ардæм æрцæуæд.
Радзырдта йæ Цхинвалы районы ногхъæуккаг 90-аздзыд зæронд лæг Хъазиты Алыксандр.
