Кæрдæгхæссæнæй къуыри фæстæдæр ирæттæ кодтой Дауджыты бæрæгбон. Уæд-иу ссардтой дауджытæн сегасы нæмттæ дæр. Бæрæгбонæн йæ ном дæр йæ уæлæ ис — равзæрди дзырд «дауæг»-æй (идауæг). Рагон ирайнæгтæм уый нысан кодта «æрвон тых». Стыр Дыгурæн уыди сæхи хъæуы цæрджытыл аудæг Идауæг.
Дауджытæй райдайынц сæрды æмæ фæззæджы бæрæгбæттæ. Сегасы размæ дæр лæууы иу нысан — фæззæджы хортæ æрдзы фыдбылызхæссæг тыхтæй бахизын. Бæрæгбæттæ арæзт цыдысты уæларвон тыхтæн кад кæныны охыл, цæмæй уыдон хъахъхъæдтаиккой зæхкусæджы къухвæллой. Куыд дзурынц, афтæмæй бæрæгбон хаста къуыри. Цалдæр боны-иу чысылæй, стырæй сæ кафын æмæ зарынæй нæ банцадысты.
Дауджыты бæрæгбон æппæты кадджындæр уыди Куырттаты комы, фæлæ йæ Ирыстоны иннæ рæтты дæр кодтой. Йæ кувæндон ис «Дзиридзуары» хохы къабузтæй иуыл. Хохы номмæ гæсгæ схуыдтой дзуары ном дæр. Уый хуыдтой «чысыл Дзири».
Йæ сæйраг бон уыди июлы мæй æмæ йæ хуыдтой «стыр Дзири».
Ахæм ныхас дæр баззад: «Дзирийы дзуар Иры дзуар у». Чи зоны, уый раст у, уымæн æмæ Куырттаты комы кувæндæттæй уый уыди æппæты бæрзонддæр ран æмæ афтæ фæзыны, цыма комбæсты сæрты тæхы. Уæдæ йæ ном дæр «æгомыг» нæу, гуырдзиаг æвзагыл нысан кæны «уидаг — бындур». Зæрдыл æрлæууын кæнæм, æппæты цытджындæр дзуæртты бынæттæ æппæты бæрзонддæр рæтты кæй уыдысты, уый дæр.
«Æппæт дзуæрттæн», «уæларвон тыхтæн» æмæ «ирæттæн сегасыл аудæгæн» кæй табу кодтой, уый хуымæтæджы нæ уыди. Фыдæлтæй баззади: йæ райдайæн кæмæн нæ фæрæстмæ вæййы, уыцы хъуыддаг не сырæзы. Адæмæн иумæйаг бæрæгбæттæ-иу уæларвон тыхты руаджы хъуамæ фæззæджы бæркæдтæ тугыл аскъуынын кодтаиккой. Афæдзы афонтæ хынцæн къæлиндармæ гæсгæ хъæууонхæдзарадон фыццаг бæрæгбæттæ конд цыдысты астрономион сæрды размæ. Дауджытæй-иу канд сæрд æмæ фæззæджы бæрæгбæттæ нæ райдыдтой, уый нысан кодтой, сæрды хурхæтæнимæ (21 июнь) баст адæмон бæрæгбæтты размæ.
Къарджиаты Бекызæ куыд зæгъы, афтæмæй ацы кувæндоны дзуарылæгтæ Дзокаты Хæмæтхъан æмæ Басаты Тепсарыхъо бæрæгбоны рæстæг дыгай къуыритæ бадтысты найфаты. (13, 1988, № 2, 106 ф.) Дауджыты фыццаг бон-иу куы ахицæн, уæд-иу сæхи цæттæ кæнын райдыдтой, зæхкусджытæ парахатæй кæй кодтой, уыцы бæрæгбон Уацилламæ.
Нысангонд къуырисæры-иу сылгоймæгтæ Уациллайæн къусбарæй кæй æрæмбырд кодтой, уыцы хор-иу цæугæ доны былмæ рахастой æмæ-иу æй дзæбæх ныхсадтой. Уымæ гæсгæ уыцы бон хуынди Уациллайы чъириаг æхсæн. Уыцы кадджын бон кодтой кусарт — чъириаг æхсын куыд ахсджиаг у, уый бæрæггæнæн. Цалынмæ хор хус кодта, уæдмæ доны был арæзтой хъазт — сылгоймæгтимæ ам уыдысты фæсивæд чызгæй, лæппуйæ.
Фæссихор сылгоймæгтæ сæ хæдзæрттæм здæхтысты сыгъдæг æмæ хус хоримæ. Сæ чъириæгтæ ссадтой æфснайддæр æмæ аивдæр куырæйтты. Ссад æввахсдæр къуырисæрмæ æфснайдæй дардтой, рыджы мур дæр ыл кæм нæ абадтаид, ахæм сыгъдæг ран. Рæсуг доны хор куы ныхсадтой, уымæй-иу къуыри фæстæдæр райдыдта Уациллайы бæрæгбон. Уæ хъус æрдарут, ацы бæрæгбон чырыстон дзуаримæ æмнæмттæ кæй сты, уымæ. «Божественный святой Илья» ирон æвзагмæ тæлмацгондæй зæлы «Æрвон сыгъдæг Илья». Уæдæ абон мах æвдисæн стæм, алантæ-ирæттæ æппæты райдианты чырыстон дин куы истой, уæдæй цы фæдтæ баззад, уыдонæн. Уацилла æрмæст хорæрзадыл аудæг нæ уыди — ууыл дзурæг у йæ ирон ном «Хоры Уацилла». «Хуыцаумæ кувæг уырыссæгтæ куыд æмбæрстой, афтæмæй Библийы пехуымпар Илья чырыстон дин райсыны фæстæ фæхайджын зæронд муртаттаг Арвнæрды хуыцауы миниуджытæй. Уæдæ зæронд ирон мифологийы дæр уыцы дзуар у æрвнæрынгæнæг». (5, т. IV, 34 ф.)
Уацилла скæнынц Кæрдæгхæссæнæй дыууæ къуырийы фæстæдæр, Дауджытæй та къуыри фæстæдæр æмæ йæ бон æрцæуы æрмæстдæр уыцы кæнæ уый фæстæ къуырисæрмæ. Мах рæстæджы нал зонынц къæлиндары бæрæгбæтты æмгъуыдтæ хынцын æмæ арæх бæрæгбæттæ фæкæнынц æндæр афонты. Уациллайы бон ахæссынц сæрды хурхæтæнты фæстæ къуырисæрмæ кæнæ 21 июнмæ.
Адæмон къæлиндары гъе афтæ алы рæстæджы амынд сты бæрæгбæтты æмгъуыдтæ. Гуырысхойаг нæу, хурхæтæнты кæй кæнынц, уыдон æппæтæй рагондæр бæрæгбæттæ кæй сты æмæ кæй хауынц, зæхкуыстимæ бæрæгбæтты размæ чи фæзынд, уыдонмæ æмæ баст уыдысты фыййауы куыст æмæ фосдарыны фæткимæ. Уыдонмæ гæсгæ афæдз дих кодтой дыууæ афоныл — зымæг æмæ сæрдыл. Сæрды хурхæтæны райдиан у 21 июнь, зымæджы хурхæтæны райдиан та — 21 декабрь. Уыдон сты зымæджы æмæ сæрды хурхæтæнты астæуы бонтæ. Зæхкусæгæн фæткæн нæ баззад бæрæгбæттæ фидар нысангонд æмгъуыдтæм гæсгæ кæнын. Уыцы æмгъуыдтæ аргъуаны къæлиндары фæзындысты æрæджиау æмæ хъæууонхæдзарадон куыстытимæ тынг баст нæ уыдысты.
Адæм бæрæгбæттæ фæд-фæдыл бæлвырд æмгъуыдты кæй нæ кодтой, уымæ гæсгæ нæ иртæстой, сегасæн иумæ цы ахаст ис, уый. Хицæн бæрæгбон сын уыди, къорд бæрæгбоны кæм фæиу вæййынц, ахæм стъæлфау. Уымæ гæсгæ зын бамбарæн нæу, æппæтадæмон бæрæгбон Уациллайы размæ хуыцаубоны Терчы доны рахиз былгæрæтты хъæутæй иуæй-иутæ Цыргъ обау кæй фæнысан кæнынц, уый.
Уыцы бон быдыры хъæуты цæрджытæ, уæлдайдæр та ольгинскæйæгтæ (Къардиуыхъæу) цыдысты сæ кувинæгтимæ Стыр обауы сæр арæзт кувæндонмæ. Бæрæгбонæн уыди æргом хъæууонхæдзарадон ахаст. Ууыл дзурæг сты, кувæг лæг дзуары ном цы ныхæстæй ссары, уыдон: «О, Цыргъобау! Быдыры кадджын зæд, нæ быдыртæ цъæхæй куыд уынæм, афтæ нын сæ фæззæджы бур-буридæй ставднæмыг æфсирæй фенын кæн!»
Уæвгæ та æндæр хуызы уæвæн дæр нæ уыди, быдыры хъæуты цæрджытæ уыцы бæрæгбон иу рæстæджы нысан кодтой хорæрзадыл аудæг æгæрон бархъом Уациллаимæ. Йæ бæрæгбон тынг кадджын уыди Дæргъæвсы комы, уым, Тбауы хохыл ис ацы дзуары кувæндон. Бæрæгбон-иу ахаста суанг майрæмбонмæ. Уыимæ, алцыдæр йæхи цæстæй чи федта, уыдоны ныхæстæм гæсгæ алы бон дæр æххæст кодтой бæрæгбоны кæцыдæр æгъдау. Фыццаг бон кувæндоны дзуарылæг Гуццаты Илас цалдæр лæгимæ схызтысты Тбауы хохы къабузтæй иуы сыгъдæг лæгæтмæ æмæ фæткмæ гæстæ уым бахсæвиуат кодтой. Алы аз дæр-иу ногæй кæй байдзаг кодтой, бæрæгбоны уыцы къусмæ гæсгæ дзуарылæг дæсныфæрсæн кодта, фæззæджы хортæ куыд рауайдзысты, уый тыххæй.
Уыцы бон Тбауы хохы сæр кувæндоны раз сагътой цъарыстыгъд хъил æмæ-иу ыл æрцауыгътой царм. Уый хуынди æвгъил. Ома, уырдыг лæууæг бæрзонд хъил. Дзырдæн зæгъæм, Бæрзæфцæгæн йæ ирон нæмттæй иу у «Хъил» кæнæ «Хъилы æфцæг». Ацы ном йæ ахастмæ гæсгæ тынг фидауы уыцы æфцæгыл. Ирон æвзаджы ма ис дзырд «æрвгæнæн», нысан кæны «æвдузæн», йæ уидæгтæ хæццæ кæнынц рагон ирайнаг рæстæджытæм æмæ райдианы нысан кодта «тъыссын, фидар кæнын». (5, т. I, 183 ф.) Кæд мæ хатдзæгтæ раст сты, уæд дзуары хъил хъуамæ хуыйна «зæххы къуырд, уырдыг лæууæг бæрзонд хъил».
Бафиппайæм уый дæр, æмæ ирон тырысайы ном йæхæдæг дæр кæй райгуырди ирайнаг культурон дунейы æмæ ма тырысайæ уæлдай кæй нысан кодта «рухс, æрттывд». Цæвиттон, уыдон иууылдæр баст сты арв æмæ æрвон фæзындтытимæ. Æвæццæгæн, цы бæрæггæнæнтæ æрхастам, уыдон æвдисæн сты, рагон адæмы хъуыдытæм гæсгæ хъилæн цы нысаниуæг уыди, уымæн. Афтæ хъуыды кæнæн ис æмæ хъил кæй уыди «арв æмæ зæххы» иугæнæг мадзал. Уый та дзурæг у, арвæй зæххы æхсæн дуне дихтæгонд кæй цæуы, ууыл. Фидар бастдзинад ис дзырдтæ фарн, арв, цъупп æмæ сæ предметон чи кæны, уыцы хъилы æхсæн. Алы аз дæр-иу Уациллайы бон къус байдзаг кодтой бæгæныйæ, алы аз дæр уым сагътой ног хъил.
Уый фæстæ бон, дыццæджы та-иу бæрæгбон алы хæдзар дæр кодта йæхæдæг. 1913 азы Уациллайы рæстæг Дæргъæвсы уыди фидæны фыссæг Гатуты Дзахо. Уый куыд рахатыдта, афтæмæй бæрæгбонæн уыди тынг рагон ахаст. Табугæнæг адæмы хистæр «йæ галиу къухæй систа æртæдзыхон чъири æмæ арыд уæхстыл конд физонæг, рахиз къухæй райста бæгæныйы къус æмæ, Тбау-Уациллайы бæрзæндмæ йе ’ргом аздахгæйæ, кувын байдыта. Æз хорз нæ зонын ирон æвзаг, Телийы ныхæстæй иу дзырд дæр нæ бамбæрстон, фæлæ йæ куывд афтæ тынг ахадыдта, афтæ бæрæгбойнон æмæ фыдæлтыккон уыди æмæ мæ буар æнахуыр тасæй ауазал. Æвæццæгæн, дыууæсæдæ, æртæсæдæ кæнæ цыппарсæдæ азы размæ дæр уыцы тæккæ ран лæууыди йæхийау гуырвидауц æмæ Хуыцауыл æууæндаг йе стыр фыдыфыд». (10, III, 106 ф.)
Уый фæстæ бон кодтой Сауы дзуары бæрæгбоны æгъдæуттæ. Йæ кувæндон уыди Хъахъхъæдуры хъæуы сæрмæ бæрзонд ран хъæды. Хъæу-иу кусарт акодтой «æппæт хохаг хъæуты хъæды къохтыл аудæг дзуарæн. Уыцы къохтæ баззадысты раджы заманы амы æгæндæг тар хъæдтæй æмæ сæ хонынц Саухъæдтæ. Дзуары ном дæр уырдыгæй развæрдаид. Хохæгтæ йын балæгъстæ кæнынц, цæмæй йæ бæрны хъæдты хиза зынг æмæ хиваст хъæддзаутæй». (10, III, 190 ф.)
Иннæ дыууæ боны — цыппæрæм æмæ майрæмбоны — кувæндонмæ цыдысты комбæсты цæрджытæ. Гуццаты мыггаджы найфаты уæды рæстæджы номдзыд дзуарылæг Гуццаты Илас-иу куывддзауты бафæдзæхста дзуарыл. Алы адæймаг дæр-иу йемæ æрбахаста чъиритæ, æрбакодта-иу кусæрттаг æмæ-иу æй дзуарылæг аргæвста.
Уациллайы бæрæгбон афтæ кадджын уыди ирон адæммæ æмæ йæ бонты зулдзыхы ныхас дæр ничи скодтаид. Уый уыди фыдракæндтæ барæн æмæ кæрæдзийæн кадгæнæн рæстæг. Кувинæгтæ цæттæ кæнынæй суанг, хæдзæртты минæвæрттæ найфатмæ куыд цыдысты, уый онг бæрæгбоны æппæт æгъдæуттæ дæр уыдысты фæрнæйдзаг. Мæгуыр у, цæрæг хæдзарыл нымад у, уый ничи фиппайдта — алы хæдзар дæр ын-иу кусарт акодта.
Уыцы иу рæстæг-иу аргæвстой хъæуы нывонд гал дæр. Ацы кусарты-иу акодтой, «хъæуы цал хæдзары уыд, уал дихы, — фыста Гатеты Б.Т. — Куывды адæмæн уагътой сæр, къæхтæ, рæуджытæ æмæ иннæ хуылфыдзаумæттæ. Афтæ-иу загътой: „Дзидза бахæрæнт хæдзары бинонтæ, Елиа уый хъуаг нæу, уымæн физонæджы хуссмаг дæр æгъгъæд у“.
Афтæ æнхъæл уыдысты, цыма, физонæг йæ къухы, афтæмæй хистæр куы скувы: „Нæ кусарт дын барст уæд, Елиа“, уæд Уацилла дæр æмæ иннæ дзуæрттæ дæр æрбацæуынц æмæ физонæгмæ фесмудынц.
Елиайы бæрæгбон куы скæнынц, уыцы аз хортæ куы фесгуыхынц, — фыста Гатейы-фырт, — уæд бакувынц: „Уацилла, ацы аз нын бирæ бæркад раттай, нæ ‘мæгуыр’ зæрдæтæй дын арфæ кæнæм æмæ нæ кувинæгтæ дæ зæрдæйæн фæадджын уæнт“. Мæгуыр аз куы скæны, уæд та афтæ бакувынц: „Уацилла, ацы аз нæ хортæ нæ фæрæстмæ сты. Уый дæу афтæ бафæндыди æмæ мах бон ницы у. О, Уацилла! Дæумæ у нæ каст, зæрдæйæ дын кувæм æмæ дæ курæм: дæ хуымты цы хоры нæмгуытæ байтауыс, мах хуымты дæр фидæн уалдзæг ахæм мыггаг байтау, ахæм бæркад нын ратт æмæ нæ хордæттæ алы хортæй куыд байдзаг уой. Æркæс нын, æркæс, Уацилла, нæ хуымтæм æмæ фен, куыд мæгуыр сты æмæ куыд æрхæндæг сты нæ зæрдæтæ“». (10, III, 192 ф.)
Алы æмгъуыдты кæй кодтой, уыцы бæрæгбон Кæрдæгхæссæнимæ баст кæй уыди Уацилла, уымæ гæсгæ-иу сæ сарæзтой фидар æмгъуыдты. Ахæм у Xетæджы дзуары/Тымбыл дзуары бæрæгбон дæр. Æрыдоны доны рахиз фарс Хъæдгæрон, Суадаг æмæ Пысылмонхъæуы астæу тыгъд быдыры ис рагон замантæй баззайæг къох. Зайы дзы алы бæласы мыггæгтæ. Уый хонынц Xетæджы къох. Уыцы къохы æмæ йæ аудæг Хетæджы Уастырджийы номыл куывдтæ фæкæнынц июлы фыццаг хуыцаубоны.
Уый у, ирæттæм тынг кадджын чи у, быдыры уыцы рагондæр кувæндæттæй. XX æнусы райдианы сауджын Коцойты Мойсей фыста: «Дзурынц, зæгъгæ, ирæттæ хохæй быдырмæ куы ралыгъдысты, уый размæ Хетæджы къох кæсгæттæн дæр уыди кувæндон. Къох Хуыцауы комытæфдзыд кæй у, ууыл баууæндыдысты, сæ фыдæлтæ-иу уый тыххæй цы диссæгтæ дзырдтой, уымæ гæсгæ. Дзурынц, зæгъгæ-иу фыдæлты рæстæг, стæм хаттæй фæстæмæ, алы æхсæв дæр Хетæджы къохæй арвы æхсæн слæууыди рухс цæджындз, ома, къохыл æмæ Хетæгыл аудæг Уастырджи йæхæдæг уыцы æхсæв къохмæ æрхызти. Уымæ гæсгæ ирæттæ афтæ фæкувынц: Хетæджы Уастырджи, баххуыс нын кæн». (9, 1990, № 21, 390 ф.)
Мæхæдæг фыстон Хетæджы таурæгъ æмæ адыгейæгты историон фольклоры æхсæн иумæйагæй цы ис, уыдæтты тыххæй. (15, 85–91 ф.) Ацы хъуыдыимæ не сразы уæвын раст нæ уаид. Раджы заман ам уыди, æвæццæгæн, сæрды куыстытæй кæцыдæртимæ баст кувæндон. Уый уыди чырыстон дины размæ. Æндæр уыцы бæрæгбон нæ хауид сæрды хурхæтæнимæ баст бæрæгбæттæм. Уастырджийы ном дæр æмæ хъæбатыр Хетæджы фервæзты таурæгъ дæр уыцы кувæндонимæ баст æрцыдысты фæстæдæр, астæузаманты. Куыд зонæм, афтæмæй йæ марынмæ агуырдтой, йе ’фсымæрты сусæгæй чырыстон дин кæй райста, уый тыххæй.
Ирæттæ табу кæнынц къохæн, Уастырджийы сфæлдыст кæй у, уый тыххæй, бакувынц æм æмæ дзы курынц, цæмæй сыл ауда, зыны сахат Хетæджы фыдбылызæй куыд бахызта, афтæ уыдоны дæр фыдбылызтæй хиза. Уыцы уырнындзинад фæстæдæры рæстæг куынæ райгуырдаид, уæд ацы бæрæгбон сæрды астæу нæ кодтаиккой. Уæд бæрæгбон кæниккой, кæд ын æмбæлы, уыцы рæстæг. Ирон бæрæгбæтты къæлиндары Уастырджийы бонтæ æрцæуынц ноябрмæ.
Xетæгæй къуыри фæстæдæр хуыцаубоны ралæууынц Кæхцгæнæнтæ. Уæд бакувынц, афæдзы дæргъы чи райгуырди, уыцы лæппутæн. Иннæ адæмтæм нæй ацы бæрæгбон. Уый фæзынди нæ рагфыдæлты рæстæг. Уыцы бон лæппуйы мадырвадæлтæ уæззау лæвæрттæ æмæ хуынтимæ бабæрæг кæнынц сæ чысыл хæрæфырты. Хуыны дарæстæ, хъазæнтæ æмæ æндæр лæвæрттимæ вæййы здыхтсыкъа фыр. Хæрæфыртæн байраг куы лæвар кодтой, уæдæй дæр афтæ бирæ рæстæг нæ рацыди. Фæткмæ гæсгæ лæвæрттæ дæр æлхæдтой æмæ фынг дæр арæзтой сабийы мады ныййарджытæ. Сабиты мад-иу æрзылди, фыды ’рдыгæй дæр æмæ мады ’рдыгæй дæр йæ æввахсдæр хæстæджытыл, цæмæй йын баххуыс кодтаиккой. Бæрæгбоны ном дæр уырдыгæй цæуы — сабийы мад-иу йæ хæстæджытыл зылди стырд хъæдын кæхцимæ. Æмбырд-иу кодта алыхуызон лæвæрттæ æмæ, фынг цæмæй скæндзæн, уыдæттæ. Афтæмæй фæзынди, бæрæгбоны размæйы змæлд æвдисæг æмбарынад кæхцкурæг.
Уыцы кæхцæй-иу сабиты ныййарæг скуывта, цæмæй сæ дзуæрттæ фыдбылызтæй хизой. Бæрæгбоны размæ-иу мад дыууæ æмбалимæ бацыди, сæрмагондæй кæхцгæнæнтæм конд бæгæны кæм уыди, уыцы къæбицмæ. Кæхц-иу байдзаг кодта æмæ-иу скуывта уæлæрвтæм: «О, бæрзондыл бадæг Стыр Хуыцау! О, Лæгты дзуар! Мæ хъæбулæн райсом ацы бæгæныйы кæхцæй чи скува, уый куывдтытæ хорзæй æруадзут мæ гыццыл хъæбулыл! Йе ’мгæртты æхсæн мын дзæбæхæй, æнæнизæй куыд байрæза! Мæ бынты-бындар, мæ дарæг куыд суа!» Куывд куы фæци, уæд-иу мады æмбæлттæ загътой: «Аммен!» Йæ боны кувæджы ныхæсты хъомыс цæмæй ма алидза, уый тыххæй бæгæныйæ аходгæ дæр нæ кодтой, фæстæмæ-иу æй мигæнæнмæ ныккалдтой». (13, № 11, 122 ф.)
Бæрæгбонмæ сæхи рагацау бацæттæ кæнынц хъæуы кæнæ сыхы фæсивæд дæр. Саразынц мæнгцæсгæмттæ, сæ уæлæ вæййы зыгъуыммæ кæрцытæ, бакъордтæ вæййынц æмæ æрзилынц, кæхцытæ кæмæ уыдзæн, уыцы хæдзæрттыл. Уыцы æгъдау хуыйны Сойгæнæн. Хæдзæрттыл зилгæйæ, семæ хастой дзуарсагонд хъил, бастой йыл фындзыкæлмæрзæнтæ кæнæ алыхуызон хъуымацы уадздзæгтæ. Лæппутæй иу хаста даргъ хъил, хуыдтой йæ Фарны хъил. Иннæтæ цыдысты йæ фæдыл, зарыдысты, алы хъазæн ныхæстæ кодтой. Кæй кæртмæ-иу бацыдысты, уыдоны сылгоймæгтæн-иу æрмæстдæр лæппутæ куыд арат, зæгъгæ, раарфæ кодтой. Æфсинтæ сын-иу фынгæй рахастой хæйттæ кæнæ сын-иу раттой цыхтытæ.
Фарны хъил уыди хи миниуджытæй хайджын. Чи йæ хаста, уыцы кæстæр фæсивæд уыдысты æнæкъæм, æнæтæригъæд. Сабитæ æмæ, йæ амонд чи нæма ссардта, уыцы фæсивæд-иу архайдтой, алы хæрзтæ æмæ бæркад курынимæ баст бæрæгбæтты. Фарны хъил ма хастой, уæлдæр кæй кой кодтам, уыцы æвгъилы насæнттæй хайджын кæй уыди, уый тыххæй дæр.
Куыд зонæм, афтæмæй «фарн» у иумæйаг ирайнаг дзырд, фæхæццæ йæм дины тæваг æмæ йæ бæлвырд мидис рабæрæг кæнын æнцон нæу. «Арв æмæ Xуры хæдивæг кæй у, уымæ гæсгæ нысан кæны, Арв æмæ Xур хорзæй цыдæриддæр лæвæрдтой, уыдæттæ: уæларвон арфæ, амонд, æнтыстдзинæдтæ, æфсарм, фидыд, æнцой». (5, т. I, 421–422 ф)
Йæ ном кæмæн нæ рабæрæг, ахæм автор 1900 азы фыста: «Уый у, лæджы бындзæфхад кæй фæхонынц, уыцы æнахъом лæппуты бæрæгбон дæр. 14–15-аздзыд лæппутæ сæумæрайсом æрзилынц ноггуырд лæппуты хæдзæрттыл, сабиты æмæ ныййарджыты кадæн азарынц. Ноггуырды ныййарджытæ сын раттынц цыхтытæ, адджинæгтæ æмæ æндæр лæвæрттæ. Зылд куы фæвæййынц, уæд лæппутæ сæхæдæг куывд скæнынц, хистæрты цæст сыл куыд хæца, афтæ.
Ноггуырд кæм ис, уыцы хæдзæрттæй алчидæр хъуамæ стур аргæвда, адæмы фæхынца, уымæй равдисынц, лæппу сын кæй райгуырд, уый. Æгас хъæу дæр Кæхцгæнæн бон кæдæм æрæмбырд вæййынц, уым сæрмагонд фынгтыл цал сæры æрæвæрынц, уымæ гæсгæ базонæн вæййы, хъæуы цал лæппуйы райгуырди, уый. Уыцы бон кæмæн не скуывтой, уыдон низхæрд кæй хæсдзысты, адæмы рæгъмæ кæй нæ рацæудзысты, уый сæ уырныдта». (10, I, 261 ф.)
Кæхцгæнæны фæстæ дыццæджы ирæттæй чидæртæ бæрæг кодтой Саубарæджы бон. Табу йын кодтой Бызæй ралидзгæ мыггæгтæ. Æрыдоны донæн йæ иннæ фарс цæрæг мыггæгтæй та йæ бæрæг кодтой Уырымтæ æмæ Черчестæ. Алчи-иу ын йæхи хæдзары цы скуывта, уымæй уæлдай ма-иу ын Бызыхъæуы хæдзæрттæ радыгай фырытæ снывонд кодтой. Къусбары задæй-иу бахсыстой бæгæны, скодтой-иу æртæ æртæдзыхоны, æртæ тымбыл чъирийы æмæ кусарты рахиз фæрсчытæй физонæг. Уыцы дзуар уыди хъæуыл аудæг æмæ йын куывтой къуырийы дæргъы. Революцийы агъоммæйы автортæй иу фыста: «Бызы цæрджытæ Сау барæджы нымайынц сæ хъæуы зæдыл, йæ кувæндон ис Урс хохы бынмæ лæгъз æрдузы, йæ алыварс — хъæд. Саубарæджы къохыл фæрæты ком никуы аныдзæвыди. Æгас хъæубæстæ йын зæрондæй сабийы онг табу кæнынц». (10, III, 143 ф.)
Кæхцгæнæны фæстæ æртыццæджы та-иу ралæууыди Хохы дзуары/Тербаты дзуары бон. Уый уыди бынæттон бæрæгбон. Уыцы дзуармæ куывтой Гуыркъуымты комы цæрджытæ. Йæ кувæндон ын сарæзтой Лиадоны был хохы фахсы Тъæпæнхъæуы цур. Хосгæрдæнтæ сты, хохæгты сæрды куыстыты ахсджиагдæртæй æмæ-иу сæ хæд размæ Тербаты Уастырджийæ куырдтой, цæмæй уыгæрдæнты бæзджын кæрдæг æрзайа æмæ хорз рæстæг скæна. Ирæтты цард зонæг Калоты Б.А. куыд бафиппайдта, афтæмæй уыцы дзуар аудыдта таурæгъы хъайтар Хетæджы æнæнымæц байзæддæгтыл. Уыдон цардысты, Нары тæрф цы ахаста, уым æппæт рæтты дæр.
Уыцы къуырийæн йæ хуыцаубоны та Дæргъæвсы цæрджытæ бæрæг кодтой Хуыцауы дзуары хъæуы бæрæгбон. Куадзæны цыппæрæмы-иу хæлттæ сæппæрстой уынгты æхсæн, кæй хал схауд, уыцы сых лæвæрдтой кусæрттаг гал. Нывондаджы сыкъатыл æмæ къæдзилыл бастой алыхузон хъуымæцты уадздзæгтæ. Дзуарылæгтæ Цъыккаты Бада, Дегъуаты Гæбыла æмæ-иу галы хицау къусбарæй иумæйаг куывдæн зад æрæмбырд кодтой. Кувæндоны бынмæ-иу бæрзонд ранмæ найфатмæ чызджытæ æмæ чындзытæ схастой бæгæны. Найфатмæ бæгæны куыд хæссынц, уый йæ нывтæй иуы равдыста Тугъанты Махарбег. Бафиппайын ма хъæуы, Хъуысаты Генрийы сценаримæ гæсгæ уыцы бæрæгбон киномæ ист кæй æрцыди, уый дæр.
Ацы, бæрæгбон æнгом баст у, мæнмæ гæсгæ, Xохы дзуары бæрæгбонимæ. Дыууæ кувæндоны дæр агъуыстытæ нæй, сæ къултæ сты дурæй бæстон амад, сæ сæртæн — дыгай уырдыгвæрстæ. Уæвгæ Дæргъæвсы кувæндон стырдæр у, йæ дæргъ — æхсæз метры бæрц, Тъæпæнхъæуы кувæндоны дæргъ та — дыууæ метры. Адæм зыдтой: иугæр ацы кувæндæтты куывдтæ скодтой, уæд тагъд райдайдзысты хос кæрдын.
Иннæ куыстыты æхсæн хосгæрдæнтæн уæлдай ахсджиаг аргъ кодтой. Ирыстоны хосгæрдæнты размæ бæрæгбон кодтой Кæхцгæнæнты фæстæ дыккаг хуыцаубоны. Уыцы кадджын бæрæгбон хуыйны Атынæг|Циргъесæн. Уыгæрдæнтæ, гъæйтт-зæгъгæ, кæрдинаг куы уыдаиккой, уæддæр уыцы бæрæгбоны размæ иу ирон дæр йæ къухмæ цæвæг нæ райстаид. Уырныдта сæ: хос кæрдыны фæтк хæлд куы æрцæуа, уæд сæ уæларвон тыхты азар баййафдзæн — къæвда æрцæудзæн, науæд бæстæ басудздзæн. Æмæ фыдбылыз дæу аххосæй æрцæуа, уый кæй бафæндыдаид.
Бæрæгбонмæ-иу цæттæ кодтой рагацау, зылдысты къусбар, кусæрттагæн æмбырд кодтой æхца. Хъæуы хæдзæртты нымæцмæ гæсгæ-иу балхæдтой нывондаг уæныг æмæ фыстæ. Рауагътой-иу бæгæны. Алы хæдзар дæр хаста æртæ цыхтджын чъирийы. Куы сцæттæ сты, уæд-иу лæгты фынгтыл сбадын кодтой. Хистæр сысты, йæ къухтæм сисы чъири, фæхсæмбал, бæгæныйы къус æмæ скувы. Йæ фыццаг сидтæй куывды адæмы бафæдзæхсы Хуыцау æмæ йæ дзуæрттыл: «Цы хæдзæрттæ сбарстой къусбар, уыдон сæ цыргъаг хорзы бон ахæссой æмæ сæ цыргъаг æнæкъуылымпыйæ куыд бакæна фæззæджы куыстытæ».
Ирон адæмы цардыуаг чи ахуыр кодта, уыдоны фыццæгтæй иу Жускаты С. 1855 азы бæстон ныффыста уыцы бæрæгбоны тыххæй. Уæлдай æнувыддæрæй, загъта, фæкувынц Уацилламæ.
«Елиа, арвнæрд, арвæрттывд æмæ къæвдатæ дæр ды рауадзыс. Æркæс дæуæн зæрдæйæ кувæг адæммæ æмæ нын уыйбæрц къæвдатæ æмæ хурбонтæ ратт, нæ хортæ хус дæр куыннæ бауой, æмбийгæ дæр куыннæ бакæной, цæмæй дæ адæм æфсæст уой хорæй дæр æмæ донæй дæр, æмæ та дын алчидæр йæ фæллæйттæй нывæндтæ фæкæна... Уацилла, барст уæнт нæ нывæндтæ æмæ нæ куывдтытæ. Нæ хортæ æмæ нын нæ быдыртæ бахиз хус рæстæг æмæ æвзæр къæвдатæй, уымæн æмæ дæуæн Хуыцауæй лæвæрд сты уыцы хъарутæ æмæ фарн». Хистæр фæкувы сабыргай, дзырд дзырды фæдыл хъæрæй дзургæйæ. Адæм йæ алы хъуыдыйы фæстæ дæр æмхъæлæсæй фæзæгъынц: „Аммен, Хуыцау!“
Хистæр куывд куы фæвæййы, уæд амменгæнджытæм авæры арахъхъы наузæн кæнæ бæгæныйы къус. Уыдон ын раарфæ кæнынц: „Цы дзуæртты нæмттæ ссардтай æмæ ма дæ чи ферох ис — сегасы хорзæх дæр дæ уæд“. Дыккаг æмæ æртыккаг хистæртæ фæкувынц къаддæр.
Хистæртæ куы скувынц, уæд лæггадгæнджытæ базонынц, бадты адæм цас сты, уый æмæ фынгтыл æрæвæрынц хæрдæй, нозтæй алы минас». (10, I, 137–138 ф.)
Хосгæрдæнты рæстæг кусын уæнгдыхæй кæй фæхъæуы, уымæ гæсгæ сæ-иу тынг сбуц кодтой. Уый тыххæй-иу рахастой турæ. Кодтой йæ кусæрттаджы хуылфыдзаумæттæй æмæ йæ фиутæй, схъацыдтой-иу æй хъæдындз, нуры æмæ алы кæрдæджытæй. Цæвиттон, уыди тынг æфсисджын хæринаг.
Фæссихор-иу куывды адæм базарыдысты бæркадхæссæг фæззæджы тыххæй, сæхи ирхæфстой алыхуызты. «Кафыдысты-иу къахфындзтыл, хæрдмæ хаудысты, уæнгтæ-иу фестадысты тасаг уистау. Ерысæй кафын-иу раздæр райдыдтой лæппутæ, фæстагмæ-иу ерысы бацыдысты хистæртæ дæр. Ирæттæм уæлдай кадджындæр уыди ерысæй дугъ кæнын — нысангонд бынатмæ чи фæразæй уа. Изæрырдæм-иу фесты бæрæгбоны хъæзтытæ æмæ-иу адæм сæ хæдзæрттæм ацыдысты, хос кæрдыны æмæ хор æфснайыны куыстытыл сагъæстæ кæнгæйæ». (10, I, 138 ф.) Æмæ-иу æцæгæй дæр, иу боны фæстæ дыццæджы куыстхъом адæм иууылдæр хос кæрдынмæ рацыдысты. Æз мæхæдæг хуынд уыдтæн ахæм бæрæгбонмæ 1986 азы Челиатгомы Урстуалты. Ныхæстæй йын радзурæн нæй, афтæ диссаг уыди. Нæ цæстыты раз незаманты æмæ абоны рæстæджытæ баиу сты.
Хосгæрдæнты бæрнон рæстæг бæрæгбæттæ афтæ арæх нал кодтой, куыстытæ-иу сæ тæмæны бацыдысты æмæ фæмынæгдæр сты. Уымæй афтæ зæгъинаг не стæм, æмæ сæ бынтондæр ферох сты. Августы дыккаг æмбисы æртыккаг къуырисæры кодтой Ногдзуары бæрæгбон.
1868 азы зындгонд рухстауæг æмæ ирæтты цардыуаг иртасæг Тхосты-фырт фыста: «Ирæттæ куыд нымайынц, афтæмæй Ногдзуар ахæм карз у æмæ йыл дæхи тынг куынæ бафæдзæхсай, уæд дæ йæ найфатмæ æмгæрон цæуын дæр нæ бауадздзæн, уæдæ дзы хъæрæй дзурын дæр нæ фæтчыди. Ногдзуарæй куыд тынг тæрсынц ирæттæ, уый, кусарт куыд фæкæнынц, уымæй дæр бæрæг у. Цæмæй йыл Ногдзуар рæстмæ ауда, уый тыххæй ирон лæг йæ нывондаг августы æнуд бон, бæгъæмсарæй йе ’ккойы схæссы Хъæнийы хуссар-ныгуылæн фарсы ’рдыгæй бæрзонд хохы сæрмæ. Йæхи кæй сбæгъæмсар кæны (Кавказы хохæгтæн та уый æвидауцы хос у), уый дзурæг у, дзуарæн цы стыр кад кæны, ууыл.
Æртæ боны фæстæ, Ногдзуарæн кæм табу кæнынц, уыцы хъæутæ аргæвдынц сæрмагондæй уæдмæ хаст гал æмæ кæрæдзи куывдмæ æрхонынц. Уый вæййы Ногдзуары æрвитæн бон. Уалынмæ ралæууы фæззæг æмæ куыст сарæх вæййы». (10, III, 57–58 ф.)
Къарджиаты Бекызæ куыд зæгъы, афтæмæй уыцы бæрæгбон Дæргъæвсы ахæссы цыппар боны. Цы у уæдæ ацы дзуары карздзинад? Куыд рабæрæг, афтæмæй Дæргъæвсы цæрджытæ Рыны бардуагæн балæгъстæ кæнынц, цæмæй сыл «иухатты заман мауал скæна». Куыд зонæм, афтæмæй уыцы дзуар у, рынтыл йæ бар кæмæн цæуы, ахæм рын, бар æмæ дауæг.
Астæузаманты арæх уыдысты адæмы æмæ фосы цæгъдæг рынтæ æмæ Рыны бардуагæн уæлдай зæрдиагдæрæй табу кодтой. Сауджын Гатеты Б.Т. афтæ фыста: «Уыцы низтæ кæй сарæх сты, уымæ гæсгæ æппæт кæмтты хъæутæ дæр иу заманы нысан кæнын райдыдтой Рыны бардуаджы бон. Кодтой йæ радыгай, æмæ, цæмæй бæрæгбон цæстахадгæдæр уыдаид, уый тыххæй-иу сарæзтой, хъæутыл чи зылди, ахæм зарæггæнджыты къорд». Гатейы-фырт ма ноджыдæр зæгъы: рын куы фæзынди, фос мæлын куы райдыдтой, уæд-иу сыхаг хъæуы цæрджытæ, хæлттæ сæппаргæйæ, зарджыты къордмæ æвзæрстой лæппуты.
Зарæггæнджыты æрвыстой хъæутæм, алчидæр зылдта йæ фæйнæгдзæгъдæн, кодтой-иу дины æмæ адæмон зарджытæ. Хъæумæ-иу куы бахæццæ сты, уæд-иу цæг æрлæууыдысты æмæ-иу ивазгæ хъæлæсæй ныззарыдысты: «Ой, Рыны бардуаг, ды ныл низ дæр æфтауыс, дзæбæх дæр нæ ды кæныс. Ацы хъæуы цæрджыты дæ азарæй бахиз, чысылæй, стырæй сæ де уазæг бакæн». Батабу-иу кодтой æппæт дзуæрттæн дæр, сæ нæмттæ сын-иу бирæон нымæцы цалдæргай хæттыты загътой. Зарæггæнджыты-иу æрбахуыдтой хъæуы фæзмæ æмæ-иу сæ хорз фæхынцтой. Уый фæстæ-иу чысылæй, стырæй сегас дæр сæ курдиат æвзæрстой зарынæй дæр, уæздан симд кæнынæй дæр. Зарджыты къорд æхсæвæй-бонæй сæ зарынæй не ’нцадысты.
Адæм сæм Хуыцауæй хорздзинад курджытæм кæсæгау кастысты, хуыдтой сæ Хуыцауы уазджытæ, æмæ сын лæвæрттæ кодтой галтæ, хъуццытæ, фыстæ, сæгътæ æмæ æндæртæ.
Хуыцауы уазджытæ-иу æрзылдысты алфамбылайы хъæутыл æмæ-иу сæ бирæ фосимæ æрбаздæхтысты сæ хъæумæ. Хъæуы цæрджытæ дæсныфæрсæг нæлгоймæгты амындмæ гæсгæ уыцы фосы æхсæнæй æвзæрстой хуыздæр галтæ æмæ фырытæ... æмæ сæ Рыны бардуагæн æргæвстой. Иннæ фос уæрстой хæдзæрттыл. Алчидæр нывондаг хаста Рыны бардуаджы бонмæ. Уыцы автор 1876 азы фыста: «Мах рæстæджы зарæггæнджыты къорд нал ис». (10. III, 194–195 ф.)
Мæ куыстытæй иуы фыстон: «Рыны бардуагæн кувæндæттæ кæнын байдыдтой æмæ ирæтты фыдæлтæм сæ кой фæзынд XIV æнусы астæу, ома рыны дыккаг уылæны райдианы. Кувæндæттæ ма йын арæзтой фæстæдæр заманты, — суанг XIX æнусы онг, — ирæттæ уæд æгъатыр халерæй фæцагъды сты. Уыцы æбуалгъ низты сусæгдзинæдтæн ницы æмбæрстой æмæ Рыны бардуагæн арæзтой ног кувæндæттæ дæр, зæронд кувæндæттæ та-иу бындуронæй рыцарæзтой. Ногдзуары ном дæр уыимæ баст у». (кæс 16, 120 ф.)
Фæлæ революцийы размæйы куыстыты уыцы номы равзæрды тыххæй ис æндæр хъуыды. Афтæ, дам, хуыдтой, алантæн ус-паддзах Тамар кæй балæвар кодта æмæ алæмæттаг диссæгтæ аразæг кæй хуыдтой, уыцы Ивериаг Мады-Майрæмы ныв. XVIII æнусы йæ æрбаластой Мæздæджы фидармæ, уый фæстæ йæ кад анхъæвзта æгас Уæрæсейыл дæр. Хæхбæстæй Владикавказы сахармæ ралидзæг ирæтты иу хайы кæрæдзиуыл бастой, «табу кæмæн кодтой, уыцы дзуары рагон нывы тыххæй сæм цы арфæйаг мысинæгтæ уыди, уыдон æмæ йын горæты хуссар-скæсæйнаг кæроны лæгъз уæлвæзы хъæды æрдузы астæу æнахуыр егъау къабузджын бæласы цур равзæрстой бынат æмæ йæ снывонд кодтой Мады-Майрæмæн кæнæ Ногдзуарæн. Уый уыди, дзыллæтæ йæм кæм кувдзысты, ахæм кувæндон. Фæдзæхст бæласы мæрайы сæвæрдтой Мады-Майрæмы сурæт. Владикавказы ирон дзыллæтæ-иу алы аз дæр августы мæй æрцыдысты ардæм æмæ-иу ын батабу кодтой.
1814 азы сахары цæрæг ирæттæ сарæзтой Ногдзуары аргъуан. 1892 азы Владикавказы сахары стыхджын ис халер. Ирæтты зæрдыл æрлæууыди сæ уæларвон аудæг æмæ йæ номыл æвзæрст бынат. Ардæм цыдысты бызгъуыр дарæсты, бæгъæввадæй, æхсæвæй-бонæй сæ зонгуытыл лæугæйæ Ногдзуарæн табу кодтой. (10, Ш, 305–306 ф.)
Æвæццæгæн, ацы ныхæстæ сты ивгъуыд рæстæджыты уавæрæн бæлвырд æвдисæн. Ирæттæн ивгъуыд æнусы 90-æм азты сæ раздæры кувæндон сæ зæрдыл æрлæууыди, зæгъгæ, уыцы хъуыды мын бафидар кодта ме ’нхъæлц. Хъугъаты мыггаг цыбыр рæстæгмæ быныскъуыд кæй фесты, Хъæни æмæ Тменыхъæуы Ногдзуары кувæндæтты фæзынд уыимæ баст кæй у, уый тыххæй фыстой Санаты Дж. æмæ Миллер В.Ф. Ам дзырдæуы цавæрдæр рыны тыххæй. (7, II, 258 ф.)
Ногдзуар — æгъатыр низты бардуаг цыдæр æгъдауæй Рыны бардуаг æмæ Мæздæджы Ивериаг Мады-Майрæмимæ баст кæй у, уый хуымæтæджы нæу. Августы 28 бон æгас чырыстон дуне дæр Мады-Майрæмы Куадзæн кæй фæкæнынц, æмæ Мæздæджы Ивериаг зæды бæрæгбон дæр уыцы бонмæ кæй æрцæуы, уый нæ зæрдыл куы æрлæууын кæнæм, уæд уыцы бастдзинад зын бамбарæн нæ уыдзæн. Уый та дзурæг у чырыстон динимæ аланты-ирæтты рагбастдзинæдтыл. Уымæй бирæ заманты фæстæдæр, XVIII æнусы æмбисæн йæ райдайæны, чырыстон дины хæзнатæ æндидзын куы байдыдтой, уæд ирæтты августы къæлиндармæ хаст æрцыдысты чырыстон динимæ баст дыууæ бæрæгбоны. Сæ иу у Мæрдтæ мысæн æмæ уыдонæн ног азы дыргътæй хæларгæнæн бон. Хонынц æй Дыргъыл аргъауæн|Рæзæ хуæрæн æмæ йæ кодтой иннæ ахсджиаг бæрæгбон Майрæмы Куадзæны размæ. Уырысмæ — «Успение». Æрвылаз дæр æй кодтой иу бон — 28 августы. (15, 8 ф.)
Фыдæлтæй баззайгæ мæнгуырнындзинæдтæм гæсгæ Мады-Майрæм уыди ноггуырдтыл аудæг зæд. Сылгоймæгтæ йын-иу балæгъстæ кодтой, цæмæй сын æнæниз цот саккаг кæна. Уый уыди тызмæг, æгъатыр Алардыйы ныхмæ æвæрд. Чи зоны, уыимæ баст у, Зруггомы астæузаманты Зруджы Зæрин Майрæмы бæрæгбондзауты иу Захъагоммæ кæй цыдысты, уый. Уым та-иу хæстæгдæр къуырисæры табу кодтой Алардымæ, цæмæй сын сæ сабитыл рæстырдæм ауда. (16, 118–119 ф.)
Августы мæйы бæрæгбæттæй ма скæнæм, хуссайраг ирæттæ тынг кæй нысан кодтой, уыцы бæрæгбоны кой. Августы кæрон æмæ сентябры райдайæны дзыллæтæ ивылын байдайынц Джеры дзуары аргъуанмæ, ис Чысыл Леуахийы доны был. Джеры дзуары бонтæ ахæссынц суанг ноябры мæймæ, бæрæгбон йæ цырены бацæуы ноябры мæй, уымæн æмæ йыл ауды Уастырджи. Ацы кувæндонмæ фæцæуынц Ирыстоны æдде цæрджытæ дæр, уымæн æмæ аудыдта рынчынтыл æмæ алы хорзæхтæ курджытыл. Уыцы бæрæгбоны тыххæй ивгъуыд æнусы æмбисы бæстон ныффыста И.Б. Беридзе. (10, I, 152–154 ф.)
Лыстæг фос ма тынг куы дардтой, уыцы раздæры рæстæджыты ма ирæттæ кодтой ноджыдæр иу бæрæгбон — Фæлвæрайы куывд. Фæлвæрайы куывд-иу кодтой августы мæй. Ирон хæдзæрттæй фыстæ кæмæ уыди, уыдон ын-иу уæрыкк аргæвстой, дзыкка-иу скодтой æмæ-иу хæдзары хицау скуывта: «О, Хуыцæутты Хуыцау! Ды сфæлдыстай мах дæр æмæ нæ фосы дæр. Ды Фæлвæрайы фæхайджын кодтай фос æмæ амæндтæй, махæн дæр уыдæттæй бахай кæн. О, Фæлвæра! Хуыцауы афтæ бафæндыд, цæмæй дæ бæрны уой нæ фос, гъемæ дын лæгъстæ кæнæм: низтæй сæ бахиз; нæ фос нын афтæ сбирæ кæн æмæ, арвыл цал стъалыйы ис, уал сæры нын куыд бауой. О, Фæлвæра æмæ Тутыр, курæм уæ æмæ нын нæ фосы бирæгътæй бахизут, сæ кæмтты дуртæ куыд уа!» (10, III, 180 ф.)
Иу хатт ма йæ зæгъын æмбæлы: уыцы бæрæгбоны фæстæ-иу алы хæдзар дæр йæхи цæттæ кæнын байдыдта фæззыгон фосæлвынæнтæм. Уæд-иу цы хъуын сæлвыдтой, уый хуынди фæсм æмæ уыди уалдзыгон хъуынæй хæрзхъæддæр. Уый та хуынди фист. Фæсм-иу æвæрдтой æлвыстæн, уæфтой дзы хæдзарон фæсмын хъуымац, æууæрстой дзы нымæттæ. Фистæй кодтой гобæттæ, бадæн базтæ æмæ æндæртæ. Уыцы бæрæгбон куыд арвитой, уымæй аразгæ уыди фосæн се сбирæ дæр æмæ сæ хъуыны хæрзхъæддзинад дæр. Рагæй фæстæмæ къуымбил кусыны куыст куыд æнтыстджын уыди æмæ ирон уæфт хъуымац XIX æнусы кавказаг базары куыд кадджын уыди, уыдæттæ дзурыны сæр нæ ныртæккæ нæ хъæуы.
Майрæмы Куадзæнæй дыууæ къуырийы фæстæдæр ирæттæ нысан кодтой Фыдыуанийы бæрæгбон. Йæ рæстæджы ирон цардыуаг иртасæг Гатуты Куку (В.Ф. Миллер кæй фарста, уыцы фенынджынтæй иу) «Чырыстон дин Ирыстоны», зæгъгæ, йæ уыцы очеркы фыста: «Фыдыуанийы аууон лæууы Иоанн Креститель» Сыгъдæг Иоанн Креститель (Фуд Иоанн) ирæттæн у, ставдсы кусæг фосгæс йæ куыст кæд фæвæййы, уый амонæг. Йæ бæрæгбон ын нæ кодтой, уæдæ сыгъдæг Иоаннæн йæхицæн табу кæныныл дæр ирæттæ нæ фæцайдагъ сты». (10, III, 272 ф.)
Ацы ран бафиппайын æмбæлы, Гатуты Куку (сауджын Алексей) раст кæй нæу, уый. Уыцы бæрæгбон ирæттæ хуссары дæр æмæ цæгаты дæр хорз зыдтой. Гъе, æрмæст æй иу рæстæджы нæ кодтой æмæ йын уыди алы нæмттæ. Тъæпæн Дыгуры хъæуты йæ хонынц Сосланы кувд, йæ бонты-иу раздæры рæстæджыты дзуарæй куырдтой, хорæфснайæнты боныхъæд цæмæй ма фехæла, уый. Уымæ ма бафтауын хъæуы: къæвда æмæ боныхъæд кæрæдзиуыл бæттæг арвырдын ныгуылæны ирæттæ кæй хонынц Сослани æндурæ (Сосланы æрдын).
Бæрæгбоны рæстæг Ирыстоны æндæр рæтты ма куырдтой, хортæ цæмæй фæрæстмæ уой æмæ хорз рæстæг цæмæй скæна — тæрккъæвда, их æмæ æндæр бæллæхтæй хызт цæмæй уой, уыдæттæ. Цыбыр дзырдæй, ацы бæрæгбон конд цыд хор æфснайыны хæд размæ æмæ у хорæфснайæнты фыдбылызтæй хизæг. Нымад цыди, зæгъгæ, уыцы бон чи бакуса, уый басудззæн зæдтæ æмæ дауджыты азар æмæ йæ раздæры куыстытæ фæдзæгъæл уыдзысты.
Æнæмæнг Фæлвæрайы куывд æмæ Фыдыуани баст уыдысты, зæххы æмæ фосы куыстимæ баст бæрæгбæттæ кæй сты, уымæ гæсгæ. Цыбырты Людвиджы æрмæджытæм гæсгæ Иоанн Крестителы бæрæгбоны рæстæг иуæй-иу рæтты хуыдтой Фосæлвынæн. (8, 198 ф.) Ацы ран зæрдыл æрлæууын кæнæм, Фæлвæрайы номыл арæзт бæрæгбæтты фæстæ-иу фæззæджы фосæлвынæнтæ кæй ралæууыдысты, уый.
28 августæй фондз къуырийы фæстæ, кæнæ Фыдыуанийæ æртæ къуырийы фæстæдæр-иу райдыдта Фæззæджы Тутыр/Тутыры æхсæв. Уыцы изæр-иу бирæгъæн фыстой йæ хъалон. Уый тыххæй хастой æвзæрст сæгъ, хуыдтой йæ Тутыры цæу/Нæфæтчиаг цæу. Йæ дыккаг ном ууыл дзурæг у, æмæ бинонтæй дарддæр кусартæй дæттæн никæмæн уыди.
Къарджиаты Бекызæ куыд зæгъы, афтæмæй Тутырæн алчидæр акæны кусарт, цæмæй бирæгътæ (уыцы бон-иу сæ хуыдтой «Тутыры куыйтæ») фосæн мацы зиан скæной. Гъе, уый тыххæй Тутыры кувинæгтæй искæй бинойнагæн нæ лæвæрдтой. Чи ратта, уымæн, дам, бирæгъ йæ фосæй æнæ бахæргæ нæ фæуыдзæн. (13, 1988 № 2, 113 ф.)
Ацы бæрæгбонæй къуыри фæстæдæр, октябрæй дæс боны куы рацæуы, уæд Къуырисæрæхсæв Ирыстоны иуæй-иу рæтты нысан кодтой Ичъынайы|Икъина бæрæгбон. Йæ рæстæджы В.Ф. Миллер джиппы рауагъта, уыцы кувæндон æмæ бæрæгбоны тыххæй таурæгъ. Ныхас дзы цæуы Уæллаг комы Дымтæм «Уырысы зæххæй» зæд куыд æртахти, уый тыххæй. Ацы таурæгъ дæр та дзурæг у чырыстон динимæ бастдзинады тыххæй. Ацы ран «уырыссаг» æмæ «чырыстон» сты æмнысаниуæг дзырдтæ.
Абайты Васо куыд сбæрæг кодта, афтæмæй: «Ичъына у фæззæджы бæрæгбæттæй æмæ йæ фæкæнынц фос сæрдыгон хизæнтæй хъæутæм тæрыны рæстæг. Уæвгæ та йын ис чырыстон ном æмæ бердзенаг уидаг εσ’χαινια — Сног кæнын». «Афтæ хуынди чырыстон аргъуаны бæрæгбæттæй иу. Махмæ æрбацыд гуырдзиаг æвзагæй, ис сæ аргъуаны дзырдуаты, сентябры мæй ма сæм ноджыдæр хуыйны ენკენისთვე (энк’эниствэ) (5, т. I, 542–543).
Уæлладжыры комы Ичъынайы бæрæгбон арæзтой Цъамадмæ æввахс Мигъдауы кувæндоны. Уый уыди бынæттон кувæндæттæн сæ тæккæ рагондæртæй. Барахъты Надяйы 1938 азы этнологион фыстытæм гæсгæ (сты ЦИГРИ-йы фондты), «Мигъдауы бон кодтой Ичъынайы бæрæгбоны рæстæг, уый та вæййы Фыдыуанийæ мæй фæстæдæр, хуыцаубоны. Уый уыди Кусæгонты/Хъусæгонты мыггаджы кувæндон. Мигъдау уыди, туджджынты-иу кæм бафидауын кодтой, ахæм кувæндон. Сæ фæттæ-иу асастой æмæ-иу сæ уым ныууагътой, кæй бафидыдтой, уый тыххæй». (3, истор., ф-4, д. 64, 9 сыф.) Дыууæ бæрæгбоны баст кæй уыдысты, уый хуымæтæджы нæ уыди, Ичъына æмæ чырыстон бæрæгбон Покров Пресвятой Богородицы кодтой 14 октябры. Уыцы бон æгас чырыстон дуне дæр кад фæкæнынц, Покров кæй хуыдтой, уыцы уæларвон алæмæты диссæгтæн — уырнæг адæм фыдгулы къухæй сæфт цæмæй ма ’рцæуой, уыимæ баст уыди. Гуырдзиаг аргъуан дæр нысан кæны уыцы бон. Хуыцауы Пæлæзы æмæ Царддæттæг Бындуры кадæн.
Мигъдауы кувæндон у рагон æмæ тынг кадджын дзуары бадæн. Йæ номы æмбæхст ис уæлдæфон тыгъдадыл уæлбариуæг кæныны хъомыс — йæ коммæ кæсынц уæларвон дæттæ, зæххы æмбæрзæн мигътæ æмæ æврæгътæ. (5, II, 117 ф.) Ичъына — Покров уыцы кувæндоны цур уымæн кодтой, æмæ-иу ам кæддæриддæр бафидыдтой фыдгултæ. Кæй ранымадтам, уыцы зæгъинæгтæ дзурæг сты, официалон æмæ адæмон чырыстон дин мидтæгтæй баст кæй сты, ууыл.
Цы афоны кой кæнæм, уый уыди Xуыцауы дзуары бæрæгбоны рæстæг. Уæлдæр загътам: Куырттатæ йæ кæнынц Куадзæны къуыри, сæ сыхаг дæргъæвс та — июлы кæрон. Арæх кæй ныхæстæ æрхæссæм, уый Гатеты Б.Т. фыста: «Уыцы дзуары ном-иу загътам, сæ цард иумæ чи баста, уыдонæн кувгæйæ. Хуыцауы дзуарæн тынгдæр куывтой хохæгтæ, йæ номыл ын арæзтой, дуар æмæ рудзгуытæ кæмæн нæ уыд, ахæм кувæндæттæ. Бæрæгбонæн йæхи кодтой фæззæджы, ирæттæ йæ хонынц ичъынайы рæстæг».
Дарддæр зæгъы: уыцы бон-иу кувæндоны раз аргæвстой, афæдзы дæргъы хъæуы цал чызджы æмæ лæппуйы райгуырди æмæ чындзы цал чызджы ацыди, уал фысы æмæ сæгъы. Уыцы бæрæгбон кодтой хъæубæсты адæм сæхæдæг, æмæ йæм никæй хуыдтой. Кусарт кæнгæйæ-иу лæгтæ скуывтой: «О, Хуыцауы дзуар! Абон дæ бон у, мæнæ дын ацы фос нывондæн схастам, ныр дын сæ акусарт кодтам, курæм дæ, æмæ сæ айс. Барстдæр кæй кувинаг фæци, уый æмбал сæ фæкæн. Адон сты хъалон æмæ дæ уыдонæй иу аз дæр нæ фæсайдтам, æркæс сæм æмæ дæ рахиз цæстæй, дæ галиу цæст бацъынд кæн. О, Хуыцауы дзуар! Мах æнхъæлмæ кæсæм дæ хорзæхмæ, æмæ нæ фыдæнхъæл ма фæкæн. Ахæм арфæ нын ракæн, бирæ цот нын куыд рацæуа æмæ уыдонæн сæ фылдæр лæппутæ куыд фæуой». (10, III, 181 ф.)
Уыцы бæрæгбон сылгоймæгтæ дæр кæй кодтой, уымæй дæр хибарæй, уый дæр цымыдисаг у. Ома уыцы дзуар «бар ратта сылгоймæгтæн хицæнæй куывд кæныны бар, чи куыд хистæрæй сбадынц нæлгоймæгтæй иуварс æмæ се ’хсæнæй равзарынц уынаффæгæнджыты». Уыцы бæрæгбон хуыдтой Устыты куывд|Остæлти куывд. Уæдæ цæмæй хицæн кодта сылгоймæгты куывд? «Сылгоймæгты куывд иннæтæй уымæй хицæн кодта, æмæ-иу дзуæрттæн раттой сæхирдыгон нæмттæ». Уымæн æмæ нæлгоймаг дзуæртты нæмттæ нæфæтчиаг уыдысты сылгоймæгтæн. Æргом-иу загътой æрмæсдæр Алардыйы дзуары æмæ Бынатыхицауы нæмттæ.
Уыцы бæрæгбæттæ адæмон къæлиндары фæхайджын сты сылгоймагæй райдайгæ дунейы æууæлтæй. Æвæццæгæн, ацы бæрæгбон чындзæхсæвтыл аудæг кæй уыди æмæ æрдзон хъæздыгдзинæдтæн кад кæй кодта, уымæ гæсгæ йын сылгоймæгтæ уæлдай аргъ кодтой. Ноджыдæр ма сылгоймæгты куывд цæмæй хицæн кæны? 1887 азы æбæрæг автор фыста: «Нæлгоймæгты æмæ сылгоймæгты бæрæгбæттæ уымæй хицæн кæнынц, æмæ фыццæгты фæархайынц æрмæстдæр нæлгоймæгтæ, æмæ дзы фылдæр хатт туг суадзынц. Дыккæгты архайæг вæййынц сылгоймæгтæ, æмæ дзы æргæвдгæ ницы фæкæнынц, фынгтыл æрæвæрынц урсаджы хæринæгтæ... цыхт æмæ æхсыр». (10, I, 239 ф.)
Йæ ахастмæ гæсгæ, кæй кой кæнæм, уыдонмæ хæстæг лæууы Тæтæртуппы бæрæгбон дæр. Гутнаты Елбыздыхъойы 1925 азæн къæлиндары йæ бон у Ичъынайы фæстæ октябры фыццаг хуыцаубоны. Æбæрæг автор та йын 1885 азы газет «Терские ведомости»-йы йæ боныл нымайы 6 октябрь. Уыцы бонтæ нысангонд цыдысты зæронд нымадмæ гæсгæ. Æмæ уæдæ 1992 азы ацы бæрæгбонæн йæ бон уыди 18 октябрь.
В.Ф. Миллеры æвдисæйнæгтæм гæсгæ сылгоймæгты бæрæгбон Остæлти кувды фæкувынц Будури изæдмæ. Ирон адæмон поэзийы Тæтæртупп у æгас быдыры Ирыл аудæг. Ацы кувæндонмæ æрвылаз дæр хоры армыдзаггур куырысдзаутау æртæхынц æвзæрст адæймæгты удтæ.
Революцийы размæ ацы кувæндон чи федта, уыдоны нымадмæ гæсгæ йæм цыди бирæ адæм æмæ уыди хъæлдзæг бæрæгбон... «Тæтæртупп уыди бæлццæттыл æмæ быдыры кусджытыл аудæг дзуар, сæйрагдæр та, уымæй аразгæ уыди, æрвылаз дæр хортæ куыд фесгуыхдзысты, уый, гъе уымæ гæсгæ-иу æм зæрæдтæ бакуывтой ацы аз та нæ хорæй бафсад, зæгъгæ». (10, II, 60 ф.). Йæ бæрæгбон-иу ын сарæзтой Тæтæртуппы мæсыгмæ æввахс хъæды. Хицæн хæдзæртты æмæ мыггæгты минæвæрттæ-иу фæкъордтæ сты. Бæрæгбоны сæйраг змæлд уыди фахсы уæле стыр лæгæты раз. Æгас бон æмæ-иу æхсæв сæ зарын æмæ кафынæй нæ банцадысты. Сæумæраджы-иу алы хæдзæртты фæсивæды минæвæрттæ схызтысты хъæдæмбæрзт хохы сæрмæ æмæ-иу уым сæ мысайнæгтæ сæвæрдтой. Цы æхца сæм æрæмбырд, уымæй иннæ аз арæзтой бæрæгбон.
Ацы дзуарæн куывдтæ кодтой Ирыстоны æнцæр рæтты дæр. Хуыдтой йæ Xорысæрты куывд. Йæ номмæ гæсгæ дæр бæрæг уыд: куывд-иу скодтой ног хоры сæрæй. Ацы бæрæгбоны размæ-иу фесты ахсджиагдæр быдырон куыстытæ.
Йæхи В. X. чи рахуыдта, уый 1887 азы йе статья «Кое-что о дигорцах»-ы фыста, хорæрзадыл аудæг Хуарелдары бæрæгбоны цы æгъдау федта, уый тыххæй: «Йæ боны-иу бинонтæ сæ хæдзары æрбамбырд сты æмæ-иу бæркæдтæ хæссæг Хуыцаумæ бакуывтой. Уый фæстæ-иу хæдзары æфсин хъæзын къусы алы хоры нæмгуытæ ныккалдта, æмæ, тыргътæй цæлгæнæмæ рацу-бацу кæнгæйæ, дзырдта: «Хуар, хуар! Хуар медæгмæ, золкъæ, мистæ — æндæмæ!» Уый фæстæ фыцгтыл сбадтысты æмæ фæминас кодтой». (10, I, 240 ф.)
Ахæм магион æгъдау ма кодтой хуымгæнæнты фæстæ дæр, æмæ сæм-иу уæд та уыди лакъамиджынтæ. Ирæттæ йæ хуыдтой Зулчъыты бон, дыгурæттæ — Бугъæгалæн сабат. Хортауæнты æмæ хорæфснайæнты цы æгъдæуттæ кодтой, уыдонæн сæ нысаниуæг иу уыди — хъуамæ сагъд хуымтæ æмæ æфснайд хор хъахъхъæдтаиккой æхсынæгтæ æмæ æндæр знаггадгæнджытæй.
Ноябры æмбисы Ирыстоны кæмттæй иуæй-иу рæтты кодтой мæрдты бæрæгбон Сагæйтты æхсæв|Æхсирф æфтауæн. Цыппæрæмы-иу изæрæй хортæ æфснайд чи фæци, уыдон мæрдтæн кодтой фынджыдзаг. Къарджиаты Бекызæйы ныхæстæм гæсгæ: «Кувгæ дæр скæнынц фæззæджы дзуæрттæн, цæмæй сын мæрдтæ ныууадзой сæ фæззæджы кусæн дзаумæттæ: цæвджытæ, æхсырфытæ, сагæйттæ, халамæрзæнтæ æмæ æндæртæ, цæмæй уыцы кусæнгæрзтæй дарддæр мауал тухæн кæной мæрдты бæсты». (13, 1988, №2, 112 ф.)
Гуырысхойаг нæу, зæххон цард æцæг æнусон уæларвон царды къæсæрыл нымад куы цыди, ацы бæрæгбон уæд кæй фæзынди, уый. Уæддæр ацы мæрдты бæрæгбон кодтой нæ дуджы суанг 30-æм азты онг.
Уастырджийы бонтæй къуыри раздæр хуыцаубоны ирæттæ кодтой Зыгуымоны бæрæгбон. Йæ ном йæхæдæг дæр дзуры йæ нысаныл — уæдмæ-иу хъуамæ быдыры куыстытæ иууылдæр конд фæуыдаиккой. (5, т. IV, 318 ф.)
Ноябры мæйы æртыккаг къуырийы Хуссары — Цхинвалæй суанг Цæгаты Мæздæгмæ ирæттæ иууылдæр кодтой Уастырджийы бæрæгбон Джиуæргуыба. Йæ кæныны æмгъуыд бæлвырд кæмæн у, уыцы бæрæгбон Майрæмыкуадзæны фæстæ-иу Джиуæргуыба райдыдта дыууадæс къуырийы фæстæ. Ацы бæрæгбон афтæ парахатæй кодтой, афтæ кадджын уыди, æмæ йын зæгъæн нæй. Афтæ уымæн уыди, æмæ-иу ирон адæмæн ралæууыдысты æппæты кадджындæр дзуар Уастырджийы|Уасгергий кувæн бонтæ.
Чырыстон культурон дунеимæ баст иннæ дзуæрттау, ацы дзуары номы дæр ис эпитет уац/уас. В.Ф. Миллеры ныхасмæ гæсгæ «ацы цытджын дзуары номы дыккаг хай у Георгийы ном æндæрхуызонгондæй, йæ фыццаг хай та у, Уациллайы раззаг хайы хуызæн. Сыгъдæг Георги у лæгты бардуаг, бады алæмæттаг урс бæхыл, Уастырджи у давджыты, цæствæлдахджыты, мæнгæрдты æмæ марджыты æфхæрæг, раст адæм æмæ хæдзарон фосыл аудæг. Йæ ном ын арæх фæзæгъынц ардбахæрды æмæ арфæйы ныхæсты. Уастырджийы тыххæй Ирыстоны ис бирæ таурæгътæ... Йæ бæрæгбон атындзы æрæгвæззæгмæ. Хуымæтæг куывдтæ, кусæрттæ, фынгæвæрдтытæ скæнынц йæ кувæндоны цур. Уый та адæм саразынц, Уастырджи адæм æмæ фосы дзæбæх кæцæй уына, ахæм бæрзонд ран.
Хуыцауæн табугæнджытæ сихор куы бахæрынц, уæд сæ бæхтыл сбадынц æмæ, кувæндоны алыварс зилгæйæ, фæзæгъынц: «Уастырджи, нæхи æмæ нын нæ бæхты фыдбылызæй бахиз», — æмæ хъæумæ æрбаздæхынц. Хъæуы фæсивæд дзæвгар рæстæг фæкæнынц Уастырджийы зарджытæ: «Уæ Сыгъдæг Уастырджи! Дæ рынтæ мах фæуой! Мæнæ ацы хæдзарæн ахъазгæнæг фæу — фосæй дæр æмæ хорæй дæр æфсæст куыд уа!» Афтæ заргæ суанг иннæ райсоммæ фæзилынц хæдзæрттыл. (7, II, 242–288 ф.)
Уастырджийы бонтæм-иу быдырон куыстытæ конд фесты, адæм-иу сæ фæллæйттæ зæрдæхъæлдзæгæй бабиноныг кодтой. Уый уымæн зæгъын, æмæ-иу бæрæгбон ахаста æнæхъæн къуыри. Бæрæгбоны райдайæн къуырисæры размæ-иу хуыцаубоны изæрæй иуæй-иу хæдзæртты аргæвстой нывондаг галтæ, уымæ гæсгæ йæ хуыдтой Галæргæвдæн хуыцаубон/Хуыцауæхсæв.
Æппæты кадджындæр уыди бæрæгбоны къуырийы дыццæг æхсæв. Хуыдтой йæ Уастырджийы æхсæв. Уæд æнæмæнг кодтой кусарт, скувой-иу сæрмагондæй уæдмæ конд бæгæныйæ. Архайдтой, кадджындæр хойрæгтæ кувæндоны цæмæй скувой, ууыл. Дыццæг бон арæзтой хъæугуывд, æрæвæрдтой-иу иумæйаг фынг. Иумæйаг нывондаджы дзидза-иу байуæрстой, куывды чи архайдта, уыцы хæдзæрттыл. Къуырийы фæстæ-иу ралæууыд йе ’рвитæн бон æмæ йæ хуыдтой Уастырджийы фæдзæхсæн.
Иуæй-иу рæтты-иу бæрæгбон ахаста дыууæ къуырийы бæрц дæр. Уæлдай тынгдæр æй кодтой Куырттаты комы, астæуккаг заманты арæзт кувæндон Дзывгъисы дзуары аргъуаны цур. Ардæм цыди бирæ адæм, симджытæ-иу баисты 300 кæнæ 400 дæр. Уæдæ-иу хъазтмæ иуварсæй чи касти, уыцы фæсивæд дæр къаддæр нæ уыдысты. Дзуары æрдузы-иу сарæзтой дугъæтты ерыстæ, кастысты-иу бæхыл хъазтмæ æмæ дзы-иу архайдта 200–300 барæджы. Нæ æнусы 30-æм азты онг дæр ма ам фенæн уыди адæмон драмон равдыстытæ, сæ архайджытæ-иу сæ уæлæ скодтой мæнгдарæстæ. Цыбыр дзырдæй, нæртон куывд дзы-иу рауади.
Кувæндонæн йæхи æмæ, ам бæрæгбон куыд арæзт цыди, уыдæтты тыххæй джиппы уагъд æрцыд ме статья æмæ сыл бæлвырд нал дзурдзынæн.
Фæнды мæ ацы æгъдауы æндæр æууæлтæ чиныгкæсæджы зæрдыл æрлæууын кæнын. В.Ф. Миллер æмæ Абайты Васо куыд сбæрæг кодтой, афтæмæй Сыгъдæг Георгийы ном, ирон æвзаджы домæнтæм гæсгæ рацаразгæйæ, рауайы Уастырджи|Уасгерги. Уый уыди, алантæ-ирæттæ фыццаг хатт чырыстон динимæ куы базонгæ сты æмæ йæ куы райстой, уæд, X æнусы фыццаг цыппæрæмхайы. Уæвгæ та хорз зонæм, чырыстон аргъуаны, бæлвырддæр та, бердзенаг æмæ уырыссаг аргъуанты Сыгъдæг Георгийы ном æрвылаз дæр нысан кодтой 6 майы (зæронд нымадæй — 23 апрелы). Ирыстоны уыцы бæрæгбонæн ницы зыдтой. Æмæ бæрæгбæтты бонтæ иу æмгъуыдмæ кæй нæ цыдысты, уымæ гæсгæ сгуырысхойаг, ирон дзуар чырыстон бæрæгбонмæ цыдæр бар кæй дары, уый.
Ацы ран æрымысын хъæуы, Ирыстонмæ чырыстон дунейы тæваг нæ сыхаг Гуырдзыстонæй кæй цыди, уый дæр. Ацы хабар зæрдыл дарын уымæн хъæуы, æмæ Уастырджийы бæрæгбон ирæттæ Джиоргуыба|Геуæргоба кæй хонынц. Уый та цæуы гуырдзиаг «Горгоба»-йæ. Сыгъдæг Георгийы бæрæгбон Гуырдзыстоны нысан кæнынц дыууæ хатты. Фыццаг æй саразынц æгас чырыстон дунеимæ иумæ уалдзæджы, дыккаг хатт та — 23 ноябры (зæронд нымадæй — 10 ноябры). Ацы бæрæгбон уыди зилгæ цалхæй мард Георгийы номыл конд, нысан æй кодта æрмæстдæр гуырдзиаг аргъуан. Уыцы рæстæг райдайынц ирæттæм Уастырджийы бонтæ. Цæвиттон, ныхас цæуы, кавказаг рагондæр чырыстæттæй иутæ кæй кæнынц, уыцы бæрæгбоныл.
Цæмæй алцыдæр бæстон бамбарæм, уый тыххæй нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм Сыгъдæг удтыл нымад адæймæгты тыххæй фыстытæй Сыгъдæг Георгийы кады хъуыддæгтæ. Георги уыди зындгонд хæстон, службæ кодта римаг император Диоклетианмæ. Чырыстон дин кæй райста, уый тыххæй йæ бирæ фæхъизæмарæй мардтой. Æртыназдзыд æхсарджын хæстоны ныббастой хъæдын цалхмæ æмæ йæ, цыргъæгтæ сагъд кæуыл уыди, ахæм фæйнæджы сæрмæ зылдтой. Фæлæ, хуыцауæн кувæг кæй уыди, уый тыххæй йæ уæларвон тыхтæ мæлæтæй бахызтой. Георги æбуалгъы хъизæмæрттæ куы бавзæрста, уый фæстæ чырыстæтты нымæц дзæвгар фæфылдæр. Йæ хъæдгæмттæн быхсгæйæ фæцарди 303-æм азы 23 апрелмæ æмæ йын Диоклетианы бардзырдмæ гæсгæ йæ сæр акъуырдтой. 324 азы Кавпадокийы цæрæг æрыгон римаг чызг Нинæ Сыгъдæг Георгийы æмзæххон, фыды ’рдыгæй йын тугхæстæг æййафæг, алæмæттаг фын феныны фæстæ сси адæммæ Хуыцауы фарн хæссæг.
Динамонæг Чырыстийы ахуыргæнинаг Нинæйы фæрцы Кавказы адæмтæ, фыццаджыдæр та ибериæгтæ æмæ алайнæгтæ базонгæ сты Чырыстийы ахуырадимæ. Динамындты рæстæг-иу Нинæ йæ хæстæджы кой ракодта æмæ гуырын кодта зилгæ цалхæй мард Георгийы мысæн бæрæгбон. Бæрæгбон конд цыди Юлианы къæлиндармæ гæсгæ 10 ноябры, ног нымадæй та — 23 ноябры. Уæдæ нæ бон зæгъын у уæлæуыл зындоны хъизæмæрттæ бавзарæг Георгийы номыл арæзт бæрæгбон (гуырдзиагау: Горгоба) нысангонд цæуы нæ дуджы IV æнусæй фæстæмæ. Сыгъдæг Нинæ Чырыстийы ахуырад хаста ибериæгты рагондæр æмæ сæ хæстæгдæр сыхæгтæ — алантæм. Гъе, афтæмæй алайнæгтæ-ирæттæ дæр нысан кæнын байдыдтой (æрмæст IV æнусæй фæстæдæр) уыцы бæрæгбон æмæ йæ хуыдтой Джиоргуыба|Геуæргоба. Цыбыр дзырдæй, ацы ран ныхас цæуы кавказаг сыгъдæг чырыстон бæрæгбоныл. Бердзенаг æмæ уырыссаг аргъуан уæд зæрдыл æрлæууын кæнынц зилгæ цалхыл хъизæмæртты бон нæ, фæлæ Георгийы мæлæты бон, зæронд нымадæй уыди 23 апрелы, ног нымадæй та — 6 майы.
Бæрæгбон алы æмгъуыдты конд кæй цыди, уый бамбарын кæнын хъуыди, æмæ чингуытæ æмбырдгæнæг Захария Чичинадзе йæ наукон куыст «История Осетии по грузинским источникам»-ы (Тифлис, 1930) радзырдта ахæм таурæгъ. Ирон лæг Сыгъдæг Георгийæ ракуырдта йæ номыл конд бæрæгбон уалдзæг нæ, фæлæ фæззæджы цæмæй кæной, уыцы бар. Йæ курдиатæн ахæм æфсон загъта: фæнды йæ Уастырджийы номыл уалдзыгон уæрыкк нæ, фæлæ хаст нывондаг фыс аргæвдын. Афтæ æнхъæл дæн æмæ йын йæ курдиат сæххæст кæныны бар раттаид.
Уæвгæ та Уастырджийы бæрæгбон рауайы Цыппурсы (28 ноябрæй 6 январмæ) размæйы Комбæттæнау, уæд ма комдарæнты размæ фæстаг хатт вæййы урсаг æмæ сойаг хæрыны бар. Ам зæрдыл æрлæууын кæнæм, адæмон къæлиндармæ гæсгæ ирæтты иу хай Цыппурсы размæ дыууæ къуырийы ком кæй дардтой, уый. Гуырысхойаг нæу, ирæттæ дыууæ къуырийы мархо кæй дардтой, уый комкоммæ чырыстон комдарæнтимæ баст кæй у. Гъе, уый дзурæг у, ирæттæ æмæ сæ фыдæлтæ чырыстон дины домæнтимæ (уымæй дæр рагчырыстон дины домæнтимæ) зонгæ кæй уыдысты, ууыл.
Ацы ран æнæ зæгъгæ нæй, рагчырыстон дин æмæ фæткæн баззайæг уырнындзинæдтæ æддæг-мидæг кæй ауадысты, уый тыххæй. Ахуыргæнæн чингуыты куыд фыссынц, ирæттæ чырыстон дин афтæ æнцонæй кæй нæ райстой, уый хорз зонæм. Незамантæй фæстæмæ ирæтты зонды чи ныффидар, уыцы цардæмбарынад æмæ хъуыдыкæнынад фадат лæвæрдта чырыстон дзуæртты муртаттаг дзуæртты миниуджытæй схайджын кæнынæн. Уыйадыл нæм фæзындысты, муртаттæгтæн æцæгæлон чи уыди, дины уыцы бæрæгбæттæ, Хуыцауы ахуырад хæсджыты хъуыдымæ гæсгæ сын зæронд адæмон æгъдæуттимæ иумæйагæй ницы уыди. Муртаттæгтæ чырыстон аргъуаны Хуыцауæн кад кæныны æгъдæутты мидис бамбарынмæ дæр нæ тырныдтой, уæддæр дзы федтой, сæ бæрæгбæттæ кæнгæйæ сын иуцасдæр ахъаз чи уыди, ахæм æууæлтæ. Зæххы лæвæрттæй цæрæг адæймаг чырыстон дины размæйы заманты дæр нывæндтæ кодта æмæ куывта гуымирытæн, фæлæ уæддæр царды не сæдас, уæдæ йæм амонд дæр уа хæстæг не ’рцыди. (16, 48 ф.)
Ацы хъуыды загъта культурæйы зындгонд иртасæг А.Я. Гуревич. Уый, хуыздæр уæвæн нæй, афтæ æмбарын кæны фыдæлтæй баззайæг къæлиндары бæрæгбæттæ чырыстон бæрæгбæттимæ куыд æнгом баст æрцыдысты, уыдæттæ. Уæвгæ йын æнæ афтæ уæвæн дæр нæ уыди — нæ рагфыдæлтæ чырыстон динимæ зонгæ сты VI æнусæй фæстæмæ.
Уарзиаты Вилен
Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ
Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш
[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995]
