Iriston.com
www.iriston.com
Цæйут æфсымæртау раттæм нæ къухтæ, абон кæрæдзимæ, Иры лæппутæ!
Iriston.com - история и культура Осетии
Кто не помнит прошлого, у того нет будущего.
Написать Админу Писать админу
 
Разделы

Хроника военных действий в Южной Осетии и аналитические материалы

Публикации по истории Осетии и осетин

Перечень осетинских фамилий, некоторые сведения о них

Перечень населенных пунктов Осетии, краткая информация о них и фамилиях, в них проживавших

Сборник материалов по традициям и обычаям осетин

Наиболее полное на сегодняшний день собрание рецептов осетинской кухни

В данном разделе размещаются книги на разные темы

Коста Хетагуров "Осетинскя лира", по книге, изданной во Владикавказе (Орджоникидзе) в 1974 году.


Перечень дружественных сайтов и сайтов, схожих по тематике.



Rambler's Top100 Рейтинг@Mail.ru Индекс цитирования
Статьи Словари
Здравствуйте, Гость
Регистрация | Вход
Опубл. 14.05.2011 | прочитано 3195 раз |  Комментарии (0)     Автор: Tabol Вернуться на начальную страницу Tabol
1. Зымæджы бæрæгбæттæ

Зымæджы бæрæгбæттæ райдайынц Цыппурсæй (дыг. Цæппорсе). Кæнынц æй Ногбоны размæ. Уыцы бæрæгбон у, уырысмæ Рождество кæй хонынц, уыцы чырыстон бæрæгбоны хуызæн. Къæлиндармæ гæсгæ сæ иу рæстæджы кæй кæнынц, æрмæст уый тыххæй нæ. 

Ирон ном Цыппурс равзæрди, рагон ирайнаг æвзагыл цыппор чи нысан кæны, ахæм дзырдæй. Уыцы дзырды равзæрд баст у дыууиссæдз боны кæндимæ, раджы кæддæр æй кодтой уыцы бæрæгбоны размæ. 1928 азы Къарджиаты Бекызæ фыста, зæгъгæ, дам-иу ирон хистæртæй чидæртæ бæрæгбоны размæ дыууæ къуырийы дардтой мархо. Бирæ рæстæджы дæргъы этникон культурæ гæвзыкмæ кæй æрцыди, уымæ гæсгæ ма фыдæлтæй баззайæг фæткы уыцы бæрæгбонæн баззад æрмæст йæ ном, æмæ уый дæр алчи нал зоны. Уымæ гæсгæ цыбырæй æрдзурдзынæн дыууæ æмбарынады тыххæй. Раздæр уал мархо дарыны тыххæй. 

Абон дæр ма афтæ нымайынц, цыма марходарæджы сойаг æмæ нæ хæрынæй дарддæр ницы кæнын хъуыди: уæвгæ та мархо дарыны сæйрагдæр æмæ æцæгдæр мидис у адæймаджы уд асыгъдæг кæнын, Хуыцауы комытæфæй куыд фæхайджын уа. Уæдæ ахсджиаг у физиологион æгъдауæй дæр. Гъе уыцы бонты уырнæг адæмы хæс уыди Хуыцауæн æнад митæй хи бахизын, хуымæтæг хойраг хæрын. Абон зонæм, ахæм хойраг чи хæры, уый сæнæниз вæййы, афæдзы ног афон вæййы фæразондæр. 

Бæрæгбон-иу афтæ райдыдта: лæппутæ-иу къæрццæй судзаг сындзжын цъыхырытæ æрæмбырд кодтой, уыдонæй-иу сæвæрдтой хæдзармæ бацæуæнты, уæтты, хæдзары дзаумæтты раз, скъæтты, сараты. Бæрæгæхсæв-иу бинонтæ æмæ уазджытæн æфсисджын хойраг скодтой. Ома, ныр нæ разы сойджын хойраг куыд парахатæй ис, фидæны дæр афтæ куыд уа. Кæрæдзимæ цæуын, кæрæдзи хынцын нымад уыди хорз нысаныл. Хæдзæртты дуæрттæм-иу хъæмпæй кæнæ тоболахъы зæнгтæй сæндзæрстой æртытæ æмæ-иу зæлланггæнаг къæрццытæ кодтой. Фæсивæд-иу сæррæттытæ кодтой сæ сæрты, цæхæр-иу ахастой, фысы нæрдтæ-иу сурвых кодтой. Уыдæттæ йæхи цæстæй чи федта, иу ахæм адæймаг æнусы райдайæны афтæ фыста: «Иу стæм хæдзарæй фæстæмæ-иу алкæй дуармæ дæр хъæмпы, хосы, æхсæлыйы æмæ зазы къалиутæй рагъамад скодтой æртытæ æндзарынæн. Зæрондæй хæрз сабийы онг сæнæвдæлон сты, хистæртæ æндзаринæгтæ кæрæдзиуыл амадтой, сабитæ-иу тæлфыдысты, пиллонуадзæг æндзарæнтæ-иу скъæфтой. Уалынмæ-иу бæрæгдæр рæтты алцыдæр æрцæттæ кодтой. Райдайут, зæгъгæ-иу райхъуысти æмæ-иу цалдæр минуты фæстæ хъæу ныррухс ис. Фæсивæд-иу разгъор-базгъор систой æртыты алыварс, сæ сæрты гæппытæ кодтой, афтæ дзургæйæ: «Нæ фыдбылызтæ арты басудзæнт!» Уый фæстæ-иу æгас адæм дæр кæрæдзи къухтыл æрхæцыдысты, цæг-иу æрлæууыдысты æмæ-иу, арты алыварс зилгæйæ, зарын байдыдтой. Зæронд лæгтæн-иу ныхас бацайдагъ, кæй арт хуыздæр у, ууыл тæрхæттæ кодтой. Хуыздæр арт скæнджытæ цæрдæгдæр æмæ æвзыгъддæр фæсивæдыл нымад цыдысты. Азарыны фæстæ-иу кæстæртæй исчи æрбахаста бæгæныйы къус, физонæджы кæрдихтæ æмæ дымæджы хай æмæ-иу сæ ратта хистæрмæ. Уый-иу йæ сæрæй акуывта, иннæ абон дæр уыл дзæбæхæй æрцæуæд, зæгъгæ, фæсивæдæн раарфæ кодта, фысы нард-иу мынæггæнæг артмæ баппæрста æмæ-иу загъта: «Ацы сой куыд адджынæн бахæрæм, ахæм адджын цард нын раттæд Хуыцау!» Иууылдæр æртыгуыр сты арты цур. Æз сæ бафарстон, арт кæнын цы амоны, зæгъгæ. Иуæй-иутæ, уыцы æгъдау цы амоны, уый нæ зыдтой, фыдæлтæй, дам, нын баззад. Иннæтæ йæ афтæ æмбарын кодтой, æртытæ, дам, фæкæнынц, Чырыстийы куы æрымысынц, уæд. Куы райгуырди, уæд, дам, уазал рæстæг скодта, æмæ, дам, ын ихæн цæмæй ма уа, уый тыххæй скæнынц æртытæ. Иннæтæ йæ æндæр хуызы æмбарын кодтой. Дзырдтой, зæгъгæ, дам, арт куы скæнынц, уæд ног гуырдыл фæцин кæнынц». (10, II, 230–291 ф.) 

Цыппурсы бонтæ уыдысты Ногбонмæ бахизæн дуарау, æмæ сæ бирæ цæмæйдæрты æмхуызон кодтой. Æнæнымæц æртытæ æмæ сæм-иу кæй баппæрстой, уыцы сой уыдысты зымæджы хурхæтæн æмæ хæдзарадон къæлиндары ног циклы райдайæнимæ баст фæсномыг нысантæ, æмæ, фидæны сæм цы амондджын цард кæсы, уый курæг. Чи зоны, уыцы бæрæгбонæн дæр, йæ фæстæ кæй кодтой, уый ахаст кæй уыди, адæмон æмæ дины къæлиндартæ тобæгонд кæй æрцыдысты, уый аххосæй сæмхуызон ис, хицауад бар кæмæн ратта æмæ адæм сегасдæр кæй нысан кодтой, уыцы Ногбонимæ. Уымæн æвдисæн у йæ дыккаг ном Ног азы сæр. Ууыл дзурæг сты Цыбырты Людвиджы æрмæджытæ дæр. Уый æнæгуырысхо хъуыды у, уымæн æмæ се ’хсæн къуыри йеддæмæ нæ уыди. 

Цыппурсы фæстæ къуырийы фыццаг æртыццæджы ирæттæ бæрæг кодтой (бирæтæ та йæ ныр дæр кæнынц) Бынатыхицауы (Бундоры) бæрæгбон. Дæлимонтимæ æргом баст кæй уыди, уымæ гæсгæ ма йæ фæхонынц æндæр нæмттæй дæр: Хæйрæджыты æхсæв (Кæйдæрты æхсæв), Дзинкъуыртæ. Йæ бонмæ-иу скодтой кувинаг нозтытæ — бæгæны, арахъхъ. Æнæмæнг-иу туг суагътой, арæхдæр æргæвстой сæгътæ, гæнæн нал ис, уæд кæрчытæ. Фæстаг рæстæджыты, адæм куы фæцыбыркъух сты, уæд æргæвдын райдыдтой æрмæстдæр кæрчытæ. Цы бæрæгбон у, æмæ йæ къуырийы бонтæй кæцыйы нысан кæнынц, уый хынцгæйæ арæхдæр фергæвдынц сау кæрчытæ. 

20-æм æмæ 30-æм азты фыццаг æмбисы уыцы бон кæрз хъæдæй кодтой къæпсырхуыз фыдбылызæй хизæг сæрдзæвæнтæ. Бафидар сæ-иу кодтой сæ æддаг дарæстыл, сæ худтыл, дуæртты æмæ рудзгуыты зыхъхъырты, хæдзары дзаумæттыл. Сындзджын къалиутау адон дæр хæдзар, бинонты æмæ фосы хызтой алы низтæй æмæ фыдбылыз хæссæг иблистæй. 

Фыдæлтæй куыд баззад, афтæмæй ацы бардуаг уыди сылгоймæгты «бæрны». Уый тыххæй Гатеты Б.Т. бафиппайдта, зæгъгæ, ирон сылгоймæгтæ дзуæртты сæхи нæмттæй нæ хонынц, фæлæ сæ кой фæкæнынц фæсномыгæй, фæткмæ гæсгæ сылгоймаг хъуамæ уа хæдæфсарм, æмæ, дзуæртты нæлгоймæгтæ цы нæмттæй хонынц, уыдон дзурыны бар сын нæй, сæхи нæмттæй хонынц æрмæст Аларды, Бынатыхицау æмæ Xуыцауы дзуары. Ома, нæфæтчиаг дзуæртты нæмттæ чи сдзура, уый нымад цæуы æгъдаухалæгыл æмæ йыл налаты ном сбаддзæн». (10, III, 182 ф.) 

Незамантæй фæстæмæ дæр цæрæнуæттæ нымад цыдысты сылгоймаджы сурæтыл баст. Цæрæнты цы змæлд уыди, уыдон иууылдæр кодтой сылгоймæгтæ. Фæныкгуызы ном-иу цы лæппуйыл сбадти, уый-иу фæфидиссаг. 

Бæрæгбоны фынгыл хи куыд дарын хъæуы, уымæн дæр уыди сæрмагонд фæтк. Нывондаг кусарты кæнæ маргъы-иу ауæнгтæ кодтой, уымæй архайдтой, цæмæй се стджытæ æнæхъæнæй баззайой, ууыл. Кувинаг чъиритæ, нозтытæ æмæ цуайнаджы фых дзидзайы хæйттæ-иу фынгыл равæрдтой, цырагъ-иу ахуыссын кодтой æмæ-иу талынг уатæй цыбыр æмгъуыдæй рацыдысты æддæмæ. Незаманты-иу фынг бамбæрзтой нымæтæй æмæ-иу хæдзарæй ахизгæйæ æдде дзæвгар рæстæг ныффæстиат сты. Рацæуыны размæ-иу хистæр скуывта. Мæнæ-иу куыд батабу кодтой астæуккаг Ирыстоны цæрджытæ Бынатыхицауæн: «Бынатыхицау, дæ хорзæхтæй нæ фæхайджын кæн! Рæдийын нæ ма бауадз æмæ нæ фыдæй бахиз. Адæймагæй, бæхæй, фосæй — нæ ис-бис, нæ сæртæ де уазæг. Нæ зæрдæбын куывд нын фехъус. Нывондæй, хойрагæй, нозтæй дын цы сцæттæ кодтам — барст дын уæнт. Нæ фæстаг фиддон дын ма фæуæнт. Дæ бархъомыс нæ сис, дæ бар ныл куыннæ цæуа, афтæ дард фæцу нæ цæрæнтæй, цæмæй мах хистæрæй, кæстæрæй æмæ нæ тъыма-тъыма дæр æнæфыдбылыз уой. Цæмæй нæ хортæ тугыл аскъуыйой, нæ фос уыртт-уыртт кæной». 

Ацы ран Бынатыхицау у цавæрдæр адæймаджы ныстуантæ дæлимонтæм хæццæгæнæг тых. 1868 азы уый тыххæй Тхостаты Инал фыста: «Кусарт акæныны размæ балæгъстæ кæнынц иблисæн æмæ, Хуыцау бахизæд, фæлæ мыййаг кувæг лæг Хуыцау кæнæ дзуæрттæй искæй ном куы срæдийа, уæд æгас бинонтæ дæр сагъæссаг фæуыдзысты: хæйрæг сæ фаæдзы дæргъы йæ маст исдзæн, кæй йæ бафхæрдтой, уый тыххæй». (10, III, 58 ф.) 

Æндæр автор 1900 азы уый тыххæй хъусын кодта, зæгъгæ, «кусæрттаг сæгъы хæйттæй æппарæн ницæмæн ис. Йæ сыкъатæ, тъæнгтæ æмæ йын йæ хуылфыдзаумæттæ ахæссынц æмæ сæ баныгæнынц зæххы. Иннæ уæнгтæ иууылдæр сфыцынц. Сæгъы фых дзидза-иу фынгыл биноныг æвæрд скодтой, сæвæрдтой-иу къусы дзаг хохаг бæгæны æмæ дыууæ чъирийы. 

Æрбамбырд кодтой бинонты æмæ-иу хистæры ныхасмæ гæсгæ æнæдзургæйæ хæдзарæй ахызтысты, цырагъ-иу ахуыссын кодтой, афтæмæй. Къæсæры цур ссæдз минуты фæлæууыны фæстæ-иу мидæмæ бацыдысты. 

Ацы æгъдауæн ахæм ахадындзинад ис: алы хæдзары дæр ис хæрзаудæг зæд æмæ хæйрæг; фысым, хæдзары хицау хъуамæ сæ дыууæйæн дæр балæгъстæ, батабу кæна, нывондаг сын аргæвда. Зæдæн, хæдзар фыдбылызæй кæй хизы, бинонтæн æнæниздзинад кæй дæтты æмæ хæдзарыл рæстмæ кæй ауды, уый тыххæй. Хæйрæгæн та уый тыххæй, цæмæй сæ хæдзармæ æввахс ма цæуа, хинтæ сын ма кæна. Гъе, хæйрæгæн сæгъ адджын кæй фæци — йæхæдæг æй сфæлдыста — уый тыххæй йын нывондæн æрхæссынц сæгъ; æндæр нывондаг æй нæ хъæуы, æндæр искæй дзидза хæргæ дæр нæ кæны æмæ йæ сæгъы фыдæй куынæ бахынцой, уæд сæм фæфыдæх уыдзæн. Уæд ын йæ зæрдæ ницæмæйуал балхæндзынæ, алы бæллæхтæ æмæ мæгуирад хæдзарыл ныккалдзæн: дæ фосыл рын сыстдзæн, хортæ æмæ сæрвæттæ басудздзысты, цы ма дзы баззайа, уыдоны та тыгъдызæй фæласдзæн. «Хæйрæгæй дын цы тас у, зæдæй афтæ ма тæрс», — баззади ирæттæм æмбисондæн. Хæйрæг минас куы фæкæны, уæд йæ разы хъуамæ мачи уа, æмæ нæ рарвыстой хæдзарæй». (10, II, 231 ф.) 

Дуармæ цасдæр алæууыны фæстæ бинонтæ æрбацыдысты агъуыстмæ æмæ фынгыл сбадыны размæ æркастысты хæринæгтæм. Афтæ нымадтой: кувинæгтæй иу комдзаг, иу хъуыртт дæр хъуамæ ма фесæфа, науæд, зæгъы, афæдзы дæргъы бинонтæй иу фæхъæудзæн. Бæрæгбон афтæ домдта, æмæ, цы хойраг сцæттæ кодтой, уый хъуамæ бахордтаиккой бинонтæ æрмæстдæр сæхæдæг. Æцæгæлоны сæ фынгмæ нæ хуыдтой. Суанг ма кусартæн йæ туг æмæ йе стджытæ дæр иу мур, иу æртахы онг æрæмбырд кодтой æмæ сæ-иу бæстон баныгæдтой, цæмæй сæм мацы фæхæццæ уа. Уыцы æхсæв-иу уынгты сæндзæрстой хъæмпын æртытæ æмæ-иу ын йæ цæхæр фæйнæрдæм пырх кодтой. 

Цыппурсæй къуыри фæстæдæр, 13 январы куы æрталынг вæййы, уæд ирæттæ фæкæнынц Ногбон (Нæуæг бон) Анзисæр. Уый дæр у Ногбоны хуызæн бæрæгбон. 

В.Ф. Миллер куыд бафиппайдта, афтæмæй «йæ нырыккон бон Нæуæг бон æрхæццæ рагчырыстон рæстæгæй æмæ баст у январы ног азимæ, уымæн æмæ, уæды заман ирæтты ног аз январы райдыдтаид, уый зын зæгъæн у. Бæрæгбоны иуæй-иу æууæлтæ дзурæг сты, хурхæтæнимæ асмæ уырыссаг бæрæгбон Хæдзаронтæ кæнын баст кæй сты, ууыл». (7, II, 266 ф.) 

Хабæрттæ дзурæг Хетæгкаты Таймуразы ныхæстæм гæсгæ бæрæгбоны размæ ома, 13 январы æхсæв вæййы уæлдай уæлфæдзæхстондæр. Уæдмæ æфсинтæ дзуллаг ссады хыссæйæ скæнынц адæймаджы, цæрæгойты æмæ хæдзарон дзаумæтты сурæттæ. Æппæты стырдæр фæхуыйны деда, иннæтæ — лæппынтæ, сæ иуæй-иуты та фæхонынц зæхкуысты алы кусæнгæрзты нæмттæй. Уыдон раттынц, хуым чи фæкæны, уыдонæн. 

Скæнынц ма цыхтджын гуылтæ æмæ сæ фæхонынц басылтæ æмæ стыр гуыдын æртхурон. Бахæрынц æй æрмæстдæр хи хæдзары бинонтæ. Дзырддзæугæ профессор Абайты Васо куыд зæгъы, афтæмæй дедатæ æмæ басылтæ кæныны фæтк кæй фæзынд, уый у сыгъдæг Василийы рагчырыстон бæрæгбоны фæстиуæг, уый та нысангонд цыди Ногбонты. Дыккаг дзырд æртхурон нысан кæны канд кувинаг чъири нæ, фæлæ ма хæссы, бæрæгбоны кадæн арæзт чи æрцыди, уыцы зынг æмæ рухсы ном. Уыцы хуызы тынг цымыдисаг у басылты æмæ дедаты дыгурон ном родзингæ

Æртхурон комкоммæ тæлмацæй нысан кæны «хуры зынг/зынг — хуры хъæбул». Родзингæ (рудзынг) — къæрадзгæ у хæдзармæ рухс уадзæн. Ахæм мидис дзы кæй æвæрæм, уый æнæгуырысхойæ ууыл дзурæг у æмæ рагон заманты фидарæй æмбæрстой уыцы циклы бæрæгбæтты ахсджиагдæр — зымæджы хурхæтæн æмæ сæйраг кувинаг æртхурон комкоммæ баст кæй сты. 

Цымыдисаг у, фыцинаг гуыдыны цы алы-алцытæ æвæрдтой, уый: парахатæй йын-иу æрцæттæ кодтой цыхт, сой, æйчытæ, дзæрнафых нæмгуытæ. Адæмы цардыуаг хорз чи зыдта, уыдоны ныхæстæм гæсгæ гуыдын уыди æфсæдæн хойраг, йæ æгæр сойджын гахæйы4 тыххæй — зынхæрæн. Бинонтæй дзы-иу алкæмæ дæр æрхаудис стыр карст æмæ-иу æй æнæмæнг хъуамæ бахордтаид. Æртхуронмæ магион тых уыди, æмæ-иу йæ хай чи бахордта, ууыл йæ ног аз хорзæй кæй ацæудзæн, уый сæ уырныдта. Уый тыххæй-иу чъирийы цыхтимæ бавæрдтой фидæны амонды фæсномыг нысантæ — æвзист æхца, къуымбилы бындзыг, хъуымацы гæбаз æмæ хæрынæн нæ бæзгæ æндæр апотропейтæ5 . Æмæ æууæндыдысты: гуыдыны хаимæ кæмæ цы лæвар æрхауа, ног аз уымæй уыдзæн хайджын. 

Хæдзæртты дуæрттæм-иу æртытæ куы ахуыссыдысты, уæд-иу къонайы кæнæ пецы бавæрдтой ногбоны къодах, ома, фидæн аз хæдзар сугхъуаг нæ уыдзæн, сæ къона сæ тавдзæн, сæ хæдзар уыдзæн рухс. Куы баизæр, уæд-иу бинонтæ фынджы алыварс æрбамбырд сты. Лæгтæ-иу фынгты уæлхъус рабадтысты. Хистæр-иу фæткмæ гæсгæ бирæ фæкуывта, ног аз уын бирæ хæрзтæ æрхæссæд, зæгъгæ, сын-иу фæарфæтæ кодта. Зæронд аз куыдфæнды рауайæд, уæддæр-иу уый тыххæй Хуыцауæн фæарфæтæ кодта. Бинонтæй кæмæ цы бæллиц ис — кувæгæй-иу ницы ферох. Уымæн æмæ сæ уырныдта: Хуыцау æгас фидæны азæн дæр хорзæхтæ уары афæдзы райдианы. Фæсхæрд бинонтæй йæ хуыссæн ничи бацагуры — арфæтæм фенхъæлмæ кæсынц. Хъæуы сабитæ æмæ æрыгон лæппутæ фæкъордтæ вæййынц æмæ, арфæтæ кæнгæйæ, хæдзæрттыл радыгай æрзилынц. Хæдзармæ куы баввахс вæййынц, уæд базарынц «Хæдзаронты-басылты» зарæг. 

Уый фæстæ хæдзаронгæнджытæ сарайы сугсæттæны армыдзаг лыстытæ æруидзынц æмæ хæдзармæ бацæуынц, лыстытæ æппаргæйæ фæдзурынц: «Ног аз уын уал хорзæхы ракæнæд!» Уый фæстæ сæ алчи дæр баздæхы хицау кæнæ æфсинмæ æмæ йын раарфæ кæны: «Ногбон уыл алы аз дæр дзæбæхæй цæуæд!» (дыг. «О басилтæ уæбæл алли анз хуæздæрæй цæуæнтæ!») 

Хæдзаронгæнджытимæ ас адæймæгтæ куы вæййы, уæд сæ фынгмæ бахонынц, кæстæртæн та раттынц чъирийы хæйттæ, фысы къæхтæ, семæ кæй æрбахастой, уыцы лалымы сын бæгæны ныккæнынц æмæ сæ акафын кæнынц. Сæ иуæй-иутыл вæййы нымæтæй карст кæнгæцæсгæмттæ æмæ сæ сабитæ тæрсгæ фæкæнынц. Сæ лæвæрттæ сæхи куы фæвæййынц, уæд ацæуынц æндæр хæдзармæ. Æнамонд хабæрттæ кæм æрцыд, уыдоны къæсæрæй нæ бахизынц. Кæмæ бахæдзаронтæ кодтой, уыдонæн фынæй кæнæн нæма вæййы — фыццаг къорды фæстæ фæзыны дыккаг къорд, уыдон фæстæ æртыккаг æмæ афтæ суанг бон æрбарухсмæ иутæ иннæты фæдыл фæцæуынц. 

Бонивайæнты хæдзары хицау сæ дуармæ æрæвæры, сæ хæдзарвæндагæй цал амарди, уал дæстæджы хъæмп, бандзары сыл æмæ фæзæгъы: «Рухсаг ут, нæ мæрдтæ, уæ зынджы хай макуы ахуыссæд!» (дыг. «Рохсаг уотæ, нæ мæрдтæ! Уæ зинги хай макæд ниххуссæд!») Сæ мæрдтæ æнæхъæн аз æртхъуаг кæй нæ уыдзысты, ууыл гуырысхо нæ фæкæнынц. 

Ног азы бон нæлгоймæгтæ кæрæдзимæ фæцæуынц арфæтæ кæнынмæ. Уымæй сæ фæуырны, ног аз дæ къæсæрæй фыццаг чи æрбахиза, уымæн кæд амондджын къах ис, уæд амонд æрбахæсдзæн, иннæйы æрбацыд та фыдбылызы хос фæуыдзæн. Хæдзаронгæнджытæ цы æгъдæуттæ фæкæнынц, уазæг дæр уыдон бакæны. Фысымтæ бахъуыды кæнынц, ног азы сæ къæсæрыл фыццаг къахдзæф чи æрбакæны, уый æмæ сыл афæдзы дæргъы хорзæй дæр, æвзæрæй дæр цы ’рцæуы, уыдон вæййынц уымæй æнхъæл. Кæрæдзийæн фæарфæтæ кæнынц, кæрæдзи фæхонынц цалдæр боны дæргъы. (7, II, 267–269 ф.) 

Зымæджы хурхæтæнты бæрæгбонимæ баст архæйдтытæн къæлиндары нымадæй стыр у сæ ахадындзинад. Уыцы архайдтытæ фыццаджыдæр æххæст кодтой æрвон буæртты хæстæ, Хур, Мæй æмæ стъалытæй æххуыс райсын. Гъе, уымæ гæсгæ зымæджы циклмæ хауынц, сæ арæзтмæ гæсгæ æмхуызон чи сты, ахæм бæрæгбæттæй дзæвгар. Уый дæр бафиппайдтой, æмæ-иу уыцы бæрæгбæтты кодтой алы хъæзтытæ. Ныхас æрвылбоны хиаирхæфсæн хъæзтытыл нæ цæуы. Уыцы хъæзтытæ сты арф мидисджын æмæ незаманты адæймаджы стыр бæрны æвæрдтой. Адæймаг цæмæй иугæндзон цардхъом уа, уымæ арæзт уыди хъазты змæлд. 

Ахæм хуызы аргъ кодтой бæрæгбоны дыккаг боны архæйдтытæн дæр. Уæвгæ ныхас боныл нæ цæуы. фæлæ ирæттæ Фыссæн æхсæв (ома, хъысмæт нывгæнæн) кæй хуыдтой, ууыл. Уыцы æхсæв чызджытæ сагъæс кодтой сæ фидæны цардæмбæлттыл. Скодтой-иу цæхджын гуылтæ. Гуылтæ хъуамæ æнæдзургæйæ бахордтаиккой æмæ-иу уый фæстæ бафынæй кодтаиккой. Чызг-иу тынг сдойны æмæ-иу йæ фыны уыдта йæ фидæны царды нывтæ æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, æдзухдæр-иу уыди амондджын. 

Ног азы бæрæгбæтты æгъдæуттæ сты бирæвæрсыг æмæ вазыгджын. Нæ размæ цы бæлвырд нысантæ æрæвæрдтам, уымæ гæсгæ уал ацы ныхас фескъуындзыстæм æмæ рахиздзыстæм иннæ бæрæгбæтты къордмæ. Уæвгæ ма чиныджы фæстаг хайы ног азы бæрæгбоны рæстæг кæнинаг æгъдæуттыл дзурдзыстæм. 

Ногбонтæй æхсæз боны фæстæдæр ирæттæ нысан кæнынц Доныскъæфæн. Аразынц æй чырыстон бæрæгбон «Крещение Христово»-имæ иу рæстæг. Ног нымадмæ гæсгæ йын къæлиндары снысан кодтой 19 январь. Уыцы бон-иу сæударæй хæдзары кæстæр чындз кæнæ сæ чызг, уыдон не сты, уæд саби лæппу, ацыдысты дон хæссынмæ. Дондзау-иу йемæ ахаста дедатæ æмæ басылтæ, цыхты кæнæ сойы къæррт, хоры нæмгуытæ, зад тыппырон. Доны зæдтæм кувгæйæ-иу донмæ æппæрста дедатæй саст хæйттæ, арæхдæр-иу сын ныппæрста сæ сæртæ, цыхты æмæ сойы къæрттытæ æмæ чъирийы къæбæртæ. Ахæм нывондæгтæ æрхæссыны фæстæ бинонтæ афæдзы дæргъы хъуаг ницæмæй æййафдзысты, зæгъгæ-иу нымадтой. Уыдæттæ кодтой æнæдзургæйæ. Дондзау куы æрбаздæхт, уæд-иу бинонты райхъал кодта афтæ дзургæйæ: «Сыстут, æрбахастон уын мыдау адджын æмæ сойджын дон». Сегас дæр-иу сыстадысты, ногхаст донæй-иу сæхи ныхсадтой æмæ-иу сын дондзау чъирийы хæйттæ байуæрста. (7, II, 269 ф.) Ратта сын-иу, доны зæдтæн кæй сæртæ аппæрста, уыцы дедатæ дæр. 

Ай-гъай дæр, уыцы дон уыди æппæты хуыздæр, кувинагау сыгъдæг. Уый уыди удтæ сыгъдæггæнæг, æппæт хорзæхтæй хайджын кæнæг, адæмæй, фосæй, дзаумайæ — алкæй дæр æмæ алцы дæр фæрнæйдзаг кодта. Гъе, уымæ гæсгæ алы хæдзар дæр тырныдта, цæмæй уыцы æвæджиауы нуазинагæй рæвдздæр æрбахæссой, уымæ. Уыцы бæрæгбон Доныскъæфæн дæр, æвæццæгæн, уымæн схуыдтой. 

Хуыцаубоны, бæлвырддæр зæгъгæйæ та, Ногбоны фæстæ къуырисæр æхсæв фæкæнынц мæрдты бæрæгбон Мæрдты бадæн, хонынц майæ Бадæнтæ. Уæлдай тынгдæр æй кæнынц быдыры хъæутæ. Иннæ ирæттæ уыцы бон нысан кæнынц, Куадзæнмæ ма къуыри вæййы, уæд, Зазхæссæнты рæстæг хуыцаубоны. Проф. Æлборты Барысби кæй фарста, уыцы адæмæй йын иу афтæ радзырдта: «Раздæр-иу æй нысан кодтой Зазхæссæны хуыцауæхсæв, Куадзæны размæ сабаты. Ныртæккæ дæр æй хæхты афтæ кæнынц. Махмæ та йæ рахастой фæсногбонты къуырисæр æхсæвмæ. Чи йæ аивта, цæмæн, уый, нæ зонын». (3, ф. 19, д. 92, л. 105) 

Мæрдты бадæн кæнынц, ивгъуыд аз зиан кæй хæдзары æрцыди, æрмæстдæр уыдон. Сæумæйæ изæрмæ алцыдæр æрцæттæ кæнынц, хонæг арвитынц хиуæттæм. Уый тыххæй 1850 азы Н. Берзенов афтæ фыста: «Изæрдалынгтæм иууылдæр сæ хæдзæрттæм бацæуынц. Мардмæ æввахсдæр адæймаг дыууæ лæдзæгимæ хæдзары къуымы слæууы æмæ уынгæгзæрдæйæ кæуын байдайы, бахъарæг кæны. Йæ лæдзджытæ йын байсынц æмæ сæ дзуарса баст бакæнынц. Уый фæстæ æрбахæссынц марды дарæстæ æмæ сæ дзуарсабаст лæдзджытыл скæнынц, цыма адæймаг у, уыйау. Рауайы дзы быдыргъ, марды уд дзы бацæуы, æмæ, рагацау кæй æрцæттæ кæнынц, уыцы бандоныл æй æруадзынц. Бандоны алыварс равæрынц мардæн йæ зынаргъдæр дзаумæттæ æмæ кусæнгæрзтæ. Йæ гуыбыны кой бакæнын дæр сæ нæ байрох вæййы — бандоны цур сæвæрынц дзæрнаты тæбæгъ æмæ авджыдзаг арахъхъ. Быдыргъ кæуыл сæвæрынц, уыцы бандоны фæйнæфарс слæууынц, нæлгоймæгтæ иуырдыгæй, сылгоймæгтæ иннæрдыгæй æмæ кæуын байдайынц, сæ тухиаг цардæй фæхъаст кæнынц, нырдиаг ласынц, зæрдæйы уидæгтæ фæцæйрæдувынц, ахæм уынгæгзæрдæйæ ныдздзыназынц. Æхсæв-бонмæ не ’рсабыр вæййынц. Уый фæстæ бон дугъ рауадзынц. Ирæтты нымадмæ гæсгæ, дам, уый руаджы, зындоны арты чи сыгъди, уыцы марды уд фервæзы. Дугъ ын вæййы цъынды аргъы хуызæн». (10, I, 96–97 ф.) 

Ам ма зæгъын хъæуы уый, æмæ ацы бæрæгбон адæмæй абон дæр кæй нæма ферох, æрмæст иуцасдæр фендæрхуызæттæ, стæй дзы дугъ дæр нал уадзынц. Уæвгæ уыдæттæ абон уадиссаг никæмæуал кæсынц. Хъæууонхæдзарадон куыстыты размæ æмæ сæ рæстæджы конд чи цæуы, уыцы бæрæгбæтты архайд хъуамæ ахъаз уа, сомбон куыстытæ нывыл цæмæй ацæуой, уымæн. Зымæджы бæрæгбæттæ иуцасдæр сты мардæн кадгæнæг, йæ сурæт ын сног кæнынц, сæ зæрдæ сын балхæнæм, зæгъгæ, сын кæндтæ скæнынц. Баузæлынц сыл, цæмæй сыл мæрдты ’гъдауæй аудой. Уалдзæджы бæрæгбæтты рæстæг та сæйрагдæр вæййынц мæлæтæй цардмæ хонæг хъуыдытæ æмæ архайд. Знон чи амарди, уый абон фæстæмæ цардмæ раздæхы. 

Ногбонты фæстæ дыккаг сабаты, бæлвырддæр зæгъгæйæ та, Бадæнты фæстæ хуыцауæхсæв ралæууы Фæцбадæн. Ацы бæрæгбон зонынц æрмæстæр дыгурæттæ, бацахста-иу Ног азы æртыккаг къуыри. 

Фондз боны дæргъы-иу адæм æддаг дунейæ аиппæрд сты. Уыцы бонты сæ хъæумæ уазæг дæр нæ цыди, сæхицæй дæр æддæмæ никæй уагътой. Фæцбадæн-иу хъæуы кæй æрæййæфта, уыцы уазæджы дæр-иу бахъуыди бæрæгбоны фæудмæ æнхъæлмæ кæсын, ома, æнцой бонмæ, цыппæрæммæ. Уазæг-иу хъæуккæгты домæнтæм гæсгæ хъуамæ бæрæгбоны архайдтаид, Идауæги дзуары номыл-иу мысайнаг сæвæрдтаид. 

Фыццаг цыппар боны алы бинонтæ дæр куывд кодтой сæхи хæдзары, фæлæ сæ дуæрттæ æрбацæуæгæн гом уыдысты. Кæрæдзи хæдзæрттæм цыдысты. Фæндзæм бон арæзтой хъæугуывд. Хъæуы нæлгоймæгтæ-иу семæ хæрд æмæ нозт айстой æмæ-иу заргæ араст сты, Гъазæндон чи хуынди, уырдæм. Уыцы фæндагыл уый размæ бонты цæуыны бар никæмæн уыди. 

Ам-иу Идауæги кувæндоны бæрæгбонхъæлдзæг адæм фесты суанг изæрмæ. Зарыдысты, кафыдысты. Уыйадыл-иу бæрæгбон фæци æмæ та-иу æддаг хъæуккæгтæ ардæм цæуын райдыдтой. Бафиппаинаг: бæрæгбоны рæстæг марды ныгæнгæ нæ, фæлæ йæм баныдзæвæн дæр нæ уыди. (7, II., 283 ф.) 

Ирон адæмы революцийы агъоммæйы цард чи зыдта, ахæмтæ — Гатуты Кæку (дины кусæг Алексей) æмæ Туккаты Гуыбадыйы хъуыдымæ гæсгæ уыцы бæрæгбон арæзт цыди йеминæйы (емынæйы) рынæй фервæзыны охыл. Идауæгмæ уыди мæрдтæй здахаг алæмæттаг тых æмæ ма йын фæстæдæры фæлтæртæ дæр табу кодтой. Бæрæгбоны рæстæг-иу зæрдыл æрлæууыдысты рыны заманы иппæрд царды уавæртæ, марды баныгæныны бар лæвæрд дæр нæ цыди. Равдыстой-иу, рагон рæстæджыты адæмы рынæй бахизынæн цы мадзæлттæ арæзтой, уыдæттæ дæр. 

Цы зæгъæн ис бæрæгбонæн йæ номы тыххæй? Ирон æвзаджы ис ахадгæ дзырд фæстинон. Йæ низæй æххæст чи нæма сдзæбæх, ахæм рынчыны фæхонынц фæстинон. Абайты Васо куыд зæгъы, афтæмæй ацы дзырды гуырæн у фæс-цин-он, ома, фæцин кæныны фæстæ. Низ эвфемистон хуызы рахуыдтам «цин», уымæн æмæ нæ рагфыдæлты нымадмæ гæсгæ низæфтауæг уыдысты уæларвон тыхтæ. Æмæ-иу уыдоны зæрдæ балхæныны тыххæй, уæлдайдæр та рыны рæстæг, бирæтæ низты рахуыдтой буц нæмттæй. Уæлдай ахсджиагдæр-иу уыди, адæймаг кæмæй фервæзт, уыцы низ, кæд нал раздæхид, зæгъгæ-иу ын буц митæ кодтой. (5, т. I, 464 ф.) 

Райдианты, æвæццæгæн, бæрæгбон хуынди Фæстинон бадæнтæ. Фæлæ фæстæдæр йæ фыццаг мидис фæстæмæ куы раздæхти, уæд йæ формæ афтæ аивта æмæ йæ алчи нал æмбары. 

Абоны ирæттæй бирæтæ хорз нал æмбарынц, сæ фылдæр та æппындæр нæ зонынц Нафы бæрæгбон. Йæ рæстæджы йæ бæрæг кодтой Ногбонты фыццаг мæйноджы фæстæ сабаты æмæ-иу ахаста æнæхъæн къуыри. Зæгъæм, 1992 азы ацы бæрæгбон кодтой 8 февралы. Куыд парахатæй йæ арæзтой, фынгтыл-иу цы минас æрæвæрдтой, уый æмбисондæн баззад. Афтæ фæзæгъынц: «Нафы фынгыл кæд нæ бадтæ», кæнæ: «Нафы куывдæй кæд нæ цæуыс!» Ацы бæрæгбонæн баззади иу-къорд номы, зæгъæм: Иры Наф, Уыналы Наф, Хæрисджыны Наф, Бураты Наф, Нæхи Наф. Уыцы нæмттæ дзурæг сты, канд æгас Ирыстон нæ, фæлæ ма йæ кæй кодтой хицæн хъæутæ æмæ мыггæгтæ дæр. 

Бæрæгбон арæзтой æгас мыггаг кæнæ хъæубæстæ, бæлвырд мыггæгтæй æвзæрстой дзуарылæгтæ. Къусбары задæй-иу бахсыстой бæгæны, сфыхтой-иу «гуыдын». Уый цæмæйдæр уыди Ногбоны æртхуроны хуызæн. Гуыдыны-иу акодтой, куывды архайæг хæдзæрттæ цал уыдысты, уал дихы. 

Цыбырты Людвиджы æрмæджытæ куыд æвдисынц, афтæмæй Нафы бæрæгбон уыди «Габони куывды» хуызæн, кодтой йæ Дыгургомы. Куывд фыццаджыдæр кодтой хорæрзадыл аудæг дзуæртты номыл. Абайты В. куыд хъуыды кæны, афтæмæй, Наф мыггаджы цардыуагимæ баст кæй уыд, ууыл дзурæг сты егъау гуыдынтæ. Гуыдын уыди мыггаджы иугæнæг æмæ кæрæдзиуыл бæттæг нысан. Скæсæйнаг славянты хуыцæуттæй ахæм уыди Родъ. Цæвиттон, уыцы бæрæгбон конд цыди мыггаджы дзуары кадæн, кæцы равзæрди рагон ирайнаг культурон мæрæй. Уый руаджы фæбæрæгдæр ис кæцыдæр кувæндæтты нæмтты æмæ табуйаг ныхæсты мидис. Найфат у мыггаджы кувæндоны бынат — Нафы уат. Найфат уыди, бæрæгбоны размæ бæгæны кæм фыхтой, кусарт-иу кæм акодтой æмæ-иу куывд кæм скодтой, ахæм агъуыст. Ноджы стырдæр мидис æвæрд ис Иры Нафы. (5, т. I, 148–151 ф.) 

Адæмон къæлиндары зымæджы бæрæгбæтты æхсæн ахсджиаг бынат ахста Комахсæн. Йæ ном æмæ ахастмæ гæсгæ у чырыстон бæрæгбон «Заговение»-йы (Комахсæны) хуызæн. Мæй кæд сног вæййы, уымæ гæсгæ Ногбонæй Комахсæны æхсæн вæййы фондзæй авд къуырийы бæрц. Алы афонты кæнгæ бæрæгбоны æмгъуыд фæбæрæг кæнæм Комбæттæны руаджы. Уый размæ фæбæрæг кæнынц Комахсæн æмæ ахæссы дыууæ къуырийы. Уæлдæр загътам: бæлвырд афонты конд чи нæ цæуы, уыдоны æмгъуыдтæ фæбæрæг кæнæн ис, Мæйы къæлиндары бæрæгбæтты таблицæмæ гæсгæ. 

1993 азы Комбæттæнты размæ бæрæгбонмæ дыууæ къуырийы цæттæ кæныны арæн æрцæуы 21 февралмæ. Чырыстон дин куыд амоны, афтæмæй адæймаг фылдæр хъуамæ хъуыды кæна йæ уд ссыгъдæг кæныныл. Уымæн тынг ахъаз у сойаг æмæ урсаг хæринæгтæ нæфæтчиаг кæй сты, уый, уымæн æмæ нæм æфсæдæн хойрагæй скувыны зæрдæ нæ райгуыры, — загъд ис «Хуыцауы Закъоны», — фæлæ нæ кæнæ хуыссæн йæхимæ фæласы, кæнæ та нæ æрфæнды хи аирхæфсын». Гъемæ, чырыстон бæрæгбоны рæстæг куыд вæййы, афтæ ирон бæрæгбонмæ бацæттæ кæнынæн дæр лæвæрд вæййы къуыритæ. Уыцы къуыритæй фыццаг хуынди Фыдыкомбæттæн. Къуырисæр æхсæв-иу ын акусарт кодтой йæ нывондаджы. Ууыл дзурæг у уыцы боны ном — Галæргæвдæн Хуыцаубон. 

Ног къуырийы райдианæй-иу ранымадтой бæрæгбоны рæстæг. Тугхæстæджытæ, сыхæгтæ-иу кæрæдзи фæхуыдтой рагацау цæттæгонд бæркадджын фынгтæм. Уазджытæ-иу кæй къæсæрæй нæ бахызтысты, уыцы хæдзар æгад уыди, æгъдаухалæгыл æй нымадтой. Дыццæг æхсæв та-иу дзаджджын фынгтæ равæрдтой. Бонæй та табу кодтой ирон дауджытæй æппæты карздæрæн, хонынц æй «Фыццаг/Хæргæ Аларды». Кæмæ-иу фæфыдæх, уыдон-иу дзуарæй фæсадысты. Чи дзы-иу сдзæбæх, уыдоны цæсгæмттæ-иу цæрæнбонты хæбуздзыхъхъытæй баззадысты, ома, сæ зæрдыл æй дарой. 

Уыцы боны æгъдæутты тыххæй æмæ Алардыйæн йæхи тыххæй дзургæйæ дæр бафиппайын хъæуы, ахъаззаг цæмæйдæрты кæй хицæн кæны, уый. Бæрæгбон æнцади тасæй гуырд азары бындурыл, дзуарæн хъуыди козбау митæ æмæ зæрдæлхæнæнтæ. Уæвгæ та ирæттæ сæ уд хъардтой, цæмæй сæм Аларды æввахс ма ’рбацыдаид. Гъе, уымæ гæсгæ йын йæ кувæндæттæ арæзтой хъæумæ чъылдым æвæрдæй. Батабу, балæгъстæ йын-иу кодтой: «Гъе, Аларды, дæ чъылдыммæ дын кувдзыстæм, де ’ргом нæм ма раздах!» 

Уый фæстæ бонты адæм уыдысты хъæлдзæг, минас кодтой. Лæппу фæсивæдмæ тынг кадджын уыди хъултæй хъазт, чызджытæм — тыччытæй хъазт. Цыппæрæмы-иу райсомæй сихормæ дауджыты номыл ком бадардтой, изæрæй-иу сæ ком суагътой. Уыцы бон суанг хæдзар æфснайыны онг кусын нæ фæтчыди. Уыцы боны ахастмæ гæсгæ-иу архайдтой боныхъæд базоныныл. Иугæр арв æнæкъæм уыди, уæд-иу загътой: «Суанг Куадзæнтæм хорз рæстæг ахæсдзæн, æгас аз дæр уыдзæн хъарм». Фыдыкомбæттæны къуырийы сабат бон-иу уыди мæрдты мысæн бон. Бафиппайын хъæуы уый дæр, æмæ Урсы къуырийы размæ сабат бон чырыстæттæн кæй у зæронд мæрдты мысæн бонтæй иу. 

Уыцы бæрæгбоны фæстæ чи цыди, уый ирон къæлиндары хуыйны Урсы къуыри. Чырыстæттæн уый у Комбæттæнтæм цæттæгæнæн рады къуыритæй иу. Уыдон ма йæ хонынц «Сыропустная». Уый у тæккæ хъæлдзæгдæр бæрæгбæттæй. Æфсинтæ рагацау бацахсынц цыхтытæ, байдзаг кæнынц царвы дурынтæ æмæ урсаджы æндæр æвæджиауы хойрæгтæ. 

Хуыцаубоны изæрæй æрцаразынц бæрæгбоны фынг æмæ Куадзæны размæ фæстаг хатт дзидзайæ конд хæринаг бахæрынц. Фæткмæ гæсгæ ахæм хæринаг кодтой, уый размæ бонты кæй аргæвстой, уыцы кусæрттæгты фыдæй. Къуырисæры суанг изæрмæ дардтой мархо, уый фæстæ-иу æхсæвæрæн сцæттæ кодтой мисын, чъиритæ, хъайла. Уыцы бон хуынди Фæстаг Аларды кæнæ Алардыйы комбæттæн. 

Уыцы рæстæг фынгыл фыдызгъæл не ’вæрдтой, фæлæ æндæр æфсæдæн хæринæгтæ. Фæсивæд кодтой алы хиирхæфсæн хъæзтытæ, уыдысты хъæлдзæг. Ахуыргæндтæ бафиппайдтой: фæсивæд алы афоны конд бæрæгбæтты æнувыдæй кæй архайдтой, уымæн уыди ахадгæ нысан. Уыдон иу фæлтæрæй иннæмæ лæвæрдтой адæмы культурон фæлтæрддзинад, хистæртæй кæстæрты æхсæн уыдысты æвзаджы хæзнатæ хæссæг, ногдзинад сæ зæрдæтæм истой, уыдысты царды ног къæпхæнтæм бахизынмæ разæнгардгæнæг уалдзæджы бæрæгбæтты фæлгонцæвдисæг. Ууыл дзурæг сты Урсы къуырийы (Цæрвтæ къахæны) чырыстон бæрæгбон «Прощенное воскресенье» æмæ марходарæнты хæд размæйы сабат боны æгъдæуттæ. Уыцы бон уазæгæн лæвæрдтой марходарæджы хойраг, æфсинтæ æмæ чызджытæ дуæрттæ æмæ рудзгуыты тарвазтæ сæрстой сойæ. Гъе, уымæ гæсгæ уыцы бон хуынди рудзгуыты бон. Фыдæлтæй баззайгæ уырнындзинæдтæм гæсгæ хъуыдыйаг уыдысты хæдзармæ бацæуæнтæ æмæ йæ рухсдзонтæ. Уыдоны руаджы хæдзармæ хæццæ кодтой æддаг дунейы фарны хабæрттæ. Зымæг-иу йæ бæрцбарст цыдæй ивылди, фæлæ-иу уыцы рæстæг дæр нæ бамынæг, уалдзыгон куыстытимæ баст чи уыди, æмæ цæст кæй нæ ахста, ахæм змæлд. 

Хуыцаубоны-иу изæрæй сцæттæ кодтой дзаджджын фынг æмæ-иу се ’фсис базыдтой. Цæвиттон, дæ къæхтыл дæр ма гуыбынтæ куы уаид, зæгъгæ-иу ахæм фырхæрд бакодтой, æмæ сын уый баззади фæткæн. Иннæ райсом-иу райдыдта Комбæттæн. 

Афæдзы дæргъы æфсæст уыдзынæ æви нæ, уый уыцы бонæй аразгæ у, зæгъгæ, нымадтой. 

Йæхицæн кад чи кодта, уыдон Уастутыры кадæн дардтой ком къуырисæры сихормæ. Адæмы цардыуаг зонæг Хъаныхъуаты Алмахситт куыд бафиппайдта, афтæмæй: «...сихормæ скæнынц æртæ цæхджын чъирийы, уый фæстæ цæкуытæ скъæй кæнынц. Чъиритæ — Тутырæн, цæкуытæ та Уастырджийы бæхæн. Фыййæуттæ уыцы бон ком фæдарынц изæрмæ. 

Хур куы скасти, уæд-иу уыдонæй алчи йæ худы бабаста дур кæнæ сины стæг æмæ-иу загъта: «Афтæ баст уæд бирæгъы ком дæр, уæд дзы ахæм дур». (10, III, 68 ф.) 

Уый фæстæ бонты мархо дардтой искæцы дзуар кæнæ дуаджы номыл æмæ иу ахаста боны æрдæг дæр. Дыццæджы Уастырджийы номыл ком дардтой нæлгоймæгтæ дæр æмæ сылгоймæгтæ дæр. Цотджынтæ ком дардтой сæ фыртты бæсты дæр, æнæцот сылгоймæгтæ æмæ мойгæнæг чызджытæ та — се ’фсымæрты бæсты. Æртыццæджы-иу чызджытæн ралæууыди цъиуты комдарæн. Сæ ком-иу куы суагътой, уæд-иу бакуывтой, Тутыр мæргъты хоры нæмгуытæ уидзын цæмæй ма уадза, уый тыххæй. Уыцы бон батабу кæнынц Тутырæн, Уастырджийæн æмæ Алардыйæн. Уыцы бон цы бæлас акалай, уый уыдзæн æппæты фидардæр. Уыцы бон афæдздзыд байрæгтæн алвынынц сæ бæрцытæ æмæ сæ къæдзилтæ, галтæн та сæ бæрзæйтæ». (10, III, 68 ф.) 

Цыппæрæмы уыди рæстмæ арæзт хъуыддæгтæ æмæ æнтыстыты бон — Рæстæйы бон. Сихормæ дардтой ком, уый фæстæ-иу бакуывтой, цæмæй сыл Хуыцауы æвзæрст лæгтæ аудой æмæ сæ хъуыддæгтæ сæ зæрдæйы фæндиаг рæстмæ кæной. Хъаныхъуаты Алмахситт сæдæ азы размæ фыста: «Ацы бæрæгбон тынгдæр сылгоймæгтæм хауы... Уыцы бон æгас сыхбæсты сылгоймæгтæ дæр алы хæрд æмæ нозт æрхæссынц фысымы хæдзармæ. Куы æрæмбырд вæййынц, уæд сегасæй дæр æхца райсынц æмæ уыдонæй балхæнынц кæсæгтæ. 

Æппæт дæр куы сцæттæ вæййы, уæд бакувынц дзуæрттæ æмæ дауджытæм, фидæн аз дæр ныл хорзæй куыд аудой, зæгъгæ, уый фæстæ фынгтæм æрæвналынц, схъæлдзæг вæййынц. Фысымы рады бар лæвæрд æрцæуы, фарон ус чи ракуырдта кæнæ лæппу кæмæн райгуырди, сыхæгтæй ахæмтæн. Уыдон бацæттæ кæнынц фынгтæ. Ус чи ракуырдта, кæнæ лæппу кæмæн райгуырд, ахæмтæ цалдæр куы бавæййынц, уæд уыдонæй иуы хæдзары куывд скæнынц, иннæтæ уырдæм æрхæссынц хуынтæ. Фысымы рад кæмæ æрхауд, уыдонæй кæд искæуыл ивгъуыд аз зиан æрцыд, уæд уый суæгъд кæнынц». (10, III, 69 ф.) 

Комбæттæнты фæстæ комдарæнты рæстæг баиу вæййы, алы ран дæр кæй кæнынц, уыцы бæрæгбон Стыр Тутыртимæ. Йæ рæстæджы Гатеты Б.Т. афтæ фыста: «Тутыр у уæлфæдзæхстон бирæгъы ном. Чырыстон ирæтты Тутыримæ бæтты Федор Тирскийы ном. Уымæн, дам, бирæгътæ канд йæ коммæ нæ кастысты, фæлæ ма йын-иу йæ къæхтæ дæр сдæрдтой. Уыцы бæрæгбон, бæлвырддæр зæгъгæйæ та, тæккæ ахсджиагдæр комдарæнтæ арæзтой сыгъдæг къуырисæры. Хохæгтæ-иу стырæй-чысылæй сæ микæнын ныууагътой, бонивайæнтæй-иу фæсахсæвæртæм хор, доны хъæстæ нал фесты. Лæппутæ, ацæргæ лæгтæ æмæ-иу зæрæдтæ Ныхасмæ æрцыдысты. Уым-иу кадæггæнæг хъисын фæндыры цагъдмæ заргæйæ фæкодта нæ фыдæлты алæмæттаг таурæгътæ». (10, III, 175 ф.) 

Стыр Тутырты бонты-иу адæм сæхи æнувыдæй цæттæ кæнын райдыдтой уалдзыгон куыстытæм. Тутырты æртæ боны дæргъы-иу цы кусæнгæрзтæ сарæзтой, уæд-иу цы гайлæгтæ бафтыд хæдзары фосыл, уыдон-иу фæхайджын сты магион тыхæй, зæгъгæ, нымад цыди. Уыцы бонты цы загъдæуыди æмæ цы арæзтæуыди, уыдонæй мæнгыл нымад ницы цыди. Туджджынтæ дæр уыцы бонты кæрæдзийæ сæ маст нæ истой, бар лæвæрд нæ уыди хæстон архайдæн дæр. 

Уыцы бæрæгбоны рæстæг тынг ахсджиаг уыдысты магион архæйдтытæ. Куырдтæ-иу сарæзтой æфсæйнаг дзуартæ æмæ æртæтигъон апотропейтæ, ома амондхæссæг дзауматæ. Ирæтты уырнындзинадмæ гæсгæ уыдон уыдысты фыдбылызтæй хизæг хъомысæй хайджын. Сабиты хуыдтой куырдадзмæ, сæ къухтæ сын-иу æрæвæрын кодтой хъæсдарæгыл æмæ сæ-иу куырд чысыл дзæбугæй дыууæ хатты æрцавта, уыцы рæстæг-иу дзырдта магион арфæйы ныхæстæ: «Уацхуас, Тутыры фæдзæхст фæут». Байрæгты хызтой цæстдзыдæй, сæ бæрцытæ æмæ сын сæ къæдзилтæ æлвыдтой, сæ бæсты рæсугъддæртæ æмæ фидардæртæ куыд разайа, зæгъгæ, сыл-иу цæстытутæ бакодтой, Тутыры куыйтæй хызт ут, зæгъгæ — ирæттæ афтæ хуыдтой бирæгъты. 

Бирæ хиирхæфсæн хъæзтытæ зыдтой ирæттæ. Сæ иу уыди, «Тутыр гуыппæн конд у» дзургæйæ, фæсонтæ цæвын. Уыцы митæ адæймаджы хъарутæ фылдæр кæй кæнынц, хорæрзадыл рæстырдæм кæй ахадынц, ууыл æууæндыдысты. Абарæм ма йæ рагон ирайнаг фыййæутты бæрæгбон Луперкалиимæ. Уый уыди удтæ сыгъдæггæнæг æмæ бирæ тыллæг дæттæг бæрæгбон. Уыцы æгъдæуттæ кæнгæйæ ма-иу ракуырдтой, сылгоймагæн цот цæмæй цæуа, уыцы хорзæх дæр. 

Цы бæрæгбоны кой кæнæм, уый тынг рагон у. Уый тыххæй сæрмагондæй фыста Коцты К. (12, 58–65 ф.) Мæ зæрды ма ис дыууæ цымыдисаг хъуыддаджы тыххæй зæгъын. 

Уæлдæр загътам, Стыр Тутыртæ Комдарæнты хæд размæ кæй фæкæнынц, уый тыххæй. Тутыры бонтæ нымад цыдысты удæнцой æмæ фарнхæссæг бонтыл. Суанг ма-иу туджджынтæ дæр уыцы рæстæг кæрæдзимæ зулдзæстæй дæр нал кастысты. Афтæ æнхъæл дæн æмæ та ныл ацы ран дæр фæзынди чырыстон ахуырады тæваг. Комбæттæнты размæ хуыцаубоны «чырыстæттæ Хуыцауы фарнæй хайджын æгъдаумæ гæсгæ кæрæдзийæн ныххатыр кæнынц сæ тæригъæдтæ, чи нæма ферох æмæ чи ферох, уыцы хæрæмттæ æмæ æппæт мадзæлттæ дæр саразынц, цæмæй алчи йæ фыдгулимæ бафидауа. Гъе, уымæ гæсгæ уыцы хуыцаубон хонынц Урсы къуыри. Уый фæстæ райдайы Комбæттæн». (11, 678 ф.) 

Кæй кой кæнæм, уыцы бонтæ тынг ахсджиаг уыдысты афæдзы хæдзарадон куыстыты хыгъды. Суанг ма Комбæттæнтимæ иу рæстæджы конд кæй цыдысты, уый дæр сын сæ хъæлдзæг æмæ бæрæгбонахаст нæ бамынæг кодта. Бæлвырд æвдисæнтæ нын фадат дæттынц афтæ хъуыды кæнынæн: Стыр Тутыртæ сты, бæрæгбæтты иу æрдзон циклæн йæ кæрон чи нысан кæны, иннæмæн йæ райдайæн, ахæм бæрæгбон. Уый ахсджиаг у фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæ кæнæг æхсæнадæн. Тутыры æртæ боны уыдысты зымæгæй уалдзæгмæ хизæн рæстæг фиппайæг, уæларвон буæртты ног сурæттæ æвдисæг, тырныдтой, дунембарынад ма йæ сæрысæйраг уавæры куы уыди, уæды уæлфæдзæхстон сыгъдæг ахаст райсынмæ. Уалдзыгон куыстытæм бацæттæ кæныны æмæ уыдон райдайыны руаджы-иу сног ис, бæрæгбæтты къордтыл дих кæнынæн цы нысаниуæг уыди, уый. Ацы бæрæгбон æдзухдæр мартъийы нысангонд кæй цæуы (уыцы мæйы 21 бон райдайы астрономион уалдзæг), уыдæттæ хынцгæйæ раст у, мах æй куыд æмбарын кæнæм, уый. 

 

 

 

Уарзиаты Вилен 

Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ 

Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш 

[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995] 

 

____________________________________ 

 

4 Гахæ у дыгурон дзырд; амоны «начинка» (чъирийæн). 

5 Апотропей (грекъаг «apotropaios»-æй) — магион дзаума (оберег, талисман, амулет). 



<==    Комментарии (0)      Версия для печати
Реклама:

Ossetoans.com OsGenocid ALANNEWS jaszokegyesulete.hu mahdug.ru iudzinad.ru

Архив публикаций
  Января 2024
» О чем рассказали восточно-европейские руны
  Ноября 2022
» От Кавказа до Волги
  Августа 2022
» Кавказцы глазами русских: говорят архивные документы...
  Марта 2022
» К вопросу о заселении Фиагдонской котловины, по данным фамильных и народных преданий
» О новых именах в истории царственного дома средневековой Алании
  Февраля 2022
» К ВОПРОСУ ОБ УДЕЛЬНЫХ ВЛАДЕТЕЛЯХ УАЛЛАГКОМА ПО ФАМИЛЬНЫМ, НАРОДНЫМ ПРЕДАНИЯМ И АРХИВНЫМ МАТЕРИАЛАМ
  Декабря 2021
» Осетинская религия; религия осетин (Ирон дин)
  Мая 2021
» Иверская (Моздокская) икона Божией Матери
  Мая 2020
» Соотношение понятий Æгъдау, религия (дин), вера во внутриосетинской дискуссии
  Июля 2019
» Открытое обращение представителей осетинских религиозных организаций
  Августа 2017
» Обращение по установке памятника Пипо Гурциеву.
  Июня 2017
» Межконфессиональный диалог в РСО-Алании состояние проблемы
  Мая 2017
» Рекомендации 2-го круглого стола на тему «Традиционные осетинские религиозные верования и убеждения: состояние, проблемы и перспективы»
» Пути формирования информационной среды в сфере осетинской традиционной религии
» Проблемы организации научной разработки отдельных насущных вопросов традиционных верований осетин
  Мая 2016
» ПРОИСХОЖДЕНИЕ РУССКОГО ГОСУДАРСТВА
» НАРОДНАЯ РЕЛИГИЯ ОСЕТИН
» ОСЕТИНЫ
  Мая 2015
» Обращение к Главе муниципального образования и руководителям фракций
» Чындзӕхсӕвы ӕгъдӕуттӕ
» Во имя мира!
» Танец... на грани кровопролития
» Почти 5000 граммов свинца на один гектар земли!!!
  Марта 2015
» Патриоту Алании
  Мая 2014
» Что мы едим, или «пищевой терроризм»