Адæмон къæлиндары уалдзæджы цикл райдайы уалдзыгон куыстытимæ иу рæстæг. Нæ рагфыдæлты нымадмæ гæсгæ фесгуыхы, йæ райдиан нывыл кæмæн вæййы, ахæм хъуыддаг. Гъе, уымæ гæсгæ фыццаг уалдзыгон куыстытæ хуым кæнын æмæ хортæ тауыны рæстæг ирæттæ арæзтой Хоры бон|Хумидайæн. Нысан æй кодтой Комбæттæны дыккаг къуырийы дыццæджы. 

Фыццаг ауæдзы бæрæгбонмæ-иу цæттæ кæнын райдыдтой рагацау, Тутырты размæ. Хоры боны куывд æгас хъæу кодтой иумæ кæнæ сыхбæстæ хицæнæй. Фысым-иу сцæттæ кодта нозтытæ, уымæй дæр æрмæстдæр бæгæны кæнæ махсымæ (уæрæс). Уыцы нозтытæ уыдысты хойраджы фæсномыг нысан, ома, «тæнгъæд дзул». Зад та, тагъд кæй разайы, уый тыххæй уыди фæззæджы хъæздыг тыллæджы нысан. Фынгæн уыди æргом хъæууонхæдзарадон ахаст æмæ йæм хастой мархойы хæринæгтæ. С. Кучеревский быдыры цæрæг ирæтты тыххæй XIX æнусы 40-æм азты афтæ фыста: «Ис сæм дзымаригонд бадырджантæ, басгæрдæг æмæ лобио (хъæдур); севрюгæ кæсаджы еугæф, æргъай кæсаг хусæй, хæрзад гуылтæ. Дæргъæлвæс хæмпус гуылтæ фынгыл хæринæгты алыварс быру æвæрд ракæнынц». (10, I, 80 ф.) 

Бафиппайын хъæуы уый æмæ ма 20-æм азты дæр мархойы фынгтæ кæй æвæрдтой, уый кой арæх кæй ракæнынц фенджытæ: фынгмæ хастой задынтæ, картофджынтæ, цæхæраджынтæ, хус чъиритæ, кæф. Дзидзайæн дзы йæ кой дæр нæ уыди. (13, 1988, № I, 117 ф.) 

Цæстытыл æндæр нывтæ ауайын кæнынц 80-æм азты хабæрттæ дзурæг куырттатæгтæ. Уыцы бæрæгбоны-иу туг суагътой. Куывды рæстæг-иу фидæн азы фысыммæ раттой дзидзайы хай — æртæ рахиз фæрсчытæй физонæг æмæ æртæ цыхтджын чъирийы. Цæвиттон, зæронд æгъдау рацарæзтой æмæ йын нал ис нæфæтчиаг ахаст. Бæрæгбон цы æгъдæуттæй арæзт цыди, зæгъæм, фидæны фысымы сæрыл къуымæл рауадзын, фыццаг ауæдз акæнын, — уыдон ныр, аграрон культурæ куы стыхджын, адæм стыр хæдзарæдты иумæ куы кусынц, уыцы рæстæг дæр æндæрхуызон нæ фесты. Гъе, æрмæст къуымæлы бæсты спайда кæнынц быламыхъæй. 

Ацы бæрæгбон Гатеты Б.Т. афтæ равдыста: 

Бæрæгбоны рæстæг ахсджиаг уыди фыццаг хахх акæныны размæ хъæздыг хорæрзады тыххæй бакувын. Хъæууон адæмы царды-иу ахæм бæрн æрхауди хоры фысыммæ. Афтæ-иу загътой: «Нæ хоры фысым фыццаг хахх акæнæд». Уый-иу фыццаг гутонвæд акодта йæхи хуымы. Бæрæгбоны архайджытæ-иу скодтой зыгъуыммæ кæрцытæ. Хоры фысымæн æвзæрстой зæрдæхæлар, хæдзардзин лæгты, ома уый фыццаг хахх куы акæна, уæд фæззæджы нæ хордæттæ уыдзысты дзаг. 

Ахсджиаг уыди фидæны азæн хоры фысым равзарыны æгъдау дæр. Ахæмæн-иу йæ сæрыл къуымæл рауагътой, сабитæ æмæ-иу фæсивæд лæхъир хыссæйæ сæ цæсгæмттæ самæстой. Бæрæгбоны адæммæ-иу хоры фысым баздæхти: «Цы курут, лæппутæ?» Уыдон-иу æмхъæлæсæй дзуапп раттой: «Хор! Хор!» Къуымæл фæсномыгæй уыди «тæнгъæд дзул» æмæ йæ сæрыл кæй уагътой, уымæй цыма гагахортыл аудæг Xор-Æлдар æмæ Уацилламæ сидтысты, афтæ йæ нымадтой. Гъе, æмæ-иу хоры фысым рæстæгæй-рæстæгмæ иухуызон фарст кæй лæвæрдта æмæ йын æмхъæлæсæй иу дзуапп кæй лæвæрдтой, уым дæр ахсджиаг мидис уыдис. Уыцы уырнындзинад тынг рагзамантæй рацыди — уæд афтæ нымадтой, ома, Хуыцауы ном куы ссарай, уæд дæм йæхи раргом кæндзæн. Уæдæ зыгъуыммæ кæрцытæ дæр хуымæтæджы нæ дардтой — нæ рагфыдæлты уырныдта: кæрцы хъуынау æвзартæ дæр бæзджынæй сæвзæрдзысты. Раджы заманты Хуыцауæн кувæн бонты кæрцытæй пайда кодтой скифаг знæмтæ дæр. 

Бафиппайын хъæуы, ацы бæрæгбонæн ма æндæр ном кæй уыди, уый дæр. Хъаныхъуаты Алмахситт куыд дзуры, афтæмæй Рæстæйы бонæй Хоры боны æхсæн уыди фондз боны. Бæрæгбоны нысан уыди хоры Уациллайæн балæгъстæ кæнын, цæмæй адæмæн бирæ тыллæг ратта. Рæмонбон кодтой, ивгъуыд аз лæппу кæмæн райгуырди, уыцы хæдзæрттæ. Рагацау-иу рауагътой арахъхъ, скодтой-иу къуымæл, сфыхтой-иу чъиритæ, кæсаг, сæ кувинæгтæ-иу бонрæфты Ныхасмæ рахастой æмæ-иу сæ хъæуы хистæры цур æрæвæрдтой. (10, III, 69 ф.) 

Уый фæстæ цы ’гъдæуттæ кодтой, уыдоны кой нæм уæлдæр уыди. Бæрæгбоны ацы номæй бирæтæ нæ зыдтой æмæ уый æмбаргæ дæр нæ кодтой. Проф. Абайты Васойы иртасæн куыстыты ис фидар æвдисæйнæгтæ ацы бæрæгбон ирайнаг культурон дунеимæ баст кæй у, уымæн. Уыдонæн сæ ныхæсты сæр уыди дзырд «ныфс». (5, т. II, 372 ф.) Цæвиттон, ацы бæрæгбонæн ма уыди ноджыдæр иу ном Ныфсæвæрæн бон. Уырныдта-иу сæ амондджын бындар сын кæй райгуырдзæн, амондджын бон фыццаг ауæдз кæй акæндзысты, хорз аз сыл кæй скæндзæн, сæ хортæ кæй фесгуыхдзысты æмæ зæрдæрухс кæй уыдзысты... 

Уæвгæ-иу хуым кæнын райдыдтой уалдзæджы фыццаг бæрæгбонæй фæстæдæр. Банхъæлмæ-иу кастысты фæлварæн хуымы æвзарты сæвзæрынмæ. Уый-иу аййæфта, уалдзыгон бон æмæ æхсæв куы сæмбæрцытæ сты, уæдмæ, 21 мартъимæ. Ахсджиаг æмæ бæллиццаг хынцинаг сын уыди, мæй кæд сног уыдзæн, уый зонын. Мæйног кæцы бонмæ æрцæудзæн, уый тынг хъуыдыйаг уыди. Фыдæлтæй баззайгæ фæтк зонджытæ куыд дзырдтой, афтæмæй сын бæллиццаг уыди фыццаг бон. 

Фыццаг ауæдзы бæрæгбон æрхæццæ зæхкуысты рагон хуыцæутты рæстæгæй. Хорæрзад барстой цоткæнынимæ, ома, адæмы зонды зæхх уыди сывæрджын сылгоймагау. Цæмæй æнцонæй ныййара, уый тыххæй пайда кодтой кæлæнгæнæг мадзæлттæй — æххуысмæ-иу фæсидтысты, хæстæджытæй чи амарди, уыдонмæ. Снысан-иу кодтой сæрмагонд бонтæ, кодтой сын сæрмагонд хойраг, æнæмæнг дзы-иу уыди лауызтæ. Уыдон хорæрзадыл кæй ауддзысты, уый сæ уырныдта. 

Марходарæнты заман-иу мæрдтæн цалдæр хатты скодтой фынджыдзæгтæ. Сæ иу уыди Лауызгæнæнтæ, иннæ Зазхæссæнтæ. Лауызтæ кодтой дыууæ хатты — марходарæнты дыккаг æмæ æртыккаг сабат бонты. Бафиппаинаг у, ирæтты Лауызгæнæнтæ æмæ, чырыстæттæ сæ мæрдтæн рухсаг куы фæкæнынц, уыдон иу рæстæг кæй æрæййафынц. Уый-иу уыди Комахсæнты дыккаг æмæ æртыккаг къуыриты сабат бонты. 

Уæдæ цы у сæ нысаниуæг уыцы марды кæндтæн? Хоры боны|Хумидайæны фæстæ сабаты скæнынц Фыццаг лауызгæнæн. «Ам куыд нымадтой, афтæмæй майрæмбоны хурныгуылды фæстæ мæрдтæ вæййынц сæрибар; ног мæрдтæ фæхъахъхъæнынц сæ бынат; уыцы аз нæ, фæлæ раздæр чи амард, уыдон мард сабиты бæласы къалиутыл сбадын кæнынц, сæхæдæг ацæуынц сæ хæдзæрттæм. Гъе, æмæ-иу се ’рцыдмæ сæ хæдзæрттæ ныммарзтой, кæртæй, æндæрæй-иу алцыдæр бафснайдтой æмæ-иу сæ дуæрттæ ныттыгътой. Майрæмбон-иу изæрæй нозтæй, хойрагæй алцыдæр æрæвæрдтой. Уыцы аз зиан кæуыл æрцыди, уыдон алцыдæр цæттæ кодтой бæрцæй. Сылгоймæгтæ хæларгæнинæгты иу хай хастой уæлмæрдтæм, мардæн сæ-иу ныххæлар кодтой, уый фæстæ сæ се ’хсæн уæрстой. Хæдзармæ та хуыдтой лæгты, мæрдты фынджыдзаг-иу ныххæлар кодтой æмæ-иу сбадтысты фынгтыл. Лауызгæнæнты рæстæг хъуамæ мачи мацы бауыгътаид. Нæ уыди фæхты исты æрхойæн кæнæ, зæхх кæмæй банкъуыса, ахæм тыхджын цæфтæ кæнæн, уæд мард сабитæ бæлæстæй рахаудаиккой. 

Сабат бон алы хæдзар дæр кодтой тæвд хæринаг. Дзырдтой-иу: зæронд мæрдтæ ацæуынц дзаджджын амал кæнынмæ. Бахъуыди сæ-иу цæлхдурты сæрты хизын, каконсындзæй æхгæд рæтты цæуын. Къуыри фæвæййынц фæндагыл æмæ æрхæццæ вæййынц Дыккаг/Фæстаг лауызгæнæнты. Майрæмбоны изæрмæ сцæттæ кæнынц нозт æмæ хойраг æмæ фæбадынц фæсæмбисæхсæвмæ — мæрдты æрбаздæхтмæ фенхъæлмæ кæсынц. Бирæ фæбадыны фæстæ афтæ банымайынц, цыма мæрдтæ æрбахæццæ сты. Сæ фынджыдзаг сын ныххæлар кæнынц æмæ уæд сæ дзыхмæ комдзаг схæссынц, рухсаг сын фæзæгъынц». (10, III, 69–70 ф.) 

Æртыццæджы Дыккаг/Фæстаг лауызгæнæнты фæстæ райдайы чырыстæтты «Постная среда». Ирæттæ йæ хонынц Астæумархо. Цыбырты Л. ма йын бафиппайдта йæ иннæ ном дæр — Кæфхæрæн. 

Уыцы ном ыл йæ ахастмæ гæсгæ æцæг дæр хорз фидауы. Къарджиаты Бекызæ скодта цымыдисаг фиппаинаг: ирæттæй бирæтæ уыцы бон ком нал дардтой. «Астæумархо куы æрцæуы, уæд бирæ ирон лæг суадзы йæ ком: кусæг адæм куыд сты, уымæ гæсгæ афтид кæрдзын æмæ къуымæлæй кусын нал фæфæразынц. Йæ ком чи суадздзæн, уыдонæй сых æрæмбырд кæнынц нысайнæгтæ æмæ куывд скæнынц, уыцы куывды рæстæджы сæ ком суадзынц, фæлæ та, Куадзæнмæ ма къуыри куы вæййы, уæд сæ ком ногæй бабæттынц». (13, 1988, № 1, 117 ф.) 

Куадзæны хæд размæ иу къуыри фæуадз, уый размæ къуыри сабат бон бæрæг кодтой, чырыстон къæлиндары «Лазарева суббота» чи хуыйны, уыцы бæрæгбон Зазхæссæн|Назуйхист. Йæ ахастмæ гæсгæ уыцы бæрæгбон баст у марды кæндтимæ æмæ йæ аразынц, Бадæнтæ куыд кæнынц, афтæ. Уый тыххæй ма уæлдæр ныхас кодтам. 

Йæ ном райгуырди æгъдауы сæйраг æууæлтæй æмæ баст у назы кæнæ зазы къалиутимæ. Дыууæ зайæгойы дæр сты æнусон цъæх бæласы мыггæгтæй, сты æвæджиауы фæлындæнтæ æмæ сын ис иу ном — заз. Гагатæ кæуыл зайы, ахæм талатæ ма уæлмæрдты дæр сагътой, ома, дам, æм ис, мæлæтыл чи уæлахиз кæны, ахæм тых. Бæркадхæссæг, цардхъомысдæттæг бæрæгбæтты рæстæг дæр дзы пайда кодтой. 

Мæрдты бонмæ-иу сцæттæ кодтой æлæм. Сарæзтой-иу æй сылгоймæгтæ. Кæд-иу амæлæг нæлгоймаг уыди, уæд æй арæзтой уымæн йæ хотæ кæнæ йæ чызджытæ. Æлæм|илæн В.Ф. Миллеры ныхæстæм гæсгæ уыди «дзуар кæнæ, семæ бæттæнтæ кæмæн уыди, ахæм æндзæлмттæй арæзт хоругвь. Бæттæнтыл-иу æрцауыгътой мыдамæстытæ, æнгузтæ æмæ къафеттæ». Лæдзджытæй æмæ, фæткъуытæ, адджинæгтæ арæхæн кæуыл æрцауыгътой, ахæм хызау быд бæттæнтæй-иу сарæзтой бæхджын хæстоны хæцæнгæрзтæй кæнæ дзаумæттæй искæцыты хызæгтæ. 

«Майрæмбоны изæрмæ сцæттæ кæнынц хойраг, нозт, ракæнынц зазы къалиу æмæ йæ хæдзармæ æрбахæссынц. Зазхæссæн чи фæкæны, уыцы хæдзармæ хурныгуылды фæстæ хæстæджытæ сегас дæр æрбахæссынц хойрæгтæ æмæ нозтытæ; хæдзары бандоныл кæнæ стъолыл сæвæрынц лæдзджытæй арæзт дзуарса сурæт, удæгас адæймагау ыл дарæстæ скæнынц æмæ йын йæ фарсмæ сæвæрынц зазы къалиу, хойрагæй, нозтæй йын йæ размæ алцыдæр рахæссынц. Æппæтдæр куы сцæттæ вæййы, уæд ныккæуынц, нырдиаг ласынц, ног мардыл куыд фæкæнынц, афтæ. Кæуынæй сæ мондæгтæ куы суадзынц, уæд рухсаг фæзæгъынц мардæн. Уыцы æхсæв хуыссæн ничи бацагуры. Зæронд мæрдты цардæй алцытæ фæмысынц æмæ сæ зæрдæтæ куы суынгæг вæййынц, уæд та сегас дæр кæуын райдайынц. Бонырдæм къæцæлын лæгæн йæ дзаумæттæ раласынц. Бирæтæ уыцы æхсæвмæ æнгузтæ, къафеттæ, лакъамитæ æмæ алы адджинæгтæй сфæлындынц æлæмтæ. 

Изæрæй сæ къалиутыл æрцауындзынц. Сæумæрайсом къæцæлын лæгæн йæ дарæстæ куы раласынц, уый фæстæ дæс сахатмæ æввахс кæрты райтауынц гауызтæ æмæ сыл æлæмтæ æрæвæрынц; уæдмæ кæртмæ æрæмбырд вæййынц барджытæ. Æлæмтæ мæрдтæн куы ныххæлар кæнынц, уæд сæ барджытæм раттынц. Уыдон дугъ кæнгæйæ æлæмтимæ хъæутыл æрзилынц æмæ, адæмы æмбырдæй кæм фенынц, уым æлæм ныууигъынц. Æртæ-цыппар хъæуыл куы æрзилынц, уæд, кæцæй рацыдысты, фæстæмæ уыцы кæртмæ раздæхынц. Æрхизынц сæ бæхтæй æмæ хæдзарæн раарфæ кæнынц. Уый фæстæ ацæуынц уæлмæрдтæм, уым дæр та фæзæгъынц: «Мард фæрухсаг уæд, удæгæстыл хæрзаудæн фæкæнæд», — æмæ мардæн йæ сæры ’рдыгæй ингæны æлæм тырысайау нытътъыссынц, раздæр уал ын йæ адджинæгтæ æртонынц, афтæмæй. Уыцы адджинæгтæ æлæмхæсджытæ се ’хсæн байуарынц». (10, III, 71 ф.) 

Гъе, уыцы хабæрттæ æрцæуынц дыууæ боны дæргъы, уыдонæй иу вæййы хуыцаубон. Æгъдæуттæ чи зоны, уыдон куыд зæгъынц, афтæмæй æлæм цæттæ кодтой нæлгоймæгтæ, сылгоймаджы мысынæн та-иу сфæлыстой зазы кæнæ назы къалиу. Кæцыдæр бæрæггæнæнтæм гæсгæ фæлыст наз æмæ æлæм сæ ахадындзинадмæ гæсгæ сты æмхуызон, ома сын ис иу æмбæхст ахаст. 

Зæгъын ма хъæуы уый дæр æмæ, кæй кой ракодтам, мардæн уыцы æгъдæуттæ кæнæн хуыцаубон кæй у кадджын чырыстон аргъуанæн. Ныхас цæуы Комбæттæны æхсæзæм къуырийы кадджын чырыстон бæрæгбоныл. Уый та вæййы, Чырысти Иерусалиммæ куы бацыд, уыцы рæстæг. Уыцы бæрæгбон ма хонынц Зазхæссæн дæр. Уыцы бон бакувынц æмæ хуцауыкомытæфдзыд донæй бапырх кæнынц къуыбыр æфтауæг донхæрис кæнæ æндæр бæласы къалиутæ. Къалиутæ раттынц кувæг адæмæн, æмæ сойын цырæгътæ бæрзонд сисгæйæ, фæлæууынц, Хуыцауæн цалынмæ фæтабу кæнынц, уæдмæ. Цард мæлæтыл кæй фæуæлахиз, уымæн вæййынц æвдисæн». (11, 681 ф.) 

Цы дыууæ скъуыддзаджы æрхастам, уыдон æмхуызон хуымæтæджы не сты. Сæ мидиудзинад æгæр тынг дæр ма раргом. Йæ сæйраг мидис у мæлæтыл тыхгæнæг æндидзæг тыхты стауын. Ацы бæрæгбон уалдзæджы бæрæгбæттæм хаст кæй æрцыд æмæ дзы æнусон цъæх бæласы къалиутæй кæй пайда кæнынц, уый у фæткыл конд хабар. 

Уыцы бæрæгбонимæ фидар баст у Къутугæнæн. Нысангонд цæуы Зазхæссæнты рæстæг хуыцаубоны, Куадзæнæй къуыри раздæр. Уый комкоммæ у хоры бæрæгбон, уæдмæ-иу сæрмагондæй скодтой цъилхуыз гуылтæ. Хорæфснайæн сæрст кауын къутуйæн фæсномыг нысанау уыдысты æмæ сæ хуыдтой къутутæ. Уыцы бон кæрæдзийæн арфæ кодтой, уæ къутутæ хоры уæзæй куыд сæттой, ахæм амонд уæ уæд, зæгъгæ. Уымæ гæсгæ æфсинтæ сæ удæй арт цагътой, мæ гуылтæ рæсугъддæр рауайой, зæгъгæ, уымæн æмæ, дам, ахæмы хæдзармæ фылдæр хор æрбацæудзæн. 

Уыцы бæрæгбоны сывæллæтты архайд тынг ахадыдта, уыдон дæр-иу бæрæгбонмæ сæхирдыгонау цæттæ кодтой. Бæрæгбоны хæд размæ-иу саби хистæрты æххуысæй скодта æрдын æмæ фæттæ æмæ-иу ерыс кодтой: кæй цæст уынагдæр у, кæй къух нæ фæкъуыздзæн. Æрдынтæ уыдысты дыууæ хуызы: сабитæн сæхи конд, хуымæтæг, иннæтæ сæ арæзтмæ æмæ сæ архайдмæ гæсгæ уыдысты европæйаг фатæхсæн арбалеты хуызæн. Уыдон-иу сарæзтой хистæртæ æмæ, бæгуыдæр, уыдысты кадджындæр. Рæстдзæвин уæвынæн ахсджиаг уыди, фат цавæр æрмæгæй конд у, уый. Фæттæ-иу арæзтой такъуын къутæры хус, тутт зæнгтæй æмæ æндæр ахæм зайæгойтæй. Фатæн тасмачъийы гæбæзтæй кæнæ арыд хъæбæр хъæдæй кодтой æртæтигъон фындзтæ. Сфæлыстой сæ-иу маргъы дыууæ-æртæ сисæй, уыдоны руаджы фат æмбæлди мысаныл. 

Бæрæгбоны рæстæг-иу ерыс кодтой фатæй æхсынæй: ома, цыбыр рæстæгмæ чи фылдæр къутутæ акъуырид. Фæуæлахиз уæвæгмæ-иу хæрзиуæджы хуызы æрхаудысты йе ’мбæлтты къутутæ дæр æмæ-иу уыцы бон уый банымадтой хъайтарыл. Сабиты хъазтмæ гæсгæ рагацау базонæн ис, ног азы хорæрзад куыд рауайдзæн уый, зæгъгæ, нымадтой. Сабитæ цас фылдæр «къутутæ» æрæппарой, уыйас сæм фылдæр уыдзæн хорæй дзаг гонтæ. 

Сабиты ерыстæ дæр — уæдæ мæ къутутæ рæсугъддæр æмæ зæрдæисгæдæр рауайой, зæгъгæ, сылгоймæгты алы арæхстдзинæдтæ дæр уыдысты зæхкусæджы царды бæрæг æууæлтæ æвдисæг æмæ сын уыди иу нысан — адæмы хорæй бафсадын. Уымæн ахъаз кодта фатæй æхсын дæр. Бæрæгбæтты фæттæй æхсын бирæ адæмтæн сси фæткау, фæттæ сын систы, фыдбылызхæссæг зинты чи асуры кæнæ чи амары, ахæм цыргъæгтæ. Цыргъаг алы адæмтæм нымад цæуы фыдбылызæй хизæг хæцæнгарзыл, ноджы ма цыргъаджы тыхмæ бафты æфсæны магион тых дæр. 

Гуырысхойаг нæу Къутугæнæнты къутутæ фыцынæй, рæстдзæвин уæвынæй æмæ æндæрæй цы змæлд ис — сегас дæр сты, хорæрзады, фосбирæйы æмæ уыдонимæ баст кувинæгтæй кæмæн куывтой, уыцы незамайнаг хуыцæуттæ кæй нæ ферох сты, уый æвдисæг. Алы дедатæ æмæ басылтæ хъуамæ аудыдтаиккой бинонтыл, уалдзæджы куыстытæ нывыл конд цæмæй æрцыдаиккой, сæ хъæздыг тыллæгæй иу гага дæр цæмæй нæ фесæфтаид, сæ фос цæмæй ныббирæ уыдаиккой... Адæймаг зындгонд магион мадзæлтты руаджы æрдзы йæхицæн кодта лæггад кæнын, сабитæ æмæ хистæртæ дедатæ æмæ басылтæ кæй хордтой, уый руаджы-иу фæхайджын сты, уыдон цы æрдзон хъомысæй хайджын уыдысты, уымæй. 

Уалдзыгон бæрæгбæттæй кæцыдæртæн æмахаст кæй уыди, уый у алывæрсыгон фæзынд. Мæрдты мысын æмæ сабитæ æмæ фæсивæд уалдзыгон бæрæгбæтты æнувыдæй кæй архайдтой, уыдæттæ хъуамæ фæахъаз уыдаиккой хорæрзадæн. Ахæм æмахаст æууæлтæй хайджын у Куадзæны бæрæгбон дæр. Нысан æй кодтой Къутугæнæны фæстæ хуыцаубоны. 325 азæй фæстæмæ уыцы бон æрцæуы, мæй йæ цалхыдзаг куы бавæййы, уый фæстæ хуыцаубонмæ, ома, 21 мартъийы фæстæ мæй йæ цалхыдзаг куы бавæййы, уæдмæ. Йæ ном равзæрди дзырд «Комуадзæн»-æй, ома, бæрæгбон куыд амоны, урсаг æмæ сойаг афтæ хæрын байдайынц. 

В.Ф. Миллер куыд зæгъы, афтæмæй ацы бæрæгбæттæ сæ мидисмæ гæсгæ рауадысты æмхуызон, уый та дзурæг у, чырыстон дины рагзамантимæ баст кæй сты, ууыл. Ацы хъуыдыимæ нын æнæ разыгæнгæ нæй, уымæн æмæ, уæлдæр цы ирон бæрæгбæттыл дзырдтам, уыдонæн ис æргом чырыстон бындур. Æцæгдæр, ацы бæрæгбон райгуырди, зайæгойты æгасгæнæг æмæ марæг хуыцæуттæн ма куы табу кодтой, уыцы рагзамантæй бирæ раздæр, ома, Незамайнаг Скæсæны дуджы рæстæг. Хорæрзадыл аудæг кæнæ бæркадсурæг зæдтæн нал куывтой, фæлæ райдыдтой чырыстон бæрæгбæттæ кæнын. Магийы æмæ дины фарстатыл дзургæйæ, уыдон бындуронæй равзæрста зындгонд наукон кусæг Дж. Фрэзер йæ чиныг «Золотая ветвь»-ы (М., 1980) 

Къарджиаты Бекызæ куыд бафиппайдта, афтæмæй «Куадзæны бæрæгбон алы хъæу дæр алыхуызон кодтой, уымæн æмæ чи уырысы æгъдæуттæм хæстæгдæр фæцис, чи та гуырдзыйы, аннæтæ та ирæн сæхи рагондæр æгъдæуттæм». (13, 1988, № 2, 103 ф.) 

Æз ацы бæрæгбонæн æрдзурдзынæн йæ сæйраг æууæлтыл. Куадзæны размæ æхсæв сфыцынц дæргъæццон дзаджджын гуылтæ æмæ æйчытæ. Хæдзары лæппутæ куы вæййы, уæд сын сæ сæ нывæрзæнты сæвæрынц. 

«Адæмы уырныдта: уыцы æхсæв Чырысти фæзындзæн йæ хъулон бæхыл, тохынайæ хæдзармæ ныккæсдзæн æмæ сæм æрдзурдзæн: «Сыстут, уæ ком суадзут, бахæрут, фæминас кæнут, уæ уæлдæйттæ та мæ бæхæн раттут». Сæ ком-иу хъуамæ суагътаиккой сæударæй. Бон чысыл куы бадзир-дзур кæны, уæд æфсин райхъал кæны, йæ нывæрзæны гуылтæ æмæ æйчытæ кæмæн бавæрдтой, уыцы лæппуйы æмæ йын фехъусын кæны цины хабар: «Фест рæвдздæр! Куадзæн нæм йæ къуылых бæхыл фæзынди. Дæ гуылæн йæ дзаджджынтæ бахордта, йæ къæристæ ма дын ныууагъта, дæ æйчытæн та дын сæ буртæ бахордта æмæ ма сын сæ урсытæ ныууагъта». Бонивайæнты размæ чи не скомдзаг кæна, уымæн Хуыцау йæ комдард кæй нæ айсдзæн, уый сæ уырныдта. Уæд ахæм адæймагæн йæ ком суадзæн уыди уыцы бон изæрæй. (10, III, 72 ф.) 

Гатеты Б.Т. куыд дзуры, афтæмæй-иу куы æрбарухс, уæд-иу чындзытæ ацыдысты дон хæссынмæ. Дон-иу хастой æнæ дзургæйæ, тындзгæ-иу хæдзары смидæг сты. Куадзæн æхсæв хаст донимæ хæдзармæ Хуыцауы хорзæхтæ æрбацæуынц, зæгъгæ, нымадтой. Æфсин бæрæгбоны хыссæ кæмæй кодта, уыцы ссадыл-иу уыцы донæй дзуарса сахатæ уадзгæйæ дзырдта: «Доны зæдтæ, хæрзаудæнгæнæг зинтæ æмæ фарны Куадзæн, ацы хæдзары фæхайджын кæнут дунейы хæрзтæй æмæ фæрнджын сахат дон чи систа, мæн дæр уыимæ сбарут; фарнхæссæг Куадзæн, нæ кæрдзынтæ дын хæлар уæнт. О, Чырысти! Сæ зæрдæ иууылдæр дæуыл дарынц, сæ удтæн сын дзæнæты бынæттæ скæн, мæгуыр сылгоймæгты дзæнæтæй æнæхай ма фæкæн». 

Уый фæстæ хæдзары хицауы цурмæ бакæнынц нывондаг уæрыччы, Хуыцау æмæ йæ зæдтæм бакувы æмæ йæ аргæвдынц. Чъиритæ куы скæнынц, фыдызгъæл куы сфыцы, уæд бинонтæ фынгыл сбадынц æмæ хæдзары хистæр скувы: «Уæ, Чырысти, курæм дæ æмæ, кæм дæ, уыцы дзæнæты бæстæй ныл бацауд; ды, зæгъынц, „æцæг дунейы“ бынæттæ дæттыс, ацы дунейы дæ номыл ком чи бадара, уыдонæн; æмæ йæ ды зоныс, мæ мæгуыр бинонтæ суанг дзидзидай сабийы онг, дæуæн кад кæнгæйæ, ком кæй фæдардтой. Фæадджын дын уæд нæ комдард, æмæ дзæнæты бынæттæ скæн махæн дæр æмæ нæ байзæддæгтæн дæр. 

О, Барастыр! Ды мæрдты бæсты хицау дæ, зæгъгæ, фехъуыстам æмæ, кæд уый æцæг у, уæд нæ нывонд дæуæн дæр барст фæуæд. Батабу кæн Чырыстийæн, цæмæй уый хорз бынæттæ саккаг кæна нæ зæронд мæрдтæн дæр æмæ, махæй дæр æцæг дунемæ чи бацæуа, уыдонæн». (10, III, 186 ф.) 

Бинонтæй алчидæр йæ ком куы суадзы, уæд кæрæдзимæ арфæтæм цæуын райдайынц. Алы уазæгæн дæр балæвар кæнынц къуыдырвых ахуырст айк. Куы-иу æй бахордта, уæд-иу загъта: «Чырысти, мæ комдард дын барст фæуæд». Зæгъын хъæуы уый æмæ-иу раздæр кæй æрзылдысты ног мæрдджынтыл. 

Уыцы бон-иу сарæзтой хъæугуывд дæр. Рагацау-иу кусæрттагæн æхца æрæмбырд кодтой. Задыл-иу къусбар æрзылдысты бæгæныйæн. Æрвылазы куывд бацæттæ кæнын радыгай кæмæн фæдзæхст уыди, ахæм цалдæр бинонтæ-иу адæмы фæллойæ Куадзæны рæсугъд фынгтæ срæвдз кодтой. Уыцы рæстæджы-иу фæсивæд хъазт скодтой, алы хъæзтытæй сæхи ирхæфстой. Тынг кадджын уыди Куадзæны æйчытæй хъазт. Сæ иу хуынди Тулæнтæ, иннæ Къуырццытæ. Рагон адæмтæй бирæтæм уалдзыгон бæрæгбæтты рæстæг айк тынг кадджын уыди. Муртаттаг заманты айк нымад цыди уалдзæджы фæсномыг нысаныл, царды суадоныл. Ахæм ахадындзинад ын кæй уыди, уыйадыл чырыстон дины ахуырадмæ гæсгæ сси мæрдтæй здахыны сусæгдзинадхæссæг нысан. Уыимæ баст у, нæ дуджы IV æнусы чи фæзынд, уыцы æгъдау — æйчытæ скодтой Хуыцауы комытæфдзыд. 

Куадзæнæн йæ иннæ ахсджиаг æууæл у бирæ æртытæ кæнын. Фæсивæд-иу цъыхырытæ æмæ хъæмпæй æртытæ бандзæрстой æмæ-иу, сæхи аирхæфсыны тыххæй, сæ сæрты гæппытæ кодтой, сæ цæхæр сын-иу хъæуы алы рæттæм фæхастой. Уырныдта сæ, уыцы уалдзыгон æртытæ дæр ахъаз кæй фæуыдзысты сæ хортæ цæмæй фесгуыхой, уымæн. Ууыл дзурæг у, æртытæ хъæмпæй кæй фæкæнынц, уый. 

Фæсивæд ма-иу Куадзæны рæстæг сæхи ирхæфстой, адæмæй чи ферох, уыцы херыйыл. Бæрæгбоны-иу хъæуы астæу хъазт скодтой æмæ-иу талынгтæм фæкафыдысты. Уырдæм æввахс-иу цалдæр раны сарæзтой цалдæр херыйы æмæ-иу сæхи ирхæфстой чызджытæ æмæ сабитæ. Фæлæ-иу раздæр заманты херы кодтой ас сылгоймæгтæ æмæ ма суанг зæронд устытæ дæр. Херыйы бадгæйæ, дам, адæймаг сфæрнджын вæййы, йе уæнгтæ срог вæййынц. Фæсивæд ма-иу сарæзтой æндæр хиирхæфсæн дæр, хуыдтой йæ цъил. Сыхы лæппутæ-иу ныссагътой хъæдын цæджындз, йæ цъуппыл ын æркодтой зæронд цалх, йæ сæмæн-иу ын цæджындзмæ бабастой, цалх зилгæ куыд кæна, афтæ. Цалхмæ-иу бабастой цалдæр фидар бæттæны, сæ уæгъд кæрæттыл цæгтæ фидаргонд — бадынæн. Мамазила кæнын-иу кæй фæндыди, уыдон-иу цæгты ныббырыдысты, къæхтæй-иу зæххæй сæхи асхуыстой æмæ-иу цалх зилын байдыдта. Чи сæ-иу арæзта, уыдон-иу ерысы бацыдысты — кæй цъил хуыздæр рауайа?» 

Куадзæны фыццаг изæр нысан кодтой цалдæр бæрæгбоны. Сæ кадджындæртæ уыдысты: Зæринон, кодтой йæ Хилачъы ком, аргъуаны цур. Уæлладжыры комы цæрджытæ, тынгдæр та Кæсæбитæ, Уырымтæ, Пагæтæ æмæ Созæтæ кодтой Тхосты дзуары куывд. Уыцы зæд уыди, æмбал кæмæн нæй, ахæм тыхджын æмæ сæ фыдбылызтæй хызта. Бирæтæ зонынц Куырттаты комы Лæцы Хуыцауы дзуары кувæндон. Уæлдæр æй загътам: уый уыди бæркаддæттæг æмæ цотæй хайджынгæнæг дæр. Чындзæхсæвты рæстæг ын-иу бакуывтой: «О, Хуыцауы дзуар! Ды де Хуыцауæн йæ нары æмæ æдзухы минæвар æмæ дæ курæг стæм: балæгъстæ кæн Хуыцауæн, цæмæй ацы чындз æмæ йæ цардæмбал хайджын уой йæ фарнæй, ахæм арфæйаг сæ фæкæн, сæ зæрдæты хъармæй кæрæдзи куыд тавой, кæрæдзи зæрдæхудты куыд никуы бацæуой». (10, III, 165 ф.) 

Уыцы бон-иу гъæйтт-мардзæ, зæгъгæ, хъæугуывд скодтой. Фæсивæд-иу æнафонтæм фæкафыдысты, сæ уæлæ-иу скодтой мæнгдарæстæ, кæнгæ цæсгæмттæ æмæ æвдыстой цардæй хицæн нывтæ. Хуыздæр барджытæн-иу бацайдагъ бæхтыл хъазт. Лæппутæ æмæ-иу чызджытæй хуыздæр дæсныйад чи равдыста, уыдонæн кад кодтой æгас комбæстæ, æгас хъæу дæр. Æмæ уый æнцон бамбарæн уыди — сæ лæгдзинад, сæ арæхстдзинад-иу æвдыстой царддæттæг дзуары кадæн. 

Æндæр рæтты уыцы бæрæгбон нысан кодтой æндæр æмгъуыдты. Дæргъæвсы комы-иу Куадзæны къуырийы цыппæрæмы «Стыр ныхасмæ» æрцыдысты лæгтæ Хуыцауы дзуарæн кусæрттаг æвзарынмæ. Дæргъæвсы уыди дыууадæс сыхы, хæлттæ та-иу сæппæрстой дыууæ сыхы æхсæн. Хал-иу систа дзуарылæгтæй исчи. Бæрæгбон нысан кодтой Уациллайæ мæй фæстæдæр. Ирыстоны иннæ рæтты Хуыцауы дзуары бæрæгбон кодтой фæззæджы Майрæмы Куадзæны фæстæ хуыцаубоны. 

Уыцы бон ма арæзтой æндæр бæрæгбон дæр. Лæппуйыл-иу æртæ азы куы сæххæст, уæд-иу ын йæ ныййарджытæ скодтой Цæуæггаг. Уæдмæ-иу ын бахуыдтой, нæлгоймаг кувæндонмæ цы дарæсты цыди, ахæмтæ къæхтæй сæрмæ йæ фæлыст, сифтонг-иу æй кодтой хъæдын хæцæнгæрзтæй. Бæрæгбонарæзт лæппуты-иу хистæртимæ арвыстой Тхосты дзуары кувæндонмæ Куырттаты комы Цымытимæ. Уырдæм-иу æрцыди, сабитæ сылгоймæгтыл аудæг æмæ уыдонæн цот лæваргæнæг дуагæн хæрзбон куыд зæгъдзысты æмæ æндæр дзуарыл сæхи куыд бафæдзæхсдзысты, уый уынынмæ бирæ адæм. Уыцы дзуары хуыдтой «тыхджын», номджын, нæргæ хъæлæс, цытджын. (5 т. III, 346 ф.) 

Кæй фæдзæхстой, уыдонæй алкæй къухы дæр уыди зæлдаг хъуымацы уадздзæгтæй фæлыст хъæдын фат. Кувæндоны раз-иу хъæуы хистæр скуывта сабитæн, æхсæнады ног уæнгты-иу дзуарыл бафæдзæхста. Кувæг-иу загъта: «Лæппутæ сты уæнгвидар, сæхи гъдауæй æрбацыдысты дзуары бынмæ. Хистæрты фæндиаг байрæзут, зæгъгæ, сын-иу раарфæ кодта. Уый фæстæ-иу сын сæ худтæ систой æмæ, фæтк куыд амыдта, афтæ-иу сын сæ сæртæ згъæр даст акодтой. Уый фæстæ-иу лæппутæ сæ фæттæ бахастой кувæндонмæ дзуарæн-иу лæвæрттæ ракодтой, уый хуынди æрхъуын. Уыцы æгъдæутты фæстæ-иу лæппутæ нымад æрцыдысты æхсæнады æмбар уæнгтыл. Уæдæй фæстæмæ сын уыди хъæуы æхсæны хъуыддæгты архайыны бар. 

Бæрæгбон Цæуæккаг æппæты тынгдæр кодтой Куырттаты комы. Сæдæ азы размæ дæр ма йæ бирæ рæтты нысан кодтой. «Бирæ рæтты-иу уыцы бон сæ чысыл сабиты ахуыдтой куыроймæ æмæ-иу сæ дзуæрттыл бафæдзæхстой, сæрмагондæй сын-иу фыстæ снывонд кодтой, аргæвстой-иу сæ, бахсыстой-иу бæгæны. Цыппæрæмы кадджын бон-иу æрхуыдтой хъæуккаг лæппутæн бакувынмæ æмæ-иу сæ хорз фæхынцтой. (10, III, 72 ф.) 

Уалдзæджы бæрæгбæттæй уæлдай диссагдæр у Бæлдæрæн. Йæ кæнæн бон у Куадзæны фæстæ хуыцаубон. Ирæтты уырныдта, бæрæгбоны рæстæг æгас æрдз дæр кæй бауддзыд вæййы, уый. Гъе уымæ гæсгæ-иу адæймаг хъуамæ цырддзастæй кастаид, уыдаид зæрдæрухс, боныгон фынæй кæныны бар никæмæн уыди. Æрдз-иу куы райхъал, уæд адæймаг куыннæ хъуамæ уыдаид æвзыгъд. Адæм ма-иу афтæ хъæлдзæг уыдысты Хуыцауы дзуары бæрæгбон. 

Бæрæгбон иумæйаг уыди æгас хъæуæн дæр, уымæ гæсгæ-иу дзуарæн схастой иумæйаг нывондаг гал æмæ фыр. Дзуары бон-иу нывондаг галы алыхуызон уадздзæгтæй сфæлыстой æмæ-иу æй кувæндонмæ бакодтой. Уым-иу æй аргæвстой. Кусартæн дыууæ нысаны кæй уыд, уыимæ баст уыдысты, кæй-иу æй сфæлыстой æмæ йын нымд кæй кодтой, уыдæттæ иуæй зæйцвæдгæнæг уыди æрдзы тыхты хуызы бацæуæг, иннæмæй та — бæрæгбоны адæмæн хæринаг. 

Нывондæн хаст кæй æрцыд, йæ туг кæй ныккалд, йæ цард кæй фескъуыд, уый афтæ нысан кæны, цыма дзы зæхх йæ мондæгтæ суагъта æмæ ныр йæ царддæттæг хъомыс ноджы фæтыхджындæр уыдзæн. Фыдæлтæй хуымæтæджы нæ баззад галы кæнæ фысы уæны кæсын. Уæн-иу хъуамæ равдыстаид, фæззæджы сæм цы бæркад æрцæудзæн, уый. уыдтой дзы æрдзы алы фæзындтæ. Зыдта, кæмæ цы кæсы, уыдæттæ. Нывондаг галæн уыди дыккаг ном — уæныг, равзæрди «уæн»-æй. Уæны кастысты суанг XX æнусы райдайæнмæ. 

Ног къуырийы фыццаг бон чырыстон дингæнджытæ хуыдтой «Фомина неделя». Уыцы бон ирæттæ кодтой Алардыйы бон (Алаурди). Ирыстоны иннæ рæтты уыцы дзуарæн табу кодтой афæдзы æндæр афонты. Æвæццæгæн, мах æвдисæн стæм, уыцы æргом дзуар-иу рынæй куыд бахызта, уый æвдисæг æууæлтæн. Алы хæцгæ низтæ-иу рынау куы сыстадысты, уæд-иу адæмыл уынгæджы бон скодта. Ахæм уыди Сырх дзуар. 

Цæмæй дзы фервæзой, уый тыххæй Ирыстоны цал æмæ цал кувæндоны скодтой йæ номыл. Куывдтæ йын кодтой, Алардыйы азарæй-иу йæхи бахизын йæ бон кæмæн куыд баци, уымæ гæсгæ. Цас рæстæг ын табу кодтой, уый дæр уыцы уавæримæ баст уыди. Табу йын-иу кодтой кæм иу бон, кæм æртæ, кæм къуыри, мæй. «Зджыды йын кувæндон кæд сарæзтой, уый бæрæг нæу. Кувæндоны цур-иу æрцарæзтой цатыртæ æмæ æнæхъæн мæйы дæргъы æхсæвæй-бонæй табу кодтой Алардыйæн, иу цатырæй иннæмæ цæугæйæ», — фыста æнусы райдианы æбæрæг автор. «Алардыйы номыл скодтой, дины тæваг кæмæ хæццæ кæны, ахæм зарæг. Йæ базарды ис ахæм ныхæстæ: „табу, Аларды“. Хонынц æй „Сырх Аларды“, ома, „æвæджиауы хорз“, „зæрин базыр“, „сызгъæрин“. Сыгъдæг Аларды нымад у сабиты æмæ сылгоймæгты дзуарыл. Гъе, уымæ гæсгæ моймæдзыдтæ дæр æмæ куринаг чызджытæ дæр фæцæуынц Алардыйы кувæндонмæ, батабу йæм кæнынц, цæмæй сæ арфæйаг фæкæна, рынæй бахиза ныры æмæ фидæны сабиты дæр. Табугæнджытæй йын алчидæр бæмбæджы тыхтæй зæлдаг æндæхтимæ балæвар кæны æвзист æхцатæ». (10, I, 259 ф.) 

Абайты Васойы иртасæн куыстытæй куыд рабæрæг, афтæмæй ацы дзуары ном баст у Гуырдзыстоны иу ранимæ, хуыйны Алаверды, уым ис, нымд кæмæн кæнынц, ахæм аргъуан. Хонынц æй Фыдыуанийы аргъуан. Ирыстоны иуæй-иу рæтты Алардыйы бон нысан кодтой Фыдыуанийы бæрæгбонимæ иу рæстæг. Чырыстон адæмы нымадæй уый уыди, Хуыцауы комытæф кæмæ фæхæццæ, ахæм æвдадзы хосгæнæг. Гъе, уымæн æй фæхайджын кодтой рагон дзуары миниуджытæй, — уыцы иу рæстæг-иу адæмыл низтæ дæр бафтыдта, дзæбæх дæр сæ кодта». (5, т. I, 43–44 ф.) 

Дыццæджы нысан кæнынц Фæлвæрайы æхсæвы бæрæгбон, лыстæг фосы бардуаг Фæлвæрайы номыл. Ирон къæлиндары ис уый номимæ баст дыууæ бæрæгбоны. Иу дзы фæкæнынц Куадзæны къуырийы фæстæ дыццæджы, дыккаг — сæрды кæрон, фосæлвынæнты размæ. Чырыстон дзуæрттæ Флор æмæ Лавр дæр сты хæдзарон фосы бардуæгтæ, сæ бон æрцæуы 18 августмæ. 

Проф. Абайты Васо куыд зæгъы, афтæмæй чырыстон дины заманты агъоммæ алантæ-ирæттæ куывтой фыййæуттыл аудæг дзуармæ æмæ йын табу кодтой уалдзæджы. Фæстæдæр, чырыстон дин исыны рæстæг, уыцы дзуарæн раттой æндæр, фæткæн баззайæг дзуары ном, æмæ, афтæ рауади, цыма Фæлвæратæ дыууæ сты, сæ иуы кодтой Фомайы къуырийы, иннæ та августы-сентябры фысæлвынæнты размæ. (5, т. I, 442 ф.) 

Бæрæгбоны размæ-иу æхсыр, цыхт æмæ хуырх артмæ æмгæрон нæ уагътой. Изæрæй кусарт акæныны фæстæ (аргæвстой-иу дзуджы фыццаг уæрыччы) иу цыхтæй скодтой дзыкка. Уæдмæ-иу æвæрд уыдысты сæ нозтытæ дæр. Куывтой-иу Фæлвæрамæ, цæмæй сын ратта бирæ хæрзмыггаг фос. Бæрæгбоны рæстæг-иу цы ’хсыр æрдыгътой, уымæй ахстой иу цыхт æмæ йыл кодтой гакк — хъул-иу дзы нытътъыстой. Уыцы цыхты нывонд кодтой рухс Алардыйæн». (10, III, 72 ф.) Бафиппайын хъæуы, кусарт-иу фосдарæн кæрты кæй акодтой, уый дæр. Уыцы бонты алы хæдзар дæр фыййæуттæн хаста хуын. Фынг арæзтой, цы хуынтæ сæм фæцыди, уыдонæй. Кадджындæр хæринагыл нымад уыди дзыкка. Фыййæутты фынгмæ æцæгæлон адæймагæн цæуын не ’мбæлди. 

Уыцы къуыри сабат бон Куадзæнæй дыууæ къуырийы фæстæдæр бæрæг кодтой Касутæ. Уый уыди зæрдæрухсхæссæг уалдзыгон бæрæгбон, æмæ йæ бастой хорæрзадимæ. Уæдмæ-иу цæттæ кодтой хъæугуывд. Къусбарæй æмбырд кодтой зад бæрæгбоны бæгæныйæн. Алы хæдзар дæр хаста æртæ чъирийы, кусæрттаг та-иу хоры фысым йæ кæртæй ракодта. Куывды рæстæг фидæн азæн æвзæрстой ног фысым. Фынджы номæй йын лæвæрдтой нуазæн, чъири æмæ сгуы, ома, иннæ ацафон дæр та бæрæгбон конд æрцæудзæн. Уыцы иу рæстæг алы хæдзары дæр фыхтой алыхуызон кастæ, кувинаг чъиритимæ сæ хастой хоры хуымтæм æмæ донисæнтæм. Чызджытæ æмæ-иу ног чындзытæ доны был æрæмбырд сты æмæ-иу сæхицæн фынг æрцарæзтой, фæхъазыдысты-иу, сæхи ирхæфстой. Лæгтæй ардæм цыдысты ног чындзыты къухылхæцджытæ, æмдзуарджынтæ æмæ хуызисджытæ. Алы чындз дæр-иу дон схаста, сылгоймæгты хистæр-иу иннæтæн фæарфæтæ кодта: 

«Донычызджыты хорзæх уæ уæд! 

Донарæхæн — уæ цард! 

Донбеттыры фæдзæхст ут алы ран дæр. 

Уæ сæрыхицæуттимæ цардæй бафсæдут. 

Хорз цот уын рацæуæд. 

Абонæй фæстæмæ уын донмæ цæуыны бар ис. 

Æмæ уыцы хæс хорзæй æххæст кæнут». 

Арфæгæнджытæ-иу батабу кодтой, чындзытæн лæппутæ цæмæй райгуыра, хортæ тугыл цæмæй аскъуыйой, хæххон дæттæ куыннæ раивылой æмæ адæмæн æмæ хортæн куынницы зиан æрхæссой. (13, № 2, 104 ф.) Алы чындз дæр-иу хъæзын къусы дзаг дон бахаста йе ’фсинæн. Уый фæстæ æвæрдтой хицæн фынгтæ хистæр æмæ кæстæр сылгоймæгтæн. Уыцы иу рæстæг заргæ дæр кодтой, кафгæ дæр. Куывд-иу ахаста суанг изæрмæ. Уыцы бæрæгбоны фæстæ чындзытæн уыди дон хæссыны бар. Цымыдисаг у, æрыгон чындзыты донмæ хонæн бæрæгбоны ном Гуырдзыйы Мадымайрæмы цытджын аргъуан Квашветиимæ баст кæй у, уый. (5. т. I, 573 ф.) Уæдæ фыццаг ауæдзы уалдзыгон бæрæгбон гуырдзымæ дæр хуыйны Кашатоба. Цы уалдзыгон бæрæгбæтты кой кæнæм, уыдоны æхсæн бирæ ис, чырыстон бæрæгбæттæ æмæ аргъуантимæ баст чи у, ахæмтæ. Сæ иутæ нæм æрбацыдысты гуырдзиæгтæй. 

Ахæм дæнцæгтæ ма ноджыдæр æрхæссæн ис. Дзырдæн зæгъæм, Касутæй къуыри фæстæдæр Астæуккаг Ирыстоны бирæ хъæуты кодтой Таранджелосы бæрæгбон. Æндæр æвдисæйнæгтæм гæсгæ та йæ кæнынц сæрды, хосгæрдæнты размæ. Уæ хъус æрдарут ахæм хабармæ: Мамысонгомы, Тырсыгомы æмæ Урс Туалты йæ номыл ис кувæндæттæ æмæ равзæрдысты гуырдзиаг «Мтавар-Ангелози»-йæ. Комкоммæ тæлмацæй нысан кæны «Зæдты æлдар». Цымыдисаг у ацы номимæ баст таурæгъ — Хуыцау, Батрадзы марды хабар фехъусгæйæ, æрæппæрста æртæ цæссыджы. Сæ иу фестади Таранджелосы кувæндон, дыккаг — Мыкалгабыр, æртыккаг — Реком. (7, I, 26 ф.) 

Мыкалгабыры (Микалгабур) бæрæгбон уæлдай тынгдæр кодтой Уæлладжыры комы цæрджытæ æмæ Стыр Леуахийы æмæ Джоджорайы доны былты иуæй-иу хъæутæ. 

В.Ф. Миллер афтæ фыста: «Бæрæгбон-иу ахаста майы 9-æм бонæй 23 бонмæ. Куывдтæ-иу кодтой кувæндоны цур сæрмагондæй арæзт найфатты, цардысты дзы-иу цыппæргай бинонтæй. Алы цыппар бинонтæ дæр-иу акусарт кодтой гал. (7, II, 276 ф.) 

Гутнаты Елбыздыхъойы æрмæджытæм гæсгæ Мыкалгабыры бæрæгбон кодтой афæдз цыппар хатты æмæ-иу æй æдзухдæр сарæзтой цыппæрæмы. Елбыздыхъо 1925 азæн джиппæй цы къæлиндар рауагъта, уымæ гæсгæ уыцы бæрæгбон фыццаг хатт скодтой Фыдыкомбæттæнимæ иу рæстæг, дыккаг хатт Куадзæнимæ, æртыккаг — Кæрдæгхæссæны размæ цыппæрæмы, цыппæрæм хатт та — Джиуæргуыбайы размæ цыппæрæмы. Ныртæккæ йæ фæкæнынц сентябры фæстаг къуыри. Алы афонты йæ кæй кодтой, уый дзурæг у, кадджын бæрæгбон кæй уыди, ууыл. Ирон адæм бæркад дæттæг Мыкалгабырты тыххæй сидт кæм нæ рауадзынц, ахæм сæм иу фынг дæр нæ вæййы. Йæ кувæндæтты цур-иу фидауын кодтой туджджынты. 

Ацы дзуар чырыстон динимæ æнгом баст кæй у, уый гуырысхойаг нæу. Ууыл дзурæг у Нарт Батрадзы сæфты тыххæй таурæгъ, ис ма йын æндæр æвдисæйнæгтæ дæр. В.Ф. Миллер куыд зæгъы, афтæмæй æппæты зындгонддæр кувæндæттæ сты, цæстыгагуыйау сыгъдæг рагон чырыстон аргъуанты тæваг кæм ацыди, ахæм бынæтты. Уыцы аргъуантæн ма баззадысты сæ хæлддзæгтæ. Уыцы дзуары бæрæгбоны æгъдæуттæй бирæтæ ист сты рагон чырыстон бæрæгбæттæй». (7, II, 255 ф.) Ууыл дзурæг сты дзуарæн йæхи ном æмæ йæ кувæндæттæ. Уынæм дзы, дыууæ чырыстон сыгъдæг уды нæмттæ кæй баиу сты, уый, — ныхас цæуы архангелтæ Михаил æмæ Гавриилы тыххæй. Гуырдзымæ сæ хонынц «Микэл-Гариэли». 

Ацы бæрæгбон-иу ахаста дыууæ къуырийы æмæ ахсджиагдæр уыдысты йæ райдайæн æмæ йæ кæрон. Йæ кæрон-иу æрцыди Кæрдæгхæссæны размæ цыппæрæммæ. Кæрдæгхæссæн та уыди чырыстон сыгъдæг Троицайы хуызæн, кодтой йæ майы кæрон. Цæвиттон-иу ацы бæрæгбоны кæрон æрцыди Рекомы бæрæгбоны рæстæгмæ. Дарддæр дзурдзыстæм ирон сыгъдæг Никколæйы æмæ Зæрдæвæрæны ирон бæрæгбæтты тыххæй. 

Майы дыккаг къуырисæры Ныгуылæн Ирыстоны бæрæг кæнынц Хуарз Никколæйы бæрæгбон. Чырыстон къæлиндармæ гæсгæ Хуыцауы фарнхæссæг æнæрцæугæ диссæгтæ аразæг сыгъдæг Никколæйы бæрæгбон кæнын хъæуы 9 майы (ног нымадмæ гæсгæ та уыцы мæйы 22 бон). 1087 азы уыцы бон йæ хусгонд буар Мир Ликийскæй хаст æрцыди Бармæ. Никколæйæн табугæнæн бæрæгбон баст у хоры куыстимæ. Ууыл дзурæг сты, хъæугуывд-иу кæй скодтой, хъæуы цал хæдзары кæнæ сыхы ис, гуыдын-иу уал дихы кæй акодтой, уый дæр. Хоры куывдты рæстæг ахæм æгъдау дæр уыди: зæхх-иу бапырх кодтой бæгæныйæ, æхсырæй, сцæттæ-иу кодтой кувинаг дзыкка. Цымыдисаг у, чырыстон сыгъдæг Никколæйы бирæ хорзæхтæй иу хорæрзадыл аудын кæй уыди, уый дæр. Уыцы иу бæрæгбон кодтой сæрды æмæ декабры мæй. Мæ мæскуыйаг æмгуыстгæнджытæ этнологтæ В.Н. Басилов æмæ, рухсы бадæг, В.П. Кобычев ныффыстой бæрæгбоны æппæт æгъдæутты тыххæй æвæджиауы иртасæн куыст. (14, 131–154 ф.) Уымæй уæлдай ма ацы бæрæгбон бæстон равдыстой кинонывы. Хъыгагæн, уыцы хуызджын киноныв Ирыстоны цæрджытæ нæ федтой. 

Куадзæнæй ранымайгæйæ æхсæзæм къуырийæн йæ цыппæрæмы ирæттæ нысан кæнынц Зæрдæвæрæн|Зæлдæвæрæн. Уый у уалдзæджы мæрдты бæрæгбæттæй æмæ йæ кæнынц чырыстон бæрæгбон «Вознесение»-имæ иу рæстæджы. Бæрæгбонæн йæ ирон ном æмæ йæ мидисыл рагæй дæр дис кодтой. Чи нæ рабæрæг, ахæм автор 1900 азы фыста: «„Вознесение“ ирон адæммæ хуыйны Зæрдæвæрæн, ома, зæрдæ куы нывæрынц, уыцы бон. Арынц ма дзы æндæр мидис дæр — зæрдæ æвæрын, дзырд дæттын. Рагон чырыстæттæ йын нымадтой йæ дыккаг нысаниуæг, ома, Чырысти зæрдæ æвæрдта, Сыгъдæг Уды зæхмæ кæй æрæрвитдзæн, уымæй. Фæлæ рæстæг цыди, ирæттæй бæрæгбоны чырыстон мидис байрох æмæ йын райстой йæ фыццаг, комкоммæ загъд мидис. 

Ирæттæн уыцы бон сси мæрдты мысæн бон. Уыцы бон фæткæн баззади ног мæрдты ингæнтæм зилын, дидинджытæ дзы ныссадзын, нæуу сыл сæвæрын. Зæппæдзтæ дæр-иу амадтой, æвæрдтой цыртытæ. Ног мæрдджынтæй алчи дæр аргæвды фыс æмæ йын йæ зæрдæ ингæны баныгæны, сæрмагонд ныхæстæ зæгъгæйæ. Хъаныхъуаты Алмахситт уый тыххæй фыста, зæгъгæ, ингæны баныгæнынц «æргæвст фысы зæрдæ, удæгас кæсаг, иуæй-иутæ ма сæм бафтауынц кусарты къах дæр». (10, I, 260, III, 73 ф.) 

Цы скъуыддзæгтæ æрхастам, уыдонæй рабæрæг, сæдæ азы размæ къæлиндары уыцы бæрæгбоны æцæг мидис иуцасдæр кæй фендæрхуызон, уый. Æгъдауы æцæг мидис та афтæ уыди. Ис дыгурон дзырд зæлдæ (ир. нæуу). Уыцы бон бакæнинаг æгъдæуттæ баст сты ингæнтæ зайæг халæй сфæлындынимæ. Уымæ гæсгæ бæрæгбоны ном хуынди «ингæнтыл нæуу æвæрæн бон». Кæцыдæр рæстæг, æвæццæгæн, дзæвгар заманты размæ, дзырд зæлдæ ивд æрцыди дзырд «зæрдæ»-йæ. Æмæ бæрæгбоны мидис «нæуу æвæрын» ивд æрцыд «зæрдæ æвæрын»-æй. (5, т. IV, 302 ф.) 

Информатортæ куыд æмбарын кодтой, афтæмæй бинонтæй нæ рох кæны сæ рухсы бадинаг. 

Нæ ныхæстæй ахæм хатдзæг скæнын æмбæлы: бæрæгбæтты кæнгæ æгъдæуттæ сты лæмбынæг равзаринаг. Æмæ уæд, фæткæн кæй райстой, афтæмæй мæнг чи у, уыцы æгъдæуттæ ирæттæ нал кæниккой. Мæ ныхас у Зæрдæвæрæны æгъдауау æндæрхуызонгонд чи æрцæуы, уыдоны тыххæй. Уæвгæ ирæттæ ацы «рæдыд» æгъдау куы кæнынц, ууыл рацыди сæдæ азы. 

Раздæр куыд загътон, афтæмæй Кæрдæгхæссæны размæ бæрæггонд цыди Мыкалгабырты бæрæгбон. Ирыстоны разгаманты цард иртасджыты хъуыдымæ гæсгæ ацы бæрæгбон фидар баст уыди, ирæттæ тынг кæй кодтой, уыцы Рекомимæ. Æцæгæй дæр Кæрдæгхæссæны размæ нысан кодтой уыцы дзуары бон, æмæ-иу ахаста къуыри. Уыцы бонтæй ахсджиагдæр уыди йæ фыццаг сабат бон, уымæн æмæ йæ кодтой чырыстон æндæр кадджын бæрæгбонимæ иу рæстæг. 

Уалдзæджы кадджын бæрæгбæттæй æртæ — Таранджелос, Мыкалгабыртæ æмæ Реком фæд-фæдыл конд кæй цыдысты, уый дзурæг у, кæрæдзиуыл баст кæй уыдысты, ууыл. Уый æвдыст æрцыд фольклоры дæр. 1780 азы 18 июлы Рекомы кой фыццаг хатт цæуы Астраханы алчермæ æрвыст фыстæджы. Уым куыд загъдæуы, афтæмæй Цъæйы хъæуы Кæрдæгхæссæны бæрæгбоны номыл сарæзтой аргъуан, æмбийгæ чи нæ кæны, ахæм сырх хъæдæй. Уыцы аргъуаны къултыл ис фыстытæ æмæ цалдæр сурæты, сæ бынмæ гуырдзиаг дамгъæтæй къухфыстытæ. 

Кæй кой ракодтам, уыцы æвдисæйнæгтæ нын фадат дæттынц, Рекомы кувæндон кæй уыди чырыстон «Троица» кæнæ «Пятидесятница»-йы номыл арæзт. Ирыстоны кадджын бæрæгбон Реком Куырттаты æмæ Дæргъæвсы кæмтты дæр кодтой æмæ баст цыди Кæрдæгхæссæнимæ. Кавказы адæмты цард иртасæг ахуыргæндтæ цæхгæр хатдзæгмæ æрцыдысты, зæгъгæ, Цъæйы Рекомы кувæндон у «тынг кадджын дзуар Уастырджийы номыл арæзт». Уый у фæстагдæр æрымысгæ хатдзæгтæй. Уæвгæ та зонæм, ирон къæлиндары Уастырджийы бæрæгбон ноябры кæронмæ кæй æрцæуы, уый. 

Куадзæнæй фæндзай боны фæстæдæр бæрæг кодтой Кæрдæгхæссæн. Рагацау æм-иу сæхи бацæттæ кодтой. Аргæвстой-иу далыс, скодтой-иу цæхæраджынтæ. Кувæг-иу æнæмæнг скуывта, фæззæджы бæркæдтæ куывдты хæринагæн куыд бахъæуой, уый тыххæй. Уыцы бон «чызджытæ æмæ лæппутæ æртæ чъирийы хастой доны былмæ кæнæ хуымтæм. Скуывтой-иу чъиритæ æмæ-иу изæрмæ фæкафыдысты, сæхи ирхæфстой. Фæстæмæ сæ тæбæгъты хастой дон æмæ алы кæрдæджытæ. Уыцы бон чи бакуса, уый тыхджын къæвда кæнæ их кæй расайын кæндзæн, ууыл æууæндыдысты» (10, III, 73 ф). Алы зайæгхал-иу кæй æртыдтой, сæ кæртыты æмæ-иу сæ сæ агъуыстыты кæй байтыдтой, ноджы ма чырыстон бæрæгбон Троицаимæ иу рæстæг нысангонд кæй цæуынц, уый дæр у, се ’хсæн фидар бастдзинад кæй ис, ууыл дзурæг. Троицайы бонты дæр-иу «аргъуан æмæ хæдзæрттæ фæлыстой бæласы къалиутæ æмæ дидинджытæй. Аргъуантæ æмæ хæдзæрттæ уыцы бон зайæгхал æмæ дидинджытæй кæй фæлыстой, уымæй-иу фыццаджы дæр сæ зæрдæтæ байгом кодтой цардноггæнæг Сыгъдæг Уды раз, дыккагæй та йын хай кодтой уалдзæджы фыццаг лæвæрттæй». (11, 689 ф.) 

Кæрдæгхæссæны бæрæгбон уыди уалдзыгон-быдырон куыстыты фæудимæ баст — зæхх-иу фæцъæх ис, бæлæстæ-иу сыфтæр рафтыдтой. Æппæтдæр уыди, быдырон куыстытæ конд кæй фесты, ууыл дзурæг, адæм-иу куырдтой хъæздыг тыллæг. Хъæууонхæдзарадон къæлиндары фæстæдæры бæрæгбæттæ баст цыдысты хуымтæ хъахъхъæнын æмæ хортæ æфснайыны куыстытимæ. Бæлвырддæр дзургæйæ та, уалдзæджы бæрæгбæттæй æппæты фæстагмæ кодтой ацы бæрæгбон. 

Уарзиаты Вилен 

Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ 

Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш 

[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995]