Ист у:
Æлборты Хадзы-Умар.
Литературон-критикон уацтæ
Дзæуджыхъæу: Ир, 2009
(Зонадон уац)
Нæ дунейыл чиныджы фæзынды историйæ ирон чиныгмæ цы рæстæг хауы, уый тынг бирæ азтæй нымайгæ нæу — бæрцæй дыууæ æнусы, уæддæр ацы цыбыр историон рæстæджы ирон чиныг æмæ уыимæ баст æмбарынæдтæ — ахуыргæнæг, скъола, фыссæнтæ — ирон лæджы хъуыдыкæнынады райстой уæрæх нысаниуæг, суанг цавæрдæр æвæтчиаг, сакралон фæлгъуыз. Ирон аргъæутты, таурæгъты, чиныг йæ цæстæй уынгæ дæр чи никуы фæкодта, уыцы рагон таурæгъгæнæг ирон лæг дæр зоны, цы ад кæны, уый, ракæны йæ кой, æвдисы йæ алы хуызты, фæлæ дзы кæддæриддæр æнæивгæ зайы, табуйы ахаст æм кæй дары, уый.
Иу таурæгъы рагон зæронд лæг афтæ дзуры: «Зæрæмæджы, дам, иу хатт, бирæ æнусты размæ, Сихъоты ног чындз донмæ рацыди... æвиппайды чындз ауыдта сызгъæрин цъиу, бæрзонд тахти арвыл æмæ сызгъæринау æрттывта хуры сæууон тынтæм. Ахæм æнахуыр диссаг фенгæйæ, чындз дзыхълæуд фæкодта. Цъиу ленкгæнæгау йæхи рауагъта æмæ йæ уæхскыл æрбадт. Йæ къух систа чындз, цъиуы æрдауон, зæгъгæ, фæлæ базырты бæсты йæ къухы бафтыд чиныг. Райста йе уæхскæй чиныг, сызгъæринæй фыст чиныг æмæ йæ бахаста сæ мæсыгмæ æмæ радзырдта хабар. Чиныг бавæрдтой мæсыджы æмæ йæ хъахъхъæдтой мыггаджы хæзнайау, мæсыг та сси уæдæй фæстæмæ дзуары бынат».
Цы зæгъинаг нын у уымæй рагон таурæгъ? Уый, æмæ нæ фыдæлтæм раджы дæр, «бирæ æнусты размæ», кæй уыди чиныг, фыссынад æмæ сæ бынтон кæй нæ байрох, баззади йæ кой æмæ йæ агуырдтой талынг æхсæв хуры тынау. Фыны фенæгау сæм хуымæтæджы нæ, фæлæ сызгъæрин маргъы хуызы дæр уымæн рацыди, кæм æй бафснайдтой, уый та сын сси «дзуары бынат», кувæндон. Æрмæстдæр тынг зынаргъ чи уа лæгæн, уымæ йын уыдзæн ахæм ахаст.
Æнæнхъæлæджы хъуамæ ма уа уый дæр, æмæ ирон чиныджы кой кæнгæйæ, адæмон сфæлдыстады кæддæриддæр амынд кæй цæуы уыцы иу бæрæг-бæлвырд географион бынат — Уæлладжыры ком, номхуындæй — Нар —Зæрæмæджы зылд. Уыимæ хъуамæ баст уа, нæ адæмы царды æцæгæй бынат кæмæн уыд, ахæм æцæг хабар.
Царды æнæ истыйæ исты нæ равзæры æмæ æвæдæй дæр нæ сæфы. Дыууæфондзыссæдз азы монгойлаг тыхгæнджыты ныббырстыты фæстиуæгæн ирон адæмыл мæлæтдзаг рынчынæй Кавказы арф кæмтты дуæрттæ æхгæд куы æрцыдысты, Амыранау æй йæ фыдгултæ Кавказы айнæг къæдзæхмæ фидар куы ныббастой æмæ йын цæгатæрдыгæй — кæсæджы, хуссарæрдыгæй — гуырдзыйы куы бафтыдтой тугдзых уаритау йæ игæр æхсыныныл, уæд уый нысан кодта дунейæ æмæ цардæй баиртæсын. Уыцы рæстæджы ма йæ цардимæ цы баста, уый уыди æрмæстдæр йæ историон мысынад. Историон мысынад æм нæртон кадджыты хуызы здæхта йæ ивгъуыды кад æмæ ном, уый йын кодта чиныджы лæггад — зæрдырох æм нæ уагъта æмæ йæ мæлæты къæсæрæй здæхта цардмæ. Æгады царды бæсты сæхицæн кадджын мæлæт хуыздæрæн цы адæм равзæрстой, уыдон сæхи мæлæты къухмæ асламæй ницы хуызы раттаиккой, цардæй тæргайæ нæ лыгъдаиккой, фæлæ тохы бацыдаиккой царды сæраппонд, — ахæм пафосæй хайджын у ирон адæмæн йæ æстдæсæймаг сæдæ азы истори, — æддæмæ нæ зынгæ, фæлæ мидæгъдауæй йе ’ппæт монон тыхтæ дæр куыстой æмæндыгъдæй. Уыцы хъуыддаджы йын, дызæрдыггаг нæу, ахъазгæнæг уыд йæ цæгатаг стыр сыхаджы хæрзаудæн. Фæлæ йæхимæ ног дуджы къæсæрыл фаг историон æрхъуыды æмæ арæхст кæй разынд, уый уыд йæ фæлтæрд, фенæг зондыл дзурæг. Æнæхъæн сæдæ азы цы тухæн фæкодта йæ хъарутæ ног хъуыддагмæ саразыныл, уый, æппынæрæджиау, ног æнусы тæккæ удисæны равдыста йæ фæстиуæг, — 1798 азы рацыд фыццаг ирон чиныг типографийы æвзæрст дамгъæтæй æмæ уыцы бонæй слæууыд, чиныджы ахуыр цы адæмтæ равзæрстой сæхицæн царды æгъдауæн, уыдоны фарсмæ. Дины чиныг, фæлæ йæ саразæг / дамгъуат скæнæг æмæ уырыссаг æвзагæй текст раивæг/ Нары зылды — уæддæр та нæ зонгæ географион бынат — захъайыхъæуккаг Генцауырты Пъауле.
Цы цау æрцыд, уый конкретон фактæй бирæ уæрæхдæр æмæ нысаниуæгджындæр кæй у, уый зын бамбарæн нæу. Уыцы цау нысан кодта астæуккаг æнусты тарæй рухсмæ схизын æмæ адæмы фенын, дæхи дæр сын фенын кæнын, се ’хсæн дæ цæрын кæй фæнды æмæ цæринаг кæй дæ, уый равдисын —æхсары хъуыддаг, йæ ивгъуыд цардыл нæртон таурæгътæ сфæлдисæг адæмы нæртон сгуыхтдзинад йæ культурон рæзты ног заманы къæсæрыл. Ныр ын аздæхæн нал уыд фæстæмæ, ивгъуыдмæ, мæрдырохы талынгмæ, фæлæ размæ, сомбонмæ, рухсмæ. Уый уыд, æцæг дæр, ног æгъдаумæ гæсгæ цæрын æмæ хъуыды кæныны рæстæг. Æмæ йæ сфæрæзтой фыдæлтæ, фенын кодтой, æнæхъуаджы кæй нæ рабастой сæ гæрзтæ культурон æмæ ахуыргонд дунемæ.
Йæ фæдыл цы æнус цыди — XIX-æм, уый бафидар кодта, кæй загътам, уый æцæгдзинад æмæ рæстдзинад, кæд зын, иттæг зынæй ардта йæхицæн фæндаг, уæддæр. Культурæмæ, рухсмæ куы тырна адæймаг, уæд уый нысан кæны, æмæ зоны йæ сæрæн аргъ æмæ кад, дæлбары, æгады бынаты цæрын æй нæ фæнды, æгады цардыл разы нæу, фæнды йæ сæрибарæй цæрын.
Ирон адæмæн уый стыр туджы аргъ слæууыд. Ирыстоны дæттæ цæгатырдæм æмæ хуссарырдæм дæр XIX-æм æнусы райдианæй æнæхъæн дыууын азы дæргъы тугхъулонæй фæцыдысты æмæ балхынцъ 30-æм азы сæрды хæдхæцæг æфсад æмæ сæ фæд-фæд гуырдзиаг æлдæртты дыууæ стыр туджы экспедицийæ Ирыстоны Хуссар æмæ Цæгатмæ. Зæрдылдаринаг цау историйæ нæ абоны хабæрттæ бамбарынæн. Куы сразы уыдаид Ир, хабæртты логикæ йын куыд амыдта, афтæмæй йæ æнæбон æмæ бынсæфты хъысмæтимæ æмæ куы нæ уал раздæхтаид царды фæндтæ нывæндынмæ, уæд ирвæзт уыдаид ногæй уыцы æмæ ноджы бирæ хъаймæты зынтæ бавзарынæй. Фæлæ раст зæгъы ирон æмбисонд: кæд дæм ныфс нæй — симды ма цу, симды бацыдтæ, уæд та симын хъæуы. Ацы æмбисонд ирон адæм æнæмæнг сæхиуыл æрхастой. Уæгъд нал суагътой сæ чиныг, æмæ сæ йæхæдæг дæр никуыуал фæхицæн.
Афтæмæй XIX-æм æнусы, Кавказы бирæ талынг кæмтты хъауджы чиныджы ахуырдзинад хæццæ кæнын байдыдта ирон лæджы хæдзары рæбынмæ, фæндагамонджытæ та йын канд ирон ахуырдзау фæсивæд нæ уыдысты, — æндæр адæмты минæвæрттæ дæр дзы уыд. Уый та нысан кодта ирон национ культурæйæ сæхи дæр хайджын кæнын, — айстой йæ, бамбæрстой йæ, хъæуæгыл æй банымадтой сæхицæн. Уый ног тых, ног уæлдæф уагъта ирон чиныджы рæуджытæм улæфынæн. Дины уырнындзинад хæлиу кæнынæй ирон чиныг байрæзт зæрдæйы сагъæстæ дзурын æмæ æргом кæнынмæ. Ирон чиныджы æвзагæй сси æхсæны хъуыды æмæ зондыл æндавыны ахъаззаг мадзал, адæмы æмбырдгæнæг, адæмæй адæм, наци аразæг.
Ирон адæммæ сæ фыдхъысмæт ныццæхгæр æмæ сын се ’хсæн тыдта изгард, сæфта лымæндзинад æмæ æфсымæрдзинады ард, — ирон чиныг сын сæ цæстытæ гом кодта, дзырдта, цы фыдбылыз сæм кæсы, уый: «Къордтæ-дихтæ баистæм, — сæфы, сæфы нæ фæстаг!» Ирон адæмы сæ фыдбоны хъысмæт сæ райгуырæн уæзæгæй тардта æцæгæлон бæстæм, — ирон чиныг хъæр кодта: «Уæ нæ хæхтæ, нæ бæстæ. Куыд ма цæрæм уæ фæстæ!» Æгæрыстæмæй дины пастор дæр йæ амындты сæйраг скодта адæмы сомбоныл сагъæс: «Цæмæй сиу кодтаид дины уырнындзинады руаджы армыдзаг æмæ хæлиугонд ирон адæмы». Дзырдта: «Нæхи куы байзæрæм алы динтыл, уæд иу къорд афонты фæстæ Ирыстоны ном фесæфдзæн». Ацы бонæй фæстæмæ ирон чиныджы сагъæссаг сси дихтæгонд æмæ хæлиугонд ирон адæмы иу кæнын.
Ирон адæмы, Ирыстоны ног рæстæджы истори йæхимæ куы ’рбайста, уæд ын сæйраг хъуыдыйæн ныббаста уый. Уыцы идейæйæ сæнтысти нæ чингуыты бындур, нæ «зарджыты зарæг» Къостайы «Ирон фæндыр». Ног заман йæ уазал армæй æвнæлдта, нацийы къонайыл цы иугай зынджытæ æрттывта, уыдон хуыссын кæнынмæ, фæлæ адæмæн фæзынди ныфсы уидаг, бамбæрста чиныджы руаджы йæ хæс, йæ историон мисси, æххуыс æм кæцырдыгæй æнхъæлмæ кæсы, уый: «Иумæ нæ рамбырд кæн, арфæйы дзырд!» Адæмы хæрзæг уд йæхæдæг амыдта, ныфсы арм æм кæцырдыгæй æрбавдыста йæхи, уый. Æмæ уыцы «арфæйы дзырд» уыд нарон Къостайы фарны хъæлæс, Къостайы чиныг — ирон адæмы æмбырдгæнæг, «Ирон фæндыр»-ы цардмæ гасгæнæг хъæлæс.
Ирон адæм цæмæй уыцы зондмæ æрцыдаиккой, уыцы æвзагæй сдзырдтаиккой, уый тыххæй фæкуыстой æнæхъæн сæдæ азы — тугсургæнæн, «воистину жестокий век». Æмæ уыцы чиныг дæр рухсмæ рантыст æнусы тæккæ кæрон. Фыццаг чиныгимæ, зæгъæн ис, иу аз, фæлæ се ’хсæн — æнæхъæн æнус. Дыууæ чиныджы — ирон адæмы царды арæнаразæг дыууæ стыр цауы: фыццаг — бæрцæй дамгъуат æмæ уырыссаг æвзагæй тæлмац дины догматикон текст, дыккаг — цард æмæ адæймаджы эстетикон дуне алцыппæтæй æххæст поэтикон формæты æвдисæг, национ литературæйы бындур.
Нæ хъуыдыйы æвзæры, иудадзыг зондæй чи нæу, фæлæ объективон цауты логикæйы хъæлæс кæй амоны, нæ нацийы культурон рæзынады ахæм историон закъонбæрцад (закономерность): æстдæсæм æнусы тæккæ кæрон — 1798 азы цы ’нтыстæн æрæвæрдта бындур фыццаг ирон чиныджы хуызы, уый фæлхатгонд æрцыд ахъаззагдæр нысаниуæджы æнтыстæй, æрмæст — æнус фæстæдæр, «Ирон фæндыр»-ы хуызы (аз — раздæр, аз — фæстæдæр ницы мары нæ нымады, уымæн æмæ «Ирон фæндыр» рухсмæ рацæуынмæ цæттæ уыд æмæ цæугæ дæр хъуамæ ракодтаид 1898 азы, фæлæ йæ æппæтуынаг-æппæтхъусаг паддзахы цензурæ ныкъкъуылымпы кодта æмæ уымæ гæсгæ ныффæстиат иу аз).
«Арфæйы дзырды» хъæрмæ ирон уд йæхи тынг бахъардта рухсы фæдыл, бæрзæндтыл хуры рухсæй ссудзгæ æртытæм, фæлæ уымæй рæстæджы гакъæттыл йæ хъизæмæрттæ къаддæр нæ, фылдæр фесты: кæд нудæсæм æнусæй уырыссаг поэт «воистину жестокий» загъта, уæд нæ гыццыл адæмæн та дыууынæм æнус цы басгуыхт, уымæн æмбал дæр нал ис йæ фыдмитæй, — æнæфенгæ тугкалæн хæстытæ, репресситæ, физикон æмæ монон геноцид, æрдзон æмæ æхсæнадон фыдбылызтæ, куырой ма нæ разылд нæ адæмы сæрыл... Афтæмæй ныл фæндаг ауырдыг æнусы кæронмæ æмæ зæрдæйы æнцойдзинад фесæфт, хъуыды ныттынг кодта йæхи: кæм ис, уæдæ, нæ нацийы монон рæзты цы закъонбæрцад бафиппайдтам, æстдæсæм сæдæазы йæхи чи равдыста, нудæсæм сæдæазы кæрон иттæг хъомысджынæй фæлхатгонд чи æрцыд, уый? Ау, æртыккаг фæлтæры нæ уый дыууынæм æнусы кæрон фæсайдта? Æмæ ма уæд цавæр закъонбæрцад хуыйны?
Æз фыстон уый тыххæй къорд азы размæ, номхуындæй 1988 азы кæрон газет «Советон Ирыстон»-ы мæ уацы «Хъуыдытæ ног азы къæсæрыл», зæгъгæ. Уым æз æргомæй æвдыстон мæ историон оптимизм, цы закъонбæрцады кой нæм ис, уый фæдыл æмæ æнусы кæронмæ æнхъæлмæ кастæн æхсызгон ныфсимæ. Хъыгагæн, æз уæд нæ бахынцтон, алы мыггаг адæмтæ кæм цæрынц, ахæм унитарон паддзахады хицæн адæмы, уæлдайдæр махау гыццыл чи у, уыцы адæмы национ культурон рæзты революцион сысхуыстытæн бынат кæй нæ вæййы, уым нациты бартæ æмæ хæстæн карз регламент кæй ис: дзылыйæн — дзылы, мылыйæн — мылы. Уымæй уæлдай нæ ирон адæмы цардуæвынады, йæ историон хъысмæт ын куыд ныббаста, уымæ гæсгæ дыууынæм æнусы фæзынд хицæн сæрмагонддзинæдтæ дæр. Уыдонæй ахъаззагдæр — дыууæ стыр дихы кæй фæци советон дуджы, уый.
Алы рæтты нæ хъæстæ къордгæйттæй кæй тайы æмæ кæй батад, уый иу зæрдæниз у, фæлæ Ирыстон йæ бындурыл дыууæ хицæны кæй аци æрвдзæф бæласау æмæ хохы фæйнæ фарс йæ знæгтæн ратон-батойнаг кæй сси, сæйраг фыдниз уый у. Гъе уый æрхастой ногдæр замантæ Ирыстонæн.
Хуыздæр зæгъæн нæй ирон чиныджы уавæрæй дæр. Йæ хъысмæт кæддæриддæр уыд æмæ у, кæй хъæлæсы мыртæй нывæзт æрцыд, уыцы адæмы социалон барометр. Йе стыр зынтæ æмæ хъыгтæ йын басгуыхтысты, æцæгдæр, Амраны хъизæмæрттæ. Мардтой йын йæ фысджыты æмæ йæ кæсджыты дæр, фæлæ йын уæддæр йæ амарынæн ницы бафæрæзтой. Кæддæр, «бирæ æнусты размæ», Зæрæмæджы ног чындзмæ йæ донмæ фæндагыл сызгъæрин маргъы хуызы цы ирон чиныг æртахт, уый æцæгдæр, разынди мифон Феникс, цал хатты марди, уал хатты та ногæй гуырди...
Ацы рухс хуры бын йæ уæвынады дыууæфондзыссæдз азæй ирон чиныгæн æнæ стыр фыдбылызтæ рæстæг ахаста æрмæстдæр 1954 азæй 1989 азмæ, фыццаг хатт алыхуызон курдиæтты разæнгард куысты уа дæргъвæтин рæстæг — æнæхъæн 35 азы. Æмæ уæддæр не ’нусы кæрон не ’рцыд иннæ хæттытау, национ рæзты аккаг чи уа, ахæм сгуыхт? Нæ адарддæр кодта йæ размæйы æнусты традици? Уый уæлæнгай æркæсгæйæ афтæ у. Фæлæ лæмбынæгдæр куы сбарæм хъуыддаг, уæд фендзыстæм, нæ нацийы монон хъаруты рæзты цы историон закъонбæрцад бафиппайдтам, уый ам дæр кæй нæ хæлы, кæй баззади йæ тыхы. Æрмæст ацы хатт йæхи равдыста, хицæн адæймаджы кæнæ адæймæгты къорды курдиаты сгуыхтæй нæ, фæлæ ноджы ахадгæдæр, ахсджиагдæр нысаниуæгыл дзурæг хъуыддагæй. Дыууынæм æнусы кæрон нæ адæмæн нысангонд æрцыд, нæ историон мысынад зæронд рæстæджыты материалон кæмæй кодта, нæ адæм фыдæлты хæзнайау йæ зæрдæйы арф æвæрдæй кæй фæхаста æмæ ирон чиныг дæр йæ дзуринæгты сæр кæй скодта, уыцы æппæтадæмон, æппæтнацион цауæй — нацийы иудзинадæй. Нæ уыди æмæ нæй Ирыстонæн æмæ ирон адæмæн ахсджиагдæр кæнинаг. Гъе уымæн сæнкъуысын кодта уыцы идейæ хъуыдыгæнæг æгас ирон адæмы. Дыууынæм æнусы кæрон уый историйæн йæхи хъæлæс у, истори нын йæхæдæг радта уыцы фадат æмæ уый кæмæ нæ хъуысы æмæ йæм чи нæ æрыхъусы, уыдон сты историйы ныхмæ, канд ирон адæмы ныхмæ нæ. Адæмæн фыдбылызхæссæг æддаг æмæ мидæггаг антиирон политиктæ йæ ныронг дуарæхгæдæй куыд дардтой, афтæ ныр дæр ирвæзт нæу сæ фыдхъомысæй, ныр дæр сæ быцъынæг скъуынынц историйы хъæлæс ныммыр кæнынмæ, архайынц иу адæм, иу зæххыл цæрæг, иу æвзагыл дзурæг, æппынфæстаг, иу мады хъæбулты хуымæтæджы адæймагон æнкъарынад ныггалиутæ кæныныл, алы æфсæнттæй йæ скуынæг кæныныл.
Гъе уымæн у афтæ зын абон, цардмæ нæ чи раздæхта æмæ уымæй ирон нацийы æмæ йæхи дæр Амраны хъизæмæрттæй хайджын чи фæкодта, нæ мадæлон, ирон чи хуыйны, уыцы чиныгæн.
1998
