Рагзамантæй нæм хиирхæфсыны мадзæлттæй цы æрхæццæ, уыдонæй адæмæн æппæты зындгонддæр æмæ уарзондæр уыдысты адæмон кæфтытæ. Хъæзтытæ æмæ кæфтытæ бæрæгбоны царды ахсджиаг бынат кæй ахстой, уый æвдыст æрцыди Нарты эпосы дæр. Се змæлды ахастмæ гæсгæ ирон адæмон кæфтытæ сты уæздан æмæ уæнгрог. 

Сылгоймаг цыфæнды кафт куы фæкæны, уæддæр йæ къахайст вæййы уылæнгæнæгау æнахуыр уæздан, йæ цæнгты змæлд — фæлмæн. Йæ хиуылхæцгæ рæхснæг змæлд ын фæвæййы фидыцы хос. Бафиппайын хъæуы уый, æмæ сылгоймаджы кафт æппæты тынгдæр кæй смидисджын вæййы йæ тасаг уæнгты фæлмæн змæлдæй. Ирон сылгоймæгты кæфтытæ æнгæс сты скæсæйнаг адæмты уыцы хуызы кæфтытимæ — уырдыгон сылгоймæгты къухы змæлд дæр у пластикон, алыхуызон, æмæ сæ ныхæстæм раивгæйæ, фæзæгъынц бирæ цыдæртæ. 

Зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ-иу сылгоймæгты кафты змæлдтытæ уынгæг хæдзары уавæрты кæй систы иугъæдон. Гъе, уымæ гæсгæ-иу гуыр æмæ цæнгты змæлд уыди фидыцджындæр æмæ хъæздыгдæр. Кæфтыты агуырдтой, сылгоймаджы цот кæныны хъомысæй хайджын чи кодта æмæ бæркаддæттæг зæххимæ баст чи уыди. ахæм уæларвон тæваг. «Сылгоймаджы къæхтæ зæххæй кæй нæ иртæстысты, уый руаджы-иу сдæсны ис цъыгъгъуытгæнаг цыбыр гæппытæй кафынмæ…». (26, 99 ф.) 

Нæлгоймаджы кафты фæахадгæдæр сты цæнгты сонт пæррæстытæ, цыргъ рæмбыныкъæдзтæ. Сылгоймаджы къухтау уый къухтæ æнувыдæй не змæлынц æмæ æрбатымбыл вæййынц. Нæлгоймаджы кафты фæлмæн, уæздан змæлдтытæй уæлдай ма тынг пайдагонд цыди цæхгæр фæзылдтытæй — чызджы фæндаг ахгæны, хæрдмæ хауын байдайы. Уыимæ цæнгты æвæрд хъуамæ фидауа къæхты змæлдимæ. Къæхтæ та уыдысты нæлгоймаджы кафт фидауцджынгæнджытæ. Уыцы змæлдтытæ бæркаддæттæг дзуарæн табу кæнынимæ баст кæй сты, уымæн райдыдта нæлгоймаг кафгæйæ хæрдмæ хауын, къахæй зæхх цæвын. 

Адæмон кафты уыцы алы змæлдтыты руаджы рагзаманты райгуырди бæрæгбæтты кæфтыты иугъæдон пластикæ. Алы адæмтæм цы æрмæджытæ ис, уыдон кæрæдзиуыл абаргæйæ, рабæрæг «дзæвгар заманты дæргъы сонт змæлдтытæ æмæ æлæтæвæрд уæнгты змæлдæн кæй уыди магион ахадындзинад». (26, 165 ф.) Фыццæгтæ уыдысты стъалыты сурæттæ æвдисæг нысантæ, иннæтæ сты сылгоймагимæ баст. Æмæ, æцæгæй дæр, сылгоймаджы кафты уынæм зæхмæ тырнæг змæлдтытæ, нæлгоймаджы змæлд та у размæ æмæ уæлæмæ тырнаг. 

Ахæм хатдзæгтæм æрцæуынæн фадат нын раттой, Ныййарæг Зæххы æмæ Уæларвон Фыды æхсæн цы бастдзинæдтæ уыдтой, уыдон. Рагон индиаг эпос «Ригведæ»-йы сæ хонынц «дыууæ цытджын ныййарæджы». Уыдон æнгæс таурæгътæ арæх сты ирайнаг культурон дунейы, сты ирæттæм дæр. Уый тыххæй дзырдтон мæ куыстытæй иуы, æмæ ма ам зæгъдзынæн æрмæст иу хъуыддаджы тыххæй. Кафты райгуырд баст у, дунейы сконды тыххæй цы хъуыды кодтой, уыимæ. Æвдыст дзы цыди рагзаманты адæмы зондахаст, цæнгты, къæхты змæлдтыты, гуыры æвæрды æмæ уæнгтæй амындтыты руаджы-иу кафæг цæстыты раз авæрдта зæххон царды нывты сурæттæ. 

Адæмон зындгонд кæфтытæн æдзухдæр æмдзæгъд кодтой къухтæй. Уадынгæрзты⁷ зæлæфтуан æмæ æмдзæгъд кæныны фæрцы-иу уадыны зæлтæ куы бæрзонд стахтысты, куы-иу æрныллæг сты, кафты ритм æрнывыл æмæ-иу кафæг кафты фезмæлæнтыл æнцондæрæй фæхæст. Ацы ран ныхас ирон кæфтыты фидыцы æууæлтыл нæ цæуы, фæлæ, хæрдмæ хауыны руаджы кафты ритмыл. Зæрдæмæ фæцæуа, æркæсой йæм, æрмæст уыцы мидис дзы нæ уыди, — уæларвон нысæнттæ дæр ма хаста. Уæдæ кафджытæн æмдзæгъд кæй кодтой иннæтæ, уый сæ дыууæты дæр баста, уыдысты æмзæрдæ, æмызмæлд, кафты иумæйаг домæнтæ æххæстгæнæг. Ам æркæсæм дзырд «æмдзæгъд»-мæ, — уадынгарзы зæлтимæ æмцавд кодтой. Йæ бындуры ис «цавд», «цæвын». Уый нын дæтты, магион нысаниуæг ын кæй ис, уый бафиппайыны фадат. Кафгæ-кафын-иу фыдбылызхæссæг тыхты кæй асырдта, уый руаджы æххæст кодта æрвон уддзæфдзыдгæнæг архайды домæнтæ. Нæ ацы хъуыды бафидар кæныны тыххæй æрхæссæм ахæм æвдисæн: рагон индоирайнаг адæмтæн азарæфтауæг тыхтæй сæхи хъахъхъæныны сæйрагдæр хотыхтæ уыдысты уынæр, хъæр кæнын æмæ уадыны зæлтæ. Гъе, уымæ гæсгæ ирон адæммæ фæзындысты уынæргæнæн гæрзтæ гуымсæг æмæ къæрцгæнæн. 

Æмдзæгъд кæнын æмæ æндæр уынæргæнæнтæй уæлдай ма ирæттæ пайда кодтой гæрахгæнæнтæй. Зæгъæм, кафæджы къæхты бынмæ æхстой дамбацайæ. Нæмгуытæ хъуамæ уадаиккой кафæн фæзы зиллаччы мидæг, уымæй кад кодтой фæндырдзæгъдæг æмæ кафæг чызгæн. Уый дæр аивады хуызау ахадыдта, хъазтæн æй фидауцы хосыл нымадтой. Ацы сюжетæй спайда кодта йæ дæсны арæзт нывы зындгонд ирон нывгæнæг Тугъанты Махарбег, æфснайд у Дзæуджыхъæуы бæстæзонæн музейы фондты. (п. 79, 2713/Ж — 236) 

Хъазты рæстæг кæмæй пайда кодтой, уыцы дамбацатæ æмæ хъаматæ уыдысты фыдбылызæй хизæг. Хъамайы æвзыстыты, уый кафæн фæзы садзыны, дамбацайæ къæхты бынмæ æхсыны руаджы тæрсын кодтой дæлимонты, хъама æмæ дамбаца уыдысты ахъаззаг символикон нысантæ. 

Ирон кæфтытæй æппæты рагондæртæ сты, бирæйæ-иу иумæ кæй акодтой, ахæмтæ: симд, чепена, цоппай. Уæды рагзамайнаг адæмы зонды цæдис хицæн адæймагæй уæлдæр æвæрд уыди. Уыцы цæстæнгас фидар уыди суанг астæуккаг æнусты онг. Зындгонд куыд у, афтæмæй астæуккаг заманты адæймаг исты æрмæстдæр уæд мардта æмæ-иу æмцæдисон куы сси. Кæцыдæр къорды уæнг кæй уыди, уый руаджы хайджын уыди æхсæнады хорзæхтæй. 

Кæфтытæ куыд æмæ кæм цыдысты, уый куы сныв кæнæм, уæд дзы рауайдзæн зиллакк. Афтæ уыди æндæр адæмтæм дæр рагзаманты. «Зиллакк фæзынд йæхи æгъдауæй æмæ, бирæйæ иумæ кæй кодтой, уыцы кæфтытæн фæци фадатджын мадзал, нысан кодта Хур æмæ Мæйы сурæт, ома, уыди магион æууæлтæй хайджын. Кафæн фæз Хур æмæ Мæйы æддаг хуызæг кæй райста, уыимæ баст сты, зиллаччы мидæг æмæ, кæрæдзи цæнгтыл æрхæцгæйæ, кæй кодтой, уыцы кæфтытæ». (26, 141, ф.) 

Рагзаманты кæфтытæн æрвон ахаст уыд, ууыл дзурæг у, зæгъæм, кæрæдзи дæлæрмтты бацæугæйæ-иу зиллаччы кæрæтты рахизырдæм кæй асимдтой, уый. Ирон адæм (уæвгæ канд ирæттæ нæ) афтæ нымадтой, зæгъгæ, рахизырдыгæй галиуырдæм кафын фыдбылызтæ расайдзæн. Ирон æвзаджы дзырд «гал»-иу уыцы иу рæстæг нысан кодта æвзæр, фыдбылыз. (5. т. I, 507 ф.) 

Кафты фæз амонæг зиллакк тынг рагон кæй у, ууыл дзурæг сты иуæй-иу ирон кæфтыты нæмттæ: тымбыл симд, тымбыл кафт, зилгæ кафт. Уæвгæ-иу, кæрæдзи дæлæрмтты чи бацыд, уыдон афтæ æрлæууыдысты, цæмæй-иу дзы цæг рауадаид. Цæг-иу æрлæууыдысты хъазтмæ кæсæг адæм дæр. Хицæнтæй-иу лæууыдысты лæппутæ, чызджытæ, сабитæ. Уыцы къордтæ дæр афтæ лæууыдысты, æмæ кафæн фæзы зиллакк хæлд нæ цыди. 

Уынгмæ-иу кæй ахастой, уыцы хъазт афтæ арæзт цыди. Хæдзары кæнæ хæстæджыты фæсивæд-иу æрзылдысты, хæстæгдæр уынгты чызджытæ кæмæ уыди, уыцы хæдзæрттыл. Æрхуыдтой сæ-иу. Чызджытæ-иу уынджы ралæууыдысты фæрсæй-фæрстæм, сæ бакомкоммæ та-иу лæппутæ слæууыдысты. Уыдоны хонын нæ хъуыди. Зиллаккæн йæ рахиз æмæ галиу фарс-иу уыдысты уæгъд. Галиуырдыгæй уæгъд бынат уыди чызджытæ æмæ ацæргæ устыты лæууæн, сæ акомкоммæ та-иу æрлæууыдысты, кæсынмæ чи æрбацыди, уыцы лæгтæ. 

Кæд-иу фæндырдзæгъдæг чызг уыди, уæд бадти чызджыты ’рдыгæй, кæд — лæппу, уæд та — лæппуты ’рдыгæй. Фæндырдзæгъдджытæ-иу бадгæ кодтой, лæппутæ æмæ чызджытæ æнæмæнг — лæугæ. Хæрз чысыл рæстæг йæхи æруадза, фæткмæ гæсгæ сын уый бар дæр нæ уыди. Хъазты уагæвæрæг уыди, хъазты æгъдау хорз чи зыдта, ахæм — чегъре|кегъæре. Чегъре кафæн фæзы барджын кæй у, уымæн æвдисæн уыди йæ уыгард нывæфтыдтытæй фæлыст лæдзæг. Чегърейы амындæй-иу фæндырдзæгъдæг цæгъдын райдыдта æмæ-иу хъазт стынг ис. 

Фыццаг кафты бар хауди дæсныдæр кафджытæй искæмæ. Чегъре-иу йæ лæдзæджы фындзæй лæппуйы къæхты бынæй зæхх хахгæнæгау ракодта, ома, кафæн фæзмæ рахиз, уый фæстæ-иу балæууыд чызджы раз, сæрæй-иу ын акуывта æмæ йын-иу лæдзæгæй кафæн фæзмæ ацамыдта. Чызг-иу, лæппуйы кафтмæ кæсгæйæ, æдзæмæй алæууыд. Лæппу йын-иу йæ сæрæй акуывта æмæ-иу ын йæ къухæй ацамыдта, рахиз, зæгъгæ. Æвæццæгæн, æй хонгæ кафт дæр уымæн хуыдтой. 

Кафтæн кæрон скæныны бар хаудис чызгмæ. Лæппу-иу æй бахæццæ кодта йæ бынатмæ æмæ та йын-иу сæрæй акуывта. Чегърейы сæйраг хæс уыди хъазты æгъдау æвæрын, чи кæд хъуамæ ракафа, уый зæрдыл дарын. Хъазт-иу ахицæн симдæй. Ам лæппутæ кафæг æмбæлттæ сæхицæн æвзæрстой сæхæдæг. Хонгæ кафт æмæ симды æхсæн ма-иу фæткмæ гæсгæ кодтой æндæр кæфтытæ дæр. 

Симд у ирон кæфтыты æппæты рагондæртæй, рæстæг куыд цыди, афтæ йæ хæдбындур æууæлтæ мынæгдæр нæ фесты. Симд сси ирон хореографийы бæрзонддæр къæпхæн. Симд у кафыны аивады æвæджиауы хæзна, у кæфтыты рæсугъддæр æмæ æмбисонддæр æмæ культурæйы цæвиттойнаг уацмысты æхсæн æвæрд цæуы æппæты бæрзонддæр бынæттæй иуы. 

Симд у нæртон бæгъатырты уарзондæр кафт. Нарты адæм-иу сæ куывдты рæстæг сæхи уыцы кафтæй сбуц кодтой. Эпосы йæ кой арæх рауайы. Ахæм таурæгътæ дæр дзы ис æмæ симды бындурыл арæзт чи цæуы — хъайтартæ ерыс кæнынц, чи сæ хуыздæр асима. Акула æмæ Тизмудæйы зæрдæ сæ чи басæтта, зæгъгæ. 

Уыцы бирæйæ кафгæ рагон симд ма абон дæр адæмы дисы бафтауы, курдиатджын фæсивæд æй куы фæкафынц, уæд. Кадджыты куыд кæсæм, афтæмæй-иу, тыхгæнæг тых кæмæн нæ ардта, уыцы нæртон гуыппырсартæ куы симдтой, уæд-иу зæхх сæ быны æнкъуысти, хæхтæ-иу базмæлыдысты — чи никуы æрцыди, ахæм диссæгтæ. 

Фыдæлтæй нын баззади симды цалдæр хуызы. XIX æнусы кæрон дæр ма ирæттæ хорз зыдтой, æрмæст нæлгоймæгтæ кæм архайдтой, ахæм симд. Æвдыстой-иу дзы се ’хсар æмæ сæ тых. Ирон кафыны аивад хуыздæр чи зыдта, уыдонæй уыди Тугъанты Махарбег. Уый афтæ зæгъы: æрмæст нæлгоймæгтæ кæй кодтой, уый хуынди нæртон симд кæнæ æддæгуæлæ кафт. Ис ма йын ноджыдæр иу ном — æрæфтитæ, арæзт у дзырд «æрæф»-æй, ома æмбæрзын. Æнахуыр кафт кæй у, уый бæрæг у йæ нæмттæм гæсгæ дæр. Æддæгуæлæ кæнæ дыууæ уæладзыгон кафт кодтой Ногбоны размæ æртыты рухсмæ, архайдтой дзы-иу дæс æмæ ссæдз, фондз æмæ дыууиссæдз азы кары æвзыгъд, тыхджын нæлгоймæгтæ». (27, 71 ф.) 

Кафджытæ-иу цæг æрлæууыдысты, сæ цæнгтæ бийæгау скæнгæйæ-иу кæрæдзи рæттыл æрхæцыдысты, сæ размæ конд рахиз къæхтæ-ту фæтасыдысты, цæмæй, уæрагыл алæугæйæ, иннæтæ се уæхсчытæм схизой. Уыдон дæр-иу фыццæгтау кæрæдзи рæттыл æрхæцыдысты. Куы æрнывыл сты, уæд-иу зарæг ныццæлхъ ластой æмæ-иу дыууæуæладзыгон «удæгас къул», кафæн къахдзæфтæ кæнгæйæ, раздæр рахизырдæм сындæггай азмæлыдысты, уый фæстæ — галиуырдæм. Кафгæ-кафын-иу уæллæгтæ бинæгтæм æрдзырдтой: «Бакувут!» Бинæгтæ сын-иу дзуапп раттой: «Дæлæмæ æрхаут!» Симд афтæ дарддæр цыди, æрмæст-иу рæстæггай сæ бынæттæ баивтой. 

Нæ зæгъинæгтæ нын дæттынц афтæ хъуыды кæныны бар: нæртон симд незаманты хайджын уыди æрвон æууæлтæй, фæлæ йæ мах рæстæджы фæхуымæтæгдæр кодтой. 

Тугъанты Махарбег фенынджын адæмæй куыд базыдта, афтæмæй æддæгуæлæ кафт кæнгæйæ «нæ фыдæлтæ — нарты байзæддæгтæ-иу бавдæлдысты æмæ, бынæй лæуджыты уæхсчытыл фылдæр уæз æрæнцайа, зæгъгæ-иу се ’ккæйттæм сæргъæвтой байрæгтæ æмæ уæнгуытæ». (27, 72 ф.) Гъе, афтæ-иу баисты æртæ æддæгуæлæйы, уыимæ-иу уæллаг уæладзыг æрцахстой, сæ тæккæ рæзгæйæ чи уыди, ахæм æрыгон фос. Бæх æмæ уæныг уыдысты рог, цæрдæг æмæ тыхджын. Уыцы миниуджытæм гæсгæ хастой хур æмæ стъалыты бардуæгты миниуджытæ. 

Бафиппайын хъæуы XIX æнусы 70-æм азты дæр ма ирæттæ кæй симдтой æртæ æддæгуæлæйæ слæугæйæ. «Санкт-Петербургские ведомости»-йы уацхæссæг В.В. Крестовский 1877–1878 азты уырыс æмæ туркæгты хæсты рæстæг Балканы федта ирæтты æртææддæгуæлæ кафт кæнгæ (уый йæ схуыдта æртæуæладзыгон пирамидæ) æмæ йæ йæ мысинæгты радзырдта. 

Зæгъын хъæуы уый дæр æмæ зæронд заманты симды рæстæг нæлгоймæгтæ заргæ дæр кæй кодтой. Уыцы зарджыты ныхæстæй цыдæртæ баззади. Наукон кусджытæ зæгъынц, зæгъгæ, уыцы зарæг бæрæгбоны æгъдæуттимæ уыди бирæ хуызты баст. Бæрæгбоны зарджыты дзургæ ныхæсты магийы миниуджытæ канд дзырдты руаджы не ’ххæст кодтой, фæлæ алы эстетикон мадзæлтты руаджы дæр. Зарæг йæ аивадмæ гæсгæ цас тыхджындæр уыди, уыйбæрц тынгдæр æмбæлд йæ нысаныл. Лæмæгъ зарæг магион хъаруйæ хайджын нæ уыди. Цымыдисаг у, уыцы зарджыты, уæлдайдæр та сæ рагондæрты, бирæ хæттыты кæй загъдæуыд, зæгъгæ, симды бацæуджытæ кæй фæхайджын вæййынц Хуыцауы хорзæхтæй. Тугъанты Махарбег йе ’рмæджыты дзуры ахæм зарæгæн æрмæстдæр йæ фæстаг базарды тыххæй æмæ бафиппайдта, æрвон комытæфдзыд сты, зæгъгæ. Ахæм уыди зарæг «Мемосиинайæ», ома найгæнæн мус. 1921 азы-иу æй арæх азарыд Тугъанты Тæтæрхъан. Уымæн та йын XIX æнусы 80-æм азты йæ ныхæстæ афæзмыдта Сечъынаты Гула. Уæд ууыл цыди 100 азы. Уыцы зарæг, дам, ма уæд стæм адæмтæ зыдтой. Гулайы фырты чызг чындзы куы цыди, уæд, дам, сын йæхæдæг амыдта, симды рæстæг æй куыд зарын хъуыдис, уый. Лæппулæгтæ æмæ ацæргæ лæгтæ, кæрæдзи дæлæрмтты бацæугæйæ, райдыдтой тымбыл симд кæнын. Зарæг амонæг лæууыди зиллаччы астæу æмæ зарыди, кафджытæ та йын-иу базарыдысты: «Арси луби, луб-луб!» 

Зарæджы дзырдæуы уазджыты фæндарасты æмæ фысымты æнæфыдбылызы тыххæй. Ныртæккæ йæ чындзæхсæвы зарæгыл нал нымайынц. Нæ фыдæлтæ, дам-иу æй азарыдысты, чызджы-иу йæ фыды хæдзарæй куы рахастой, уæд. Зарæджы ныхас цыди фысымы æмæ уазджыты хæдзæрттæ фæрныг цæмæй уой, уый тыххæй. Симд бæрæгбоны кафт кæй уыди, уый тыххæй æрхæссæн ис диссагæн дзуринаг. Ирон адæмон уацмысты куыд загъдæуы, афтæмæй симд фæткмæ гæсгæ куынæ акæнынц, уæд сæ уæларвон тыхты азар басудзы. 

Уыцы æвдисæйнæгтæ æрхастам, симд бæрæгбоны кафт кæй у, уый раргом кæныны тыххæй. Æмæ кæд ацы æвдисæнтæ раст сты, уæд æртææддæгуæлæ симд у индоирайнаг рагзамайнаг знæмты нымадæй æртæ фæзуатæй арæзт дун-дуне æвдисæг. Æртæ æддæгуæлæ арæзт дун-дунейы æнгæс сурæттæ зынынц индоирайнаг дунейы динты. Уыцы фарст иттæг хорз раиртæстой ахуыргæндтæ. 

Нæ хъуыдыты æцæгдзинадæн æвдисæн у ацы кафты номы равзæрды тыххæй ныхас. Абайты Васо, уæрæх историон-культурон афæлгæст скæнгæйæ, йæ иуыл ногдæр куыстыты сбæрæг кодта ацы дзырд индоирайнаг адæмты дзырдты æфтауцдонмæ хæсгæ кæй у, уый. Ацы кафты ном бирæ æрвон æууæлтæй хайджын кæй у, уый хынцгæйæ йын ахæссæн ис ирайнаг рагзамантæм, ноджы дарддæр авналгæйæ та, индоевропæйаг культурон дунемæ æмæ йæ рагирайнаг райдиан уидаг «Sam-Sim» нысан кæны «Уæларвон комытæфæй хайджын æгъдау» æмæ нывондæгтæн æмнысаниуæг кæй уыди, уый. 

Симды сæйраг мидисыл дзурæг у Нарты кадджыты Уырызмæджы фырт Айсанайы тыххæй таурæгъ. Нарты бæгъатыртæ уыдысты балцы, чи ма дзы баззад, уыдон нарты фæзы симд сарæзтой. Агуры æфсад сæм куы æрбацæйбырстой, уæддæр сæ симын нæ ныууагътой. Æвæццæгæн, симд уыди, хуыцæутты комытæф кæмæ фæхæццæ, æрмæстдæр уыдоны кæдæм уагътой, ахæм дины бæрæгбоны хуызæн æмæ-иу знæгтæ куы лæбурдтой, уæддæр ын уадзæн нæ уыди. 

Мыггагон æхсæнады тыххæй къухы цы æрмæджытæ ис, уыдон æвдисæн сты, нæлгоймæгты кæфтытæ уæнгæй тыхджын æмæ зæрдæйæ фидар хæстонтæ хъомыл кæныны фæрæз кæй уыдысты, уымæн. Уыцы хуызы сын уыди æргом магион ахадындзинад. (26, 115 ф.) Кæд æцæгæй дæр кæфтытæ хæстонæн хъару æмæ ныфсдæттæг уыдысты, рæствæндаг æй кодтой, уæд эпосы сюжеттæ æнцон æмбарæн сты. Нартæ сæ симын уымæн нæ ныууагътой, цæмæй сæ гуыппырсар бæлццæттæ æгас хæдзар ссарой. 

Фæстæдæр рæстæджыты кæй æрæмбырд кодтой, уыцы кадджытæ дзæвгар фендæрхуызон сты, уæддæр ма адæмон кæфтыты бæрæг дары æрвон арф мидис. Гъе, уыимæ баст у, кæй кой скодтам, уыцы таурæгъы мидис — сæхи азарæй цæмæй бахизой, сæхи æмæ сæ хæстонты уæнгты ныфс цæмæй бацæуа æмæ сæ хъарутæ æртывæр фæуой, уый тыххæй сæ симын нæ ныууагътой. 

Ам зæгъын хъæуы симды иннæ хуызты тыххæй дæр. Тугъанты Махарбег дзы ранымадта ахæмтæ: нагъуай симд, тымбыл симд, сандæрахъ симд. 

Барахъты Надяйы фыстыты та ма кæсæм Трауы симды тыххæй. Адоны тыххæй баззади чысыл æвдисæйнæгтæ æмæ сæ алкæуыл лæмбынæгæй æрдзурæм, уый фадат нын нæй. Цы симды кой кодтам, уымæй хъауджыдæр адоны нæлгоймæгтимæ архайдтой сылгоймæгтæ дæр. Къухты цы æрмæг ис, уыдонмæ гæсгæ симды хуызтæ кæрæдзийæ хицæн кæнынц, сæ кафыны къахдзæфтæ алыхуызон кæй сты, уымæй. 

Симды уыцы хуызтæ уæлдай тынгдæр ахадыдтой сæ эстетикон хъомысы руаджы, кафæг сæм-иу йæхицæй истытæ бахаста. Мæ хъуыдымæ гæсгæ уый уыди, бæрæгбоны симд йæ рæзты ног къæпхæнмæ куы схызти, уыцы рæстæг. Ныр симды магион æууæлтæ мынæг кæнын байдыдтой, сæйрагдæр дзы систы, цæст дзы æхсызгонæн цы фены, уыдæттæ. 

Симды нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ иумæ архайын куы райдыдтой, уæд куыд фендæрхуызæттæ ис, афтæмæй йæ кафынц мах рæстæджы дæр. Ирон адæмы хореографион сфæлдыстад цæрæццаг уый тыххæй рауад, æмæ у æрдзæй рахæсгæ нывыл арæзт, композицион æгъдауæй — æнаипп, йæ кафæн мадзæлттæ фæд-фæдыл бæлвырд фæткæвæрд, цæст дзы æфсис нæ зоны. Гъе, уыцы ивддзинæдтæ цæмæй æрцæуой, уымæн бахъуыди бирæ рæстæг. 

Симды рагондæр хуызтæм æввахс лæууы чепена, уым дæр архайдтой бирæйæ. Кафыдысты-иу æй æрмæстдæр карджын нæлгоймæгтæ чындзæхсæвты рæстæг. Фæлæ XIX æнусы кæронмæ йæ уыцы сæйраг миниуджытæ аивтой æмæ дзы рауади «хъæлдзæг», адæмы-иу фырхудæгæй гуыбынхæлдтæ чи фæкодта, ахæм кафт. Кафты рæстæг хæрамгæнæн никæмæн уыди, куыдфæнды дæ бафхæрæнт, уæддæр дæ хæцæнгарзмæ æвналгæ дæр ма бакæнай. (27, 74 ф.) Этнографион литературæйы йæ кой куы рауад, уыцы рæстæг чепена кафыдысты мæнæ афтæ. 

Æнæуи кæфтытæ куы фесты, уæд-иу хистæр нæлгоймæгтæ æрæмбырд сты. Кæрæдзи дæлæрмтты-иу бацыдысты кæнæ-иу кæрæдзи уæхсчытыл æрæвæрдтой сæ къухтæ. Сындæггай хъеццау кæнгæйæ, уыцы иу рæстæг кафгæ дæр кодтой æмæ заргæ дæр. Иумæйаг разамынд сын-иу лæвæрдта радгæс. Зарын æмæ кафынмæ-иу хъуамæ уыдаид сегасæй дæсныдæр, хъазаг, цыргъзонд. Æппæты разæй-иу уый ныззарыди, ныхæстæ мысыди æвиппайды. Зарæг-иу айстой иннæ кафджытæ. Радгæс сын зарæджы ныхæстæй бардзырдтæ лæвæрдта æмæ йын йæ домæнтæ æххæст кодтой, кæд-иу фылдæр хатт зын æххæст кæнæн уыдысты, уæддæр. 

Радгæс райдианæй кæронмæ йæ хъус дардта, кафты алы фæзилæн дæр куыд æххæстгонд цæуы, уымæ. Йæ алы домæн ныхас айхъусыны фæстæ та-иу иннæтæ æмхъæлæсæй базарыдысты: «Ой, ой, Чепена!» Йæ домæн ын æвæстиатæй чи не ’ххæст кодта, уый-иу радгæс лæдзæгæй кæнæ ехсæй æрдзæхст ласта. Радгæс-иу кафджыты зæрдæмæ куы нæ фæцыд, æгæр æгъатыр куы уыди, кæнæ сæ хъæлдзæг куынæ дардта, уæд-иу кафджытæй исчи базарыдаид нæ радгæс ивинаг у æмæ йæ бафхæрын хъæуы, зæгъгæ. 

Куыд æфхæргæ у, уый дæр-иу загъта: доны йæ баппарæм кæнæ йын саунад скæнæм. Æвæстиатæй-иу ын йæ курдиат сæххæст кодтой. 

Радгæс кафгæ-кафын иннæтæй домдта алы змæлдтытæ æххæст кæнын, базарыди-иу: 

Рахизырдæм Чепена! 

Галиуырдæм Чепена! 

Къахфындзтыл дæр Чепена! 

Схъиугæ цыдæй Чепена! 

Иугай къæхтыл Чепена! 

Дзуццæг бадтæй Чепена!.. 

Сегас дæр-иу схъæлдзæг сты, хъæр æмæ-иу ахстæй бæстæ байдзаг, æмæ сын-иу цалынмæ фысымтæ хуын рахастой, уæдмæ сæ кафынæй не ’рæнцадысты. Хуыны уыди æртæ чъирийы, уæларты фых дзидза, нозт. Банозтой-иу, скомдзаг кодтой, сæ амонд чи ссардта, уыдоны-иу хъазæн ныхасæй алхысчъытæ кодтой, авд лæппуйы æмæ сын иу цъæх чызг куыд райгуыра, зæгъгæ, сын-иу арфæтæ ракодтой. 

Кафгæ-кафын цы зарæг кодтой, уый дæр хуынди «Чепена». Уадынгæрзтæй ницæмæй пайда кодтой. Уый уымæн æмæ кафтæн уыди, кафæджы фезмæлдтытæ æмæ зарæджы ныхæстæ иумæ æвдисæн кæмæн уыдысты, ахæм æмбæхст æрвон нысаниуæг. Зарæджы куплеттæ сæ арæзтмæ гæсгæ уыдысты хуымæтæг. Ахæм зарæджы ныхæстæ бæлвырд темæ æмæ сюжеты бындурыл амад нæ цыдысты зарыны рæстæг. Зарыны рæстæг-иу райгуырдысты æнæнхъæлæджы. Зарджыты ныхæстæм зарæггæнджытæ алы хатт дæр сæхицæй бирæ цыдæртæ бафтауынц. Нæ хъуыды бафидар кæныны тыххæй, зæгъæм, æркæсæм Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институты экспедицийы архайджытæ 1960 азы Туалгомы кæй ныффыстой, чепенайы уыцы зарæджы цалдæр вариантмæ. Ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй ивгъуыд заманты ахæм зарджыты æдзухдæр ныхас цыди, сылгоймаг æмæ нæлгоймаджы æхсæн цы сусæг ахастдзинæдтæ райгуыры, уыдоныл, сæ хореографион змæлдтытæ нæ фендæрхуызон сты, уыди сын лæг æмæ усы цотджынгæнæг магион ахаст. 

Чепенайæн ахæм ахаст кæй уыди, уымæн фæрсаг æвдисæн у, иннæ кæфтытæ æмæ хиирхæфсæн хъæзтытæ-иу куы фесты, уæд-иу æй фæсахсæвæрты кæй акафыдысты, уый дæр. Чепена кафгæйæ нæлгоймæгтæ æмгæрон нæ уагътой сылгоймæгты — кафыны рæстæг-иу æрбаймысыдысты, æгæр чи фæцæхджын, ахæм ныхæстæ. Тугъанты Махарбег ацы кафты тыххæй ахæм цымыдисаг бæлвырд æвдисæйнаг æрхаста: «Зарæггæнджытæ-иу, æнæуагдæр нæй, зæгъгæ, ахæм ныхæстæ дæр загътой, фыдуындæй-иу равдыстой сæхи. Сæ цуры лæууæг сылгоймæгтæй-иу хъуамæ искæй дæр рацахстаиккой. Фæлæ-иу сылгоймæгтæ куы фембæрстой, æнахъинон митæ Кæндзысты, зæгъгæ, уæд-иу рагацау хæдзармæ балыгъдысты æмæ сæхиуыл дуар сæхгæдтой». (27, 74 ф.) 

Адæмæн уарзон уыди, бирæйæ кæй кафыдысты, æндæр ахæм кафт — цоппай. Йæ мидис æргомгонд не ’рцыди, уæвгæ хорз зонæм цоппайы рæстæг кæй акæнынц бæрæгбоны зарæг æмæ бæрæгбоны кафт, æмæ кæй фæкурынц Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæй алы хорзæхтæ. Цоппай у, ивгъуыд заманты тынг кæмæн табу кодтой, уыцы Æрвнæрынгæнæг бардуаг Уациллаимæ баст. (5, т. I, 315 ф.) 

Цоппайы тыххæй æппæты фыццаг бæстон радзырдта Л. Штедер. Уый XVIII æнусы кæрон Ирыстоны хæхты дымæджы федта цоппай кафджыты. «Мæ цатырæй фæндзай къахдзæфы æддæдæр æрвдзæфæй амард æрыгон сылгоймаг. Йемæ чи цыди, уыдонæй райхъуыстис цины хъæртæ, зарын байдыдтой, æрвдзæфæй марды алыварс кафыдысты. Хъæуккагæй, быдыры кусæгæй кафджыты алыварс æрбамбырд сты. Тæрккъæвда йæ кæнон кæй нæ уагъта, уый дæр ницæмæ дардтой. Æмхъæлæсæй-иу базарыдысты уыцы иу ныхæстæ: «О, Елиа, Ельдар чоппей..». 

Кафджытæ-иу тырныдтой, се змæлд æмæ ныхæстæ кæрæдзиуыл куыд бадой, уымæ. Асимдтой-иуырдæм, стæй та иннæрдæм, исчи сæ-иу бардзырд ратта, иннæтæ-иу æй афæзмыдтой. Тæрккъæвда куы банцади, уæд мардыл ног дарæстæ скодтой, арв æй кæм æрцавта, уыцы ран зæххыл куыд адæргъ, афтæмæй йæ базыл æрæвæрдтой æмæ суанг талынгтæм сæ кафынæй нал банцадысты. Йæ ныййарджытæ, йæ хо æмæ йæ лæг дæр кафыдысты, зарыдысты, афтæ æнæмæтхуыз уыдысты, цыма куывды бадтысты. Сæхи æрхæндæгæй куы равдыстаиккой, уæд афтæ рауадаид, цыма Елиайы æваст ми бакодтой». (6, 54 ф.) 

Цоппай кафæг сылгоймæгтæ æмæ нæлгоймæгтæ-иу дыгай-æртыгай къæйттæй кæрæдзи фæдыл æрлæууыдысты, сæ цæнгтæ дæлæмæ æруадзгæйæ, зылдысты ингæны алыварс Хуры фæдыл цæугæйæ, цыдысты цадæггай æнæрхæцгæ цыдæй, къахы фад æгасæй дæр зæххыл æвæргæйæ, æртæ къахдзæфы иуырдæм, æртæ къахдзæфы — иннæрдæм, куы-иу галиу къах фæразæй, куы рахиз къах. Къордтæй-иу алкæцыдæр акафыди, стæй-иу кафджытæм кæсджыты фарсмæ балæууыд. Иу къорд-иу кафыди, иннæ та-иу ын æмдзæгъд кодта. «Ацы кафтæн ис зилдух кæныны æмæ размæ змæлыны ахаст. Алы къорд дæр, зилдухгæнгæ, цадæггай размæ цыди, сеппæт иумæ та зиллаккы алыварс зылдысты». (27, 71 ф.) 

Кафгæ-кафын зарыдысты, æфсирджын хортæ æмæ хорæрзады бардуаг Æрвнæрынгæнæг Уациллайы фæсномыгæй «æлдар» кæм хуыдтой, уыцы зарæг. Цоппай баст у амонд, бæркад, аудæг зæд æмæ æндæртимæ. Æртæ зылды-иу æркодтой цоппайгæнджытæ æрвдзавды алыварс. Цоппай æртæ хатты акафыны фæстæ-иу кæд къæвда банцад æмæ мигъты лæбырдтытæй хуры тынтæ рарттывтой, уæд-иу адæмы бауырныдта: Æрвнæрынгæнæг бардуаг сын сæ кафт райста æмæ ныр йæ хорзæхтæй хайджын уыдзысты. 

Цоппайы кафты æрвон мидис уæлдай тынгдæр æвдыст цыди, адæймаг кæнæ-иу фосы арв куы ныццавта, уæд ын кæй кодтой, уыцы кæндты рæстæг. Хист-иу рауади куывды хуызæн хъæлдзæг, æнувыд архайæг дзы-иу уыдысты усгур лæппутæ æмæ чындздзон чызджытæ, пайда-иу кодтой низтæсурæг æууæлтæй хайджын исты дзаумæттæй, ахорæнтæй, нымæцтæй. Цоппайы уидæгтæ рагзамантæм хæццæ кæнынц, муртаттаг уырнындзинæдты æууæлтæй тынг хайджын фæци, æмæ революцийы агъоммæ Ирыстоны йæ ныхмæ тынг дзырдтой чырыстон дины минæвæрттæ æмæ уæды рæстæджы хицауад. Гъе, уæддæр иуцасдæр фæхуымæтæгдæр, афтæмæй XX æнусы 30-æм азты онг æрхæццæ. Бафиппайын ма хъæуы уый дæр, æмæ мын ацы кафты тыххæй чи дзырдта, уыдонæй ахæмтæ дæр разынд, цоппайы чи архайдта, уымæй дæр фæсвæд хæххон хъæуы нæ, фæлæ Цæгат Ирыстоны быдыры хъæуты. Цоппай у, мах замантæм чи æрхæццæ, уадын (музыкæ), зарæг æмæ кафт иугæнæг ахæм рагон аивадон фæзынд. 

Бирæйæ кæй кафынц, уыцы æрвон æууæлтæй хайджын кæфтытæй у устыты кафт дæр. Кодтой-иу æй сылгоймæгтæ, «Дзыргъа-Мыргъа кæныны фæстæ» хус рæстæг. Алы кары сылгоймæгтæ хъæуы хæдзари-хæдзар зылдысты. Акодтой-иу зарæг «Дзыргъа-Мыргъа, уарын-Гуассæ». Уый уыди къæвда курæг зарæг. Æрæмбырд-иу кодтой сылгоймæгты куывдæн алы хойрæгтæ. Зарæджы ныхæстæ æххæстæй къухы нæ бафтыдысты. Фæлæ дзы цы скъуыддзæгтыл фæхæст стæм, уыдон дæр цымыдисаг сты. Комкоммæ къæвдаимæ баст чи уыдысты, ахæм ныхæстæ дзырдтой, ахæм митæ кодтой. Зарæгæй уæлдæр цы рæнхъ æрхастам, уым цæуы «дзыргъайы» кой. Дзыргъа — гутоны кард, у зæхх æмæ къæвдаимæ баст. Хандзы-Гуассæ та уыди къæвдайы чындз. 

Къæвдакурæг сылгоймæгтæ кæй кодтой, уый æнæуи кæфтытæм дард лæууыди. Æрвылбоны цардимæ баст зарджытæм уыцы хъомыс нæ уыди. Сылгоймæгты къæвда курæн кафты тыххæй Тугъанты Махарбег афтæ фыста: «Уыцы бæрæгбоны сылгоймæгтæ кæй кодтой, уый æнæуи кæфтытæй бæрæг æндæрхуызон уыди. Ис ын хæстмондæгты кафт схонæн. Кафджытæй-иу дыууæ астæумæ рахызтысты, иннæтæ-иу сæ алыварс цæгæй æрлæууыдысты, зарыдысты, æмдзæгъд кодтой. Сæ фæччитыл-иу схæцыдысты, зилгæ кафты куыд вæййы, фыццаг-иу афтæ тымбыл æрзылдысты, уый фæстæ кодтой хонгæ кафт æмæ-иу, æппын фæстаг, сæ къахфындзтæ æрсагътой». (27, 75 ф.) 

Махарбег дарддæр куыд зæгъы, афтæмæй, сылгоймæгтæ куы кафыдысты, уыцы рæстæг нæлгоймæгтæй уырдæм чи бацыдаид, уый æрцахстаиккой æмæ йæ фæнадтаиккой. Гъе, уымæ гæсгæ сæ фезмæлд уыди сæхи бар, кафт-иу йæ цырены куы бацыд, уæд-иу кафгæ-кафын æвиппайды алы налат ныхæстæ мысыдысты». (27, 76 ф.) 

Уыцы кæфтыты æргомæй зыны сылгоймагæй райдайгæ дунейæн кад кæныны æгъдау, уый та фидар баст у æрдзы царддæттæг тыхтимæ. Нæлгоймæгтæн уыцы кафтмæ кæсæн уыди æрмæстдæр иуварсæй. 

Сылгоймæгтæ къордæй кæнæ дыууæйæ кæй кодтой, уыцы кæфтытæм ма ахæссæн ис cинджын кафт дæр. Къухтæй синыстæртыл æрхæцгæйæ, абадынц æмæ та фестынц, афтæмæй кафæн фæзы кæрæтты æрзилынц. Хонынц майæ бадгæ кафт дæр. Кафæн фæзы алыварс чи фæлæууы, уыдон сын фемдзæгъд кæнынц. Кафæг лæппу æмæ чызг вæййынц кæрæдзи комкоммæ, фæкæсынц кæрæдзимæ, се ’хсæн вæййы æмхуызон дæрддзæг, фæкафынц уадыны зæлтæм хъусгæйæ, райхъуысы сæ: «Дæлладжы гæккуыри, уæлладжы гæккуыри!» Ома, фæгæпп лас æмæ абад. 

Дзæуджыхъæуы бæстæзонæн музейы фондты ис, 1936 азы Е.Г. Пчелинайы бæлццон æмбæлттæ Алагиры кæй систой, уыцы æхсæз къамы. Уыдоны æвдыст цæуынц уыцы стæм кафты змæлдтытæ. Кафты ном рæдыдæй схуыдтой «Далладжыкакури» æмæ, цы нысан кæны, уый музейы кусджытæ дæр нæ бамбæрстой, ацы рæнхъытæ фыссæг дæр. Бахъуыди æцæгдзинад агурын æмæ нæ фыдæбон нæ фæмæнг. Е.Г. Пчелина зарæгæн ном скодта, адæмы æхсæнæй-иу цы хъæрæй ныхæстæ райхъуыст, уыдонæй. Ноджы ма рабæрæг, дыккаг ном ма йын кæй уыд — рæмон кафт. Кæимæ ныхас кодтон, уыдонæй иу куыд радзырдта, афтæмæй, дам-иу æй кафыдысты уалдзыгон бæрæгбæтты рæстæг, кодтой хъазæн митæ, кæрæдзи цæсгæмттæ-иу хыссæйæ самæстой. Хуыдтой йæ Хыссæйы сæрдæнтæ. 

Хохы Карцайы хъæуккаг Дзугаты Кати мын дзырдта, зæгъгæ, скодтой-иу фыццаг ауæдзы бæрæгбон, хуынди Хоры бон. Скодтой-иу æй хоры бардуаг Уациллайы номыл. Уыцы бæрæгбонæн ис цалдæр номы. Сæ иу уыди Рæмон бон. Рагон ирайнаг æвзагыл нысан кодта «Ныфсы бон», æцæгæй дæр бæрæгбонæн ахæм ахаст ис. (5, т. II, 372) Æмæ уæд рæмон кафт дæр хъуамæ нысан кæна «ныфсдæттæг кафт», ома, ныфс æвæрдта, хуымгæнæнтæ хорз кæй ацæудзысты, хорз рæстæг кæй скæндзæн, фæззæджы хорæрзад зæрдæрухсы хос кæй уыдзæн, цæвиттон, цардамæндтæй хайджын кæй уыдзысты, уыдæттæй. 

Уыцы кафты фезмæлдтытæ «тынгдæр-тынгдæр баст уыдысты, сылгоймаджы сурæтхæссæг бæркады бардуагимæ. Гъе, уымæ гæсгæ йæ синты, риуты æмæ гуыбыны фезмæлдтытæн уыди магион мидис». (26. 98 ф.) 

Зæрдыл æрлæууын кæнæм, уыцы кафты нæмттæй иу кæй уыд синджын кафт. Ахæм кафт ис Памиры хæхты цæрæг адæммæ дæр. Ис ын цалдæр номы — «Х’атур», Пишбу», «Пишбак». Ацы кафтæн йæ райдианы мидис ферох ис революцийы агъоммæ. Иу кæнæ дыууæ чызджы-иу дзуццæджы сбадтысты, сæ уæрджытыл-иу сæ армытъæпæнтæ æрæвæрдтой æмæ-иу афтæмæй куы иуырдæм гæпп кодтой, куы иннæрдæм. Кафыдысты дала фæндыры цагъдмæ кæнæ æнæ уадынæй. Нæ сыхаг адæмтæм ацы кафты æнгæсæнæй ницы разынд. Уый ууыл дзуры æмæ синджын кафт кæй у тынг рагон, рагирайнаг культурон дунейы райгуыргæ. Уыцы хъуыды бафидар кæндзыстæм ахæм æвдисæйнæгтæй. 

Ахæм кафты хуызтæй ма ноджыдæр иу зындгонд уыди ирон адæммæ æрвылбоны царды. Архайдтой дзы-иу ас кары нæлгоймаг æмæ сылгоймаг. Тугъанты Махарбег æй хоны дæтæгуй кафт æмæ йæ ахаста 1850–1860 азтæм. Тугъаны-фырт фыссы: «Кафджытæ-иу иу зылд æркодтой, лæугæйæ æмæ дзуццæджы кафгæйæ, уый фæстæ-иу се ’ргæмттæ кæрæдзимæ раздæхтой. Чызг-иу галиуырдæм куы фæзылд, уæд-иу лæппу та рахизырдæм фæзылди. Сæ дыууæ дæр-иу æрдзуццæг кодтой. Афтæ иу фондз хатты. Уый фæстæ-иу зилдухгæнгæ æмæ дзуццæджы бадгæйæ, кафджытæ сæ бынæттæ æртæ хатты баивтой. Къухтæ фæйнæрдæм айтындзæн нæ уыди — лæппуйы къухтæ тырныдтой чызгмæ, чызджы къухтæ — лæппумæ. (27, 81 ф.) 

Цæвиттон, дæтæгуй кафт тынг аивта рæмон кафты раздæры мидис, баззадысты ма дзы хъандзалау змæлæг гæппытæ, уæдæ къухты змæлд дæр æрсындæг. Æмæ кæд дæтæгуй кафт XX æнусы райдайæны тынг рагоныл нымад цыди, уæд ма, йæ размæ кæй кой скодтам, æмæ, Памиры цæрджытæм дæр æмæ не ’мтуг æндæр адæмтæм дæр чи уыди, уыцы кафтыл та цас цæудзæн? Уæвгæ бирæ иудзинад ис, рагзамантæй чи ’рцыди, уыцы ирон марды кæндты æгъдæутты æхсæн дæр. Сæ хореографион æвзаг райгуыры фæткыл конд ритмикон уæнгты æмæ гуыры змæлдтытæй. Ам ныхас цæуы, сылгоймæгтæ мардыл куыд куыдтой, уыцы æгъдау иронвæндагыл (уый мах рæстæгмæ нал æрхæццæ) æмæ памираг сылгоймæгты кафт Марака/Пойамал, фæкæнынц æй зиан ныгæнæн рæстæг. Сæ арæзтмæ гæсгæ сты æмхуызæттæ. Памираг кафтæн йæ язгулайнаг ном комкоммæ у мардыл кæуыны ирæтты æгъдау «марой кæныны» хуызæн. (5, т. I, 548, т. II, 96 ф.) 

Уыцы æвдисæйнæгтæ дзурæг сты фыдæлтæй баззайгæ культурæйы сылгоймæгтæ цы æгъдæуттæ æххæст кодтой, уыдоны рагондæр мидис фылдæр кæй баззад, ууыл. 1932 азы Цъамады проф. Æлборты Барысби чындзæхсæвы æхсæвыгон федта æмæ лæмбынæгæй ныффыста бæркады кафт. Архайдтой дзы сылгоймæгтæ. Уый уыди чындзæхсæвæн арæзт, сылгоймаг æмæ нæлгоймаджы сусæг ахастытыл æргом дзурæг кафт. 

Кæрæдзийæн бирæ фæлæгъстæ кæныны фæстæ дыууæ æрыгон сылгоймаджы сразы сты кафыныл. Се ’хсæн дыууæ-æртæ метры, афтæмæй кæрæдзи комкоммæ æрлæууыдысты. 

«Уый фæстæ сæ иуы бардзырдмæ гæсгæ, сæ къæхтæй зæхх æмцавд æркодтой, уарзæттæ куыд фæкæнынц, афтæ къухты, цæсгомы, æгас буары змæлдæй кæрæдзийæн сæ уарзт æмбарын кодтой. Кæрæдзи цæстæй хордтой. Æнæ иу сыбырттæй дзырдтой кæрæдзи уындæй кæй не ’фсæдынц кæнæ кæрæдзийæн куыд æнæуынон сты, иу иннæйы хуыдта тæригъæддаг, гæвзыкк, æмæ та ногæй — цинтæ, узæлæнтæ. Уыцы иу рæстæг се змæлд уыди тынг цырд, тæлтæг, тырныдтой, цæмæй се ’рра туг райхъал уа, уымæ». 

Уыцы хъуыдытæ-иу загътой цæсгом алыхуызты ивыны, æмæ къæхтæ æмæ цæнгты алы змæлдтыты руаджы. 

«Сæ уарзт-иу кæрæдзийæн æмбарын кæнын райдыдтой хиуылхæцгæ зæрдæбын улæфтытæй, къæмдзæстыг мидбылхудт æмæ сæры мынæг фæтылдтытæй, цæстыныкъуылдтытæй. Уый фæстæ сæ алчидæр бацамоны йæ зæрдæмæ, ома, æнæ дæу мæ бон цæрын нæу. Хистæры куы бауырны, йæ дæлбар уæвæджы зæрдæ кæй басаста, уый, уæд кафджытæ цæстæй кæрæдзийæ хъæбыстæ кæнын байдайынц æмæ, æппын фæстагмæ, сæ дыууæйы туг дæр куы рафыцы, уæд, лæппуйы бæсты чи кафыд, уый йæ сагæхты æхсæнмæ февналы, йæ ибкæйæ нæлгоймаджы „цæмæйцæрон“ ацаразы æмæ æмуатон æруæвыны змæлд райдайы». (3, ф. 19, д. 92, л. 39) 

Кæй фæдзырдтам, уыдон æвдисæн сты, ацы кафтæн æргом магион ахаст кæй ис, уымæн. Уыцы кафт у æрдзы æнусондæр сусæгдзинад — гуырдзæвзæрæн æмæ ног царды райгуырд æвдисæг нысан хæссæг. Гъе, уымæ гæсгæ-иу æй кафыдысты чындзæхсæвты рæстæг сусæгæй, æхсæвыгон. Йæ номы мидис æргомгонд не ’рцыди. Уыцы кафтæн канд магион ахаст нæ уыди — æндæр хуызы дæр ахадыдта. Æрмæстдæр дзы сылгоймæгтæ кæй архайдтой, æмæ уыдон та сæ тæккæ цот кæныны кары кæй уыдысты, кæсгæ та сæм сæхицæй кæстæртæ кæй кодта, уый нæ æфтауы исты зонд райсынæн-иу æй кæй кодтой, ахæм хъуыдыйыл. Уыцы хуызы йын абарæн ис, лæг æмæ усы цардмæ цæттæгæнæг æгъдæуттæ кæм уыди, уыцы мыггагон æхсæнадимæ. 

Кафт уыди зæрдæйы ахаст цæсгомы змæлдæй æргом æвдисæг аивады хуызæн æмæ рауади ивгъуыд замантæй баззайгæ ирон сылгоймæгты хиирхæфсæн архайды хуызæн. Ахæм уыди, «Къæхты чындз» кæй хуыдтой, уыцы хъазт дæр. Сылгоймæгтæ-иу зымæгон даргъ æхсæвты сæ рæстæг иумæ куы æрвыстой, уыцы нывтæ-иу уæд æвдыстой. Дыууæ æрыгон сылгоймаджы æхсæн-иу цæстæнгасæй ныхас бацайдагъ, хистæр лæвæрдта бардзырдтæ, цæмæйдæрты йæ фарста, кæстæр ын йæ домæнтæ æххæст кодта, дзуапп ын лæвæрдта. Уыди-иу дзы, æргом ын æнæфсарм ми чи кæнын кодта, ахæм домæнтæ дæр. 

Уыдæттæ нын сегас дзурынц, зæрдæйыуаг цæстæнгасæй æвдисыны хореографион æвзагæй æрдон æмæ кары ахастдзинæдтыл дзурыны аивад тынг рагон заманты кæй фæзынди, ууыл. Уæвгæ ирон адæмон хореографион сфæлдыстады зындгонд сты, æхсæнады уæнгтæ æрд æмæ кармæ гæсгæ рагæй дихгонд кæй цыдысты, ууыл дзурæг æндæр кæфтытæ. Фыццаджыдæр, уыдонæн æвдисæн сты, Нарты кадджыты кæй кой кæнынц, уыцы незамантæй баззайæг къахфындзтыл кæфтытæ. (21, I, 141 ф.) 

Уыдон уыдысты тохмæ сидæг кæфтытæ, кафæг хъуамæ уыдаид хъаруджын, цæхæрцæст. Кафты рæстæг уыди барст, кафын хъуыди къахфындзтыл, хъамайæ хæсты арæхстдзинад æвдисгæйæ. Кафты сæйраг змæлдытæ æвдыстой хæстхъомдзинад, хæстмæ цæттæ уæвын æмæ хъамайæ хæцынмæ арæхсын. Уыцы хæстон аивад та райгуырди, адæймагмæ æрвылбон дæр фыдбылыз куы касти, уæды дуджы. 

Æвæццæгæн, уыцы рагон заманты æууæлтæ æрхæццæ сты ерысы кафтимæ. Ам архайдтой лæппу æмæ чызг, æмæ сæ хъуыди къахфындзтыл кафын. Кафыдысты ерысæй, «чызг-иу зына-нæзына йæ къабайы фæтчийыл уæлæмæ схæцыд æмæ-иу къахфындзтыл кафын райдыдта, архайдта, цæмæй лæппуйæ æдзæллагдæр ма разына. Кафты домæнтæ кæронмæ нæ сæххæст кæнгæйæ, хъазты фæзæй ахизын худинаг уыди лæппуйæн дæр æмæ чызгæн дæр. Ацы кафт домдта уæлдай фæразондзинад, 20–30 минуты дæргъы сæ-иу алчидæр хъуамæ къахфындзтыл фæкафыдаид». (27, 92 ф.) 

Ирон адæмон хореографи сыгъдæгæй дæр уыди скъола. Кафæн фæзмæ фыццаг хатт чи рацыд, уый нымад цыди æххæст лæгыл. Куы фæхудинаг уон, зæгъгæ-иу мæты бахаудысты кафæг канд йæхæдæг нæ, фæлæ ма лæппуйæн йæ ныййарджытæ дæр. Лæппу-иу хъазтмæ цæуын куы байдыдта, уæдæй фæстæмæ усгурыл нымад цыди, чызг та чындздзоныл. Чызг хъазтмæ цæуын байдыдта, уæд æм уыди минæвæрттæ барвитæн. Ныр сæ-иу хуыдтой: усгур лæппу, чындздзон чызг. 

Цы куыст бакодтам, уымæй хатдзæгтæ скæнгæйæ, фидарæй зæгъæн ис, ирон хореографион хæзнатæ ног раиртасгæйæ нын кæй фæци ирон зындгонд адæмон кæфтытæн ног хуызы аргъ скæныны фадат. Скодтам адæмон хореографийы уæларвон-магион, хиирхæфсæн эстетикон æмæ зондæн ахъаз миниуджытæ равзарыны фыццаг фæлтæрæн. 

Цы æрмæджытæ æвзæрстам, уыдон дзурæг сты, фыдæлтæй баззайæг ирон культурæ йæ мидис кæй аивта, ууыл. Уыйадыл бындуронæй ивд æрцыдысты адæмон кæфтыты райдианы æууæлтæ. Адæмон кæфтыты хуызтæй бирæтæ махмæ нал æрхæццæ сты, се ’рвон магион мидис бынтондæр бамынæг. Уыйхыгъд ахсджиаг систы цæстæн æхсызгон эстетикон цин дæттæг æууæлтæ. 

Уарзиаты Вилен 

Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ 

Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш 

[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995] 

________________________________ 

⁷ Уадын — музыкæ, уадынгæрзтæ — музыкалон инструменттæ.