Æфсармыл дзурын нæм нæфæтчиагау цыма сси: йæ коймæ бирæтæ сæхи арвы калмау схъуынджынтæ кæнынц, лæг йæхæдæг дæр уый фæдыл сдзурынмæ арæх йæ ныфс нал бахæссы, æдылы мæ куы схоной, зæгъгæ. Адæмæн та æфсармы кой хъыг уымæн вæййы, æмæ йæ уынынц, царды цæрынтæй æфсармджынтæ хъазынц æви æдзæсгæмттæ. Уæвгæ йæ ирон æмбисонд дæр куы зæгъы: «Æдзæсгом лæгæн бирæ æнтысы». 

Фæлæ йыл бæстонæй куы ахъуыды кæнæм, уæд уыцы æмбисонд — хатдзæг дæр фидисы хуызы загъд у, адæм æй фæзминаг æмæ æппæлинаг зондыл нæ нымайынц. Раст лæгæн иу æнусы дæр, иу дуджы дæр, иу цардарæзты дæр иугæндзон æнцон цард никуы уыдзæн. Æмæ ома æрмæст уый зæгъинаг нæ дæн, æнæ фыдæбонæй, æнæ фæллой бакæнынæй йын цæттæйæ никæд ницы уыдзæн, зæгъгæ. Фæлæ лæгау лæгæй, æхсæнады астæу æфсармджын æмæ цæсгомджынæй адæймагæн кæддæриддæр зын уыдзæн цæрын. 

Зын уымæн, æмæ адæймаг, йе ’рдзон скондмæ гæсгæ лæмæгъ уæвгæйæ, тырны йæ удæн æнцойдзинадмæ, йæхи цард йе ’фсармы хардзæй æнæцоппайаг скæнынмæ. Æфсарм лæгæн кæд йæ туджы ис, фыдæлты æфсармы таг йæ мидуды нæма аскъуыд, уæддæр æй тыхсын кæны, цæлхдурау ын у, æдзух дзы лæджы тых домы, æхсызгон ын циу, фæлæ адæмы фарны раз сæрмæхæссинаг цы нæу, уымæй йæ хизы æмæ уромы. Зæгъы йын (куыдфæстæмæ уыцы хъæлæс æнæбонæй-æнæбондæр фæкæны): искæй зæрдæхудт дæр райс, дæхионы хъыджы дæр бацу, дæхи удæн дæр фыдæвзарæн скæн, æнæхай йæ фæкæн исты цин æмæ зæрдæлхæнæнæй, æрмæст цыфæнды бæллæхы уавæры дæр дæ мидæфсармы тæригъæды ма бацу! 

Алчидæр нæ йæхимæ куы байхъуса, йæхи зæрдæмæ куы ныккæса, уæд нын æнæбасæтгæ нæй, уый кæуылты мидхъизæмар вæййы, куыд æнцонæй фæтасæм, куыд дæсны разынæм фæстæдæр нæхицæн алы æфсæнттæ ссарынмæ, ууыл. Ноджы ма цы уæрдоны бабадай, уый хицауы зарджытæ æндæр куы уой; цы æхсæнад-балмæ бахауай, уын бирæгъты бал куы уа, уæд. Æмæ адæймаджы уыцы миниуæг, æмæ царды ахæм миниуæг абон æмæ знон не сбæрæг сты. 

Гъе, уæдæ уымæн æрхъуыды кодта лæмæгъ уды гæс адæймаг хуыцæутты дæр æмæ кувæндæттæ дзер, дин æмæ дзуæртты, хæйрæг æмæ зæды. Æрдзы фæзындтæ, дам, не ’мбæрста, тарсти сæ æмæ уыдонæн лæгъстæйагæй куывта. Уыдаид афтæ дæр, æнæмæнг уыдаид. Фæлæ кæд кувæндоны лæг хуыцауæй йæ цардæн хуыздæр фæрæзтæ куырдта, табу йын кодта æмæ кæны, уæддæр ын кувæндоны сæйрагдæр нысан цыма йе ’фсарм, йæ зæрдæйы тых фидардæр кæн-ынæн уыд, афтæ хъуыды кæнын æз. Кувæндæттæ — æфсармы фидæрттæ. 

О, раст у: æнæфсарм, æнæгъдау, æнæуаг, суанг ма давæг æмæ стигъæг лæг дæр фæкувы, Уастырджийыл йæхи бафæдзæхсы, сидзæргæсы иунæг хъуг давынмæ куы фæраст вæййы, уæд.. Æрмæст уæддæр мидстъæлфгæйæ кувы, къахыр æфсармæй, йæхæдæг дæр, æххæст адæймаг кæй нæу, уый æмбаргæйæ. Афтæ чи бакæны уыцы хъæбæрдзыхæй, хуыцау ис — нæй (æфсарм ис — нæй!), уый мæн никæцырдыгæй æндавы, зæгъгæ, ахæм лæг æй уыцы тæккæ сахатыл дæр банкъары, кæмдæр йæ уд куы ауазал вæййы, уый. Нæ, æз нæдæр дины сæрыл дзурын — мæ фарсхæцыны хъуаг нæу, нæдæр æнæхуыцæутты азымы дарын — искæдбон нæ алчидæр йæ тæригъæдтæ фиддзæн. 

Лæг йæ хуыздæр, йæ рæсугъддæр зондæй цы скарста, уый — адæмы æфсарм, адæмы фарн. Дугтæ дугты ивтой æмæ ивдзысты, цард тæбæгъы донау дыууæрдæм кæндзæн, замантæ алыхуызон уыдзысты, лæг куы бæгънæг æмæ стонг уыдзæн, куы æфсæст æмæ хъарм, фæлæ йæ цардхосы иу мадзалæн аппарæн нæй — æфсармæн. Æмæ уæдæ зæрдиагдæр куывдæн уымæн баззад зондджын æмæ фендджын фыдæлтæй: «Ирон æфсарм хуыцау макуы байсысын кæнæд!» Æртхъирæнау ма ныууагътой ахæм æмбисонд дæр: «Ирон æгъдауыл дæ къахæй куы ныллæуай, уæд дæ уæлфадæй сгæпп кæндзæн». Ам ирон, зæгъгæ, кæй загъдæуы, уый ууыл дзурæг нæу, æмæ ирон æфсарм æмæ мах æгъдау иннæ адæмты уонтæй хуыздæр æмæ бавæринагдæр сты — нæ, уæдæмæ алы адæмыхатт дæр иннæ адæмты æхсæнмæ йе ’фсармы хуынимæ цæуы, уымæй кæны йæхицæн ном, адæмы ном æмæ намыс. 

Сысы ирон æфсарм? Нæ, зæгъгæ, чи зæгъа, уый мæ богал нæу. Ныллæууыдыстæм ирон æгъдауыл нæ къахæй? Нæ уæлфадæй не сгæпп кодта æмæ фæсмойнаг нæ фестæм? Басæттын лæгдзинад уыдзæн, хиуыл æрхудын æвдадзы хос кæд басгуыхид. Фæлæ, дам, нал ис, нал, зноны хур абоныл дæр скæса, уымæн уæвæн — историйы уæрдон, рæстæджы цыд цæлхдур нæ зоны... Æрмæст-ма нын, уæдæ, нæ фесæфты размæ нæхиуыл додойаг хъарджытæ кæнынæй фалдæр ницыуал баззад? Чи у, чи у уыцы знаг, былæй хауæнмæ нæ чи фæтæры, уый? 

Абон — нæхæдæг. Не стырзæрдæдзинад. Нæ куыдфæндыйы цæстæнгас. Нæ гуыбыны хъуыр-хъуырæй нæм не ’фсармы удисæн хъæрзт кæй нæ хъуысы, уый. Алчидæр нæ йæхи гуылы быны арт æппæтæй ахсджиагдæр, йæхи мæгуыр зонд æппæтæй; рæстагдæр зонд кæй хоны, уый. Нæ тыхгæнæг — не ’дых удтæ, нæ дзæгъæлфæуæг зонд, нæ саджил зæрдæтæ. Нæ рæбинаг цæджындз —ирон æфсарм — кæй фæцудыдта æмæ, ныллæг кауау йæ сæрты кæй рахиз-бахиз кæнæм алы æфсæнттæй ифтонгæй, уый. Сæйрагдæр — уый. 

Æмæ нæ цы ’ртардта уыцы уавæрмæ, цы? Фыдæлтæм та агургæ у амæн дæр дзуапп. Æхсæны цардарæзтæн ахæм зонд бацамыдтой: «Кæнæ — тас, кæнæ — æфсарм». Бирæ азты дæргъы тыхæй садзгæ зонды æхсарæй адæм цардысты, алцыдæр сæ цардæн цас тæссаг у, уый баргæйæ. Сныхас — тæссаг. Зулмæ фæкаст — тæссаг. Æнæрхъуыдыйæ бахудт — тæссаг. Хорз лæг уæвын — тæссаг. Курдиат — тæссаг. Æхсæмы хъуыддагыл æнувыд — тæссаг. Дæ дзыхыл хæцын æмæ дзырд нæ хæссын — тæссаг. Хи адæмы, хи æгъдау, хи æфсарм, хи æвзаг, хи культурæ... дæхи ирон уарзын — тæссаг. Тæссаг... 

Тас æнхъæвзта дунейыл. Тас туджы бацыд. Тас фæлтæрæй-фæлтæрмæ фыдæлты фæдзæхстау ивылыд. 

Ныр та æрлæууыд æфсармы рад! Ныр та æфсармæй архайын райдайæм. Нæ, æфсармджын лæг æнæбон нæу. Зæронд зарæджы ныхæстæй: «Хæсты бон, дам, уæдæ Хазбийы зæрдыл цæсгом лæууы». 

Цардхосы фæндтæ, цардвæндаджы амæй-ай куырыхондæр хъуыдытæ дæр æнæфсарм фæтæгтæ, æнæфсарм хъузойтæ сгалиу кæнынц. Æз дæр иу лæгæй мæ мæгуыр зондæй адæмæн фæндагамонæг æмæ цырагъдарæй нæ ныллæудзынæн. Фæлæ та мæнæ уалдзæджы къæсæр у æмæ мах дæр, ирон адæм дæр — иннæ адæмты фæзмгæйæ уæд та — æрцæуæм ныхасмæ æмæ нæ хъысмæтыл æрдзурæм. Кæд ма нæм цы фарн ис, уый нын нæ сагъæсты къæдзæх ныннæрынваг суаид. Мах дæр æрцæуинаг фæлтæрты фыдæлтæ стæм æмæ нæ кæд, гъæйтт-мардзæ, истæмæй райгонд уаиккой. 

Æз та, æфсарммæ тæхудыгæнгæйæ, æппæты фыццаг мæхицæн кувын, мæхи, æфсармæй кæуылты къахыр, гон хойын. Æмæ — хатыр, мæ удлæууæн ирон дзыллæ, ироны ном.