Газет «Рæстдзинад», 2010 азы 24 апрель 

Автор — Хъодзаты Æхсар 

1941 азы 2 июль. Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты æртыккæгæм курсы студент Кочысаты Мухарбегæн уыди фæлварæн немыцаг æвзагæй. Иуæндæс боны размæ советон адæмæн сæ сабыр цард чи фехæлдта, сæ райдзаст фæндтæ сын сармадзанты нæрын æмæ нæмгуыты æхситтæй чи аскъуыдта, уыдон æвзагæй. Уый разынд йæ фæстагдæр фæлварæн институты. Лæппу йæ ахицæн кодта æмæ сси цыппæрæм курсы студент. 

Фæлæ райдыдта йæ иннæ — дунейыл тæккæ зындæр æмæ ахсджиагдæр — фæлварæн. «Цæргæ æви мæлгæ? — Гамлеты рагон фарст æм радта, йæ цин æмæ йæ цардамонд кæй хуыдта, «нæ фыдæлтæ сæ хъарм тугæй» кæй балхæдтой, уыцы зæхх. 

Цæттæ уыди Мухарбегæн йæ дзуапп, гуырысхоты сæр æй нæ бахъуыди: 

Æрмæст дæ кой, дæ буц ном дæр 

Ыстыр ныфс у лæгæн. 

У суанг дæ сыгъдæг уæлдæф дæр 

Æвдадзы хос мæнæн. 

Æмæ дæ никуы ратдзынæн 

Ызнагæн, зон уый ды, 

Фæлтау мæлæт ыссардзынæн 

Дæ сæрвæлтау хæсты! 

Уый уыди тугæй фысг ардбахæрд. Æмæ йæ поэт нæ фæсайдта. 

Кочысаты Мухарбег

 

*** 

Кочысаты Георгийы фырт Мухарбег райгуырди 1920 азы 1 майы Олгинскæйы. Сæ хъæуы авдазон скъола каст куы фæци, уæд сфæнд кодта педагогон техникуммæ бацæуын. Æгæр æрыгон ма кæй уыди, уымæ гæсгæ йæ нæ истой. Уæд лæппу бавдæлд æмæ йæхи ныффыста 1919 азы гуырд. Уыйадыл йæ къухы бафтыд техникумы ахуыргæнинаг суæвын. Ам фæцалх и сфæлдыстадон куыстыл дæр. Фыццаг æмдзæвгæ ныффыста 1934 азы. Æрыгон лæппу парахат зæрдæйæ ради ног дуджы хæрзтæй, цæрынмæ, зарынмæ йæ цыбæл кодта уæды фæлтæры стыр энтузиазм, удуæлдай фыдæбон. 

1938 азы Мухарбег хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци техникум. Уыцы аз бацыди Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты ирон æвзаг æмæ литературæйы хайадмæ. Ам дæр ахуыр кодта хорз, иста Къостайы стипенди. Æнувыдæй архайдта институты ирон литературон къорды куысты. Газеттæ æмæ журналты фæзындысты йæ фыццаг æмдзæвгæтæ. Райдайгæ авторы хуыздæр миниуджытæй иу уыди, мæнг ныхасæй йæхи кæй хызта, уый. Æцæг зæрдæбын зарæгæн фæивддзаг кæнæн нæй, хурхыуадындзтæ кæмæй скъуыйой, ахæм тыхлæмæрст æнахъинон мыртимæ. Дзырдæй базар чи кæны, уый та адæмы цæсты йæхи бафтауы æрмæст, поэзи та йыл йæ сыгъдæг аргъуаны дуæрттæ рассоны. 

Нудæсаздзыд Мухарбегæн уыдæттæ гуырысхойаг нæ уыдысты, æмæ кувæг лæгау ард хордта йæ фæндыры уæлхъус: 

Æз дæу никуы ’руадздзынæн æгадмæ, 

Æз дæу никуы акæндзынæн уæй! 

Мухарбеджы идеал у, адæм хæдæфсарм æмæ ныфсхастæй кæй зонынц, уарзты дæр, куысты дæр æмæ æмгардзинады дæр удуæлдай чи у, ахæм удыхъæд. Хуымæтæджы нæ бæллы йæ иу æмдзæвгæйы, «дуне дард рæттæ» чи уыны, уадæн хъæбыс чи акæны, æхсар йæ базыртыл чи хæссы, уыцы «хæххон æндонзæрдæ цæргæсы» миниуджытæм. Кæнæ изæрмилты Терчы урс уылæнтæ куыд хъазынц, къардиутæм куыд лæбурынц, дуртыл сæ маст куыд акалынц, æнахуыр хъæлæсæй куыд ныххудынц, уыдæттæ фенгæйæ, фехъусгæйæ поэт хъуыдыты аныгъуылд, æмæ йæм йе ’взонг цард, йæ бæллицтæ, йæ маст, йæ цин фæкастысты хæххон цæугæдоны иудадзыг змæлд æмæ абухынау. 

Мухарбеджы поэтикон хъæлæс у уæздан, сыгъдæг, хиуылхæцгæ. Йе ’мгæрттæ куыд дзурынц, афтæмæй йæхæдæг дæр ахæм хæдæфсарм æмæ хиуылхæцгæ уыди. Кæддæр Хъамбердиаты Мысостæй Нигер цæйау загъта, «аив — йæ ацыд, аив — йе ’рбацыд, аив — йе сныхас, аив — йе схудт, аив, бынтон аив та — йæ зард», раст ахæм. Кæсут-ма, цы фæлмæн, зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ йæм разынд йæ уарзон чызгмæ: 

Ныббар мын, кæд искуы мæн тыххæй 

Дæ ирд цæссыг рустыл æртагъд, 

Æмæ дæм кæд искуы мæ дзыхæй 

Тызмæг æмæ сонт дзырд ысхауд. 

Æрмæст æнувыд уарзтæй чи уарза, уый бон у ныффыссын мæнæ ахæм зæрдæуынгæг рæнхъытæ йæ райгуырæн хъæуы, йæ ныййарæг мады тыххæй: 

Мæ цæстытыл уайы 

Нæ ныллæг хæдзар, 

Йæ сæгæйдзаг къултæ, 

Йæ сæгæйдзаг цар. 

Мæ цæстытыл уайыс, 

Ныййарæг, ды дæр, 

Цыма та мын сæрдмæ 

Æмпъузыс цыдæр. 

Уæвгæ ацы рæнхъытæ бынтон иннæрдæм чи ’мбæрста, ахæмтæ дæр уыди. «Афтæ зыгъуыммæ хуызы æвдыст цæуы нæ советон цард æмдзæвгæтæ „Хъæмæ“, „Фыстæг мæ мадмæ“-йы», — фыстой Джиоты X. æмæ Хъыбызты Т. газет «Æрыгон большевик»-ы 1952 азы 21 сентябры. 

Фыццаг æмдзæвгæ Мухарбег ныффыста 1940 азы, иннæ та хæсты быдыры. Критиктæ уыцы ; факт басусæг кодтой, æмæ сын цæмæй газеткæсджытæ сæ мæнг ныхæстыл баууæндой, уый тыххæй зæгъынц, сæхи зондамонджыты бынаты сæвæргæйæ: «Уыдон æппындæр не ’вдисынц нырыккон (ома, Джиойы-фырт æмæ Хъыбызы-фырт сæ уац куы фыстой, уæдыккон — Хъ.Æ.) ирон хъæуы хъæздыг æмæ культурон цард». 

Поэтыл цъыф бакалыны нысан кæмæ уа, æрмæст уый æрлæудзæни ахæм фальсификаторон фæндагыл. Æмдзæвгæтæй иуы дæр ахæмæй ницы ис, советон цард зыгъуыммæ чи ’вдыста. «Сæгæйдзаг къултæ», «æлыгбын хæдзар» æмæ æндæр ахæм детальтæй цымæ советон цардæвæрдыл чердæм хауы аууон, цæсты йæ цæмæй æфтауынц? Æниу цымæ поэт йæхимæ ахæм хæс иста, чысыл лирикон æмдзæвгæйы советон цард парахатæй равдисон, зæгъгæ? Уымæн йæ нысан бæлвырддæр уыд: æрыгон советон лæппуйы рухс бæллицтæ, цардæмхиц монцтæ поэтикон фæрæзтæй сныв кæнын. Ома, авторæн сæйрагдæр æддаг хуыз нæу, фæлæ адæймаг йæхæдæг йæ хъæздыг æнкъарæнтимæ, йæ патриотон нысантимæ. Уый бамбарынæн стыр эрудици нæ хъæуы. 

Мухарбег педагогон институты æртыккæгæм курс каст куы фæци, уæд раивта фæсаууонмæ ахуыры хайадмæ. Материалон æгъдауæй хъуæгтæ кæй æййæфта, уымæ гæсгæ уыцы-иу рæстæг кодта кусгæ дæр: уыди газет «Æрыгон большевик»-ы уацхæссæг æмæ тæлмацгæнæг. 

Фыдыбæстæйы Стыр хæст æрыгон поэтæн йæ рухс фæндтæ тугæйдзаг къухтæй срæдывта. Уый тыххæй фыста йæхæдæг дæр: «Ацы хæст фесæфта бæстæ. Мæнæ ныр адæймаджы хуызæн цæрын райдайон, куыд загътон, афтæ мæ фæбырын кодтой мæ фæндагæй, фæсыкк сты мæ фæндтæ, мæ хъуыры фæбадтысты». 

1941 азы сентябры Мухарбег барвæндæй ацыди тохы быдырмæ. Уæдæй фæстæмæ райдыдта йæ ног фæлварæн. Алчидæр æй зоны, фашистон Герман йæ ард куы фæсайдта, гадзрахатæй ныл куы рацыд, уæд нæ Райгуырæн бæстæ цы тæссаг уавæры уыдис, уый: хæсты фыццаг мæйты Сырх Æфсады рæстæгмæ бахъуыди фæстæмæ цæуын. Уыцы тыхст бонты уаргъ æрæнцади Мухарбеджы уæхсчытыл дæр. Æрыгон лæппу-иу уæд йæ блокноты цы хъуыдытæ фæнысан кодта, уыдон ныр сты цардæгас æвдисæнты хуызæн: дзуры, нæ адæм уæлахизмæ цы хъизæмайраг фæндæгтыл фæцыдысты, ууыл: 

1942 азы фæззæджы фашисттæ ’рбахæццæ сты Дзæуджыхъæуы бынмæ. Ирыстоны зæхх знæгтæй ссæрибар кæныныл хъæбатырæй чи тох кодта, уыцы советон æфсæддонтимæ уыди снайпер Кочысаты Мухарбег дæр. 

Кæйдæртау нæ фæлыгъдтæн тохæй, 

Нæ бамбæхстон пыхсы мæ сæр. 

Дæ хъахъхъæнæг, сау айнæг хохау, 

Æрлæууыдтæн фидар æз дæр, — 

фыста уыцы бонты æрыгон поэт. 

Кочысаты Мухарбег

Лæппуйæн бантысти йæ хæдзармæ бауайын, иу сахаты бæрц йæ бинонтимæ аныхас кæнын. Уæд йæ мад Зинæйæн ракодта ахæм хабар. Уый уыди Алагирмæ ’ввахс хъæдрæбын. Карз хæстыты фæстæ гитлеронтæн сæ сæр сæ кой сси, хъомпалæй лыгъдысты сæ фæд, сæ фæд. Æваст Мухарбеджы хъустыл ауади кæйдæр хъæрзын. Фæкаст æмæ иу егъау дуры аууон ауыдта советон афицеры. Уый хуыссыди уæлгоммæ, тыхулæфт кодта, рæстæгæй-рæстæгмæ-иу фырадæргæй йæ цæсгом куыддæр анхъырдтæ. Йæ галиу дыс тугæй баудæсти, æмæ йæ йæ рахиз къухæй катайгæнгæ риумæ æлхъывта, лæппумæ-иу тæригъæддаг цæстæнгасæй скасти, агуырдта æххуыс. Мухарбег цæстыфæныкъуылдмæ йæ рон феппæрста, йæ мидæггаг хæдон раласта, æрфаринтæ йæ кодта æмæ дзы цæф хæстоны цонг рæмбыныкъæдзы сæрмæ æнгом балвæста. Туг фæлæууыди. Лæппу рыг æмæ фæздæгæй æмæхгæд быдыртыл афæлгæсыд, фæлæ æххуысмæ кæмæ фæсида, ахæмæй йæ цæст никæуыл æрхæцыди: кæй хъуамæ равдæлдаид уыцы æвирхъау сахат? Уалынмæ хъæды кæронæй æрбазынди иу бричкæ. Бæхтæ дугъы уайæгау тахтысты, сæ ных сарæзтой ныгуылæнырдæм, цæлхытæ-иу гуыргъахъхъ фæндагыл фесхъиудтой. Гуыффæйы бадти æртæ ’фсæддоны, нæхиуæттæ. Мухарбег сæм йæ хъæлæсыдзаг ныхъхъæр кодта, уæ фæндаг ауылты ракæнут æмæ цæф лæджы санитарон хайыл сæмбæлын кæнут, зæгъгæ. Уыдон æй хъуыды дæр не ’ркодтой. «Раздæхут, науæд уын хуыздæр нæ уыдзæн!» — дыккаг хатт ныхъхъæр ласта лæппу. Уыдон уæддæр не ’рлæууыдысты. Уæд Мухарбег йæ автомат хæрдмæ фæдардта æмæ сæ тæрсæн æхст фæкодта. Бæхтæрæгæн хуыздæр гæнæн нал уыд, раздæхта бричкæ. Гуыффæйы сæвæрдтой цæф хæстоны. «„Кæдæм æмбæлы“, уырдæм æй куы нæ аласат, уæд-иу уæ гуырæй райгæ ут!» — бричкæйы бадджытæм ма бартхъирæн кодта лæппу æмæ йе ’мбæлтты фæдыл азгъордта. Згъоргæ-згъорыны ма йæ цæстытыл ауад цæф афицеры фæстаг фæкаст, йæ былтæ арфæгæнæджы змæлд куыд кодтой, уый. 

Рацыдаид афæдзы бæрц. Мухарбег хъуамæ каст фæуыдаид Ессентукийы æфсæддон скъола. Æрхæццæ фæлварæнты бон. Лæппу æфсæрмхуызæй æрлæууыд ахуыргæнджыты раз. «Фашисттимæ хæстыты искуы архайдтай?» — фæрсы йæ экзаменатор. «Цæуылнæ»,—дзуапп радта Мухарбег. «Уæдæ-ма нын дзы исты хабар радзур»,— домы экзаменатор. «Æз уын йæ бæсты радзурдзынæн», — райхъуысти ахуыргæнджытæй кæйдæр хъæлæс. Мухарбег сонт каст фæкодта æмæ ауыдта, йæ къæмисæнтыл халас кæмæн æрбадт, ахæм бæзæрхыг булкъоны. «Ацы лæппу мæн мæлæтæй фервæзын кодта», — йæ ныхасмæ ма бафтыдта лæг, стæй къамисы уæнгтæн дзурын райдыдта, Алагиры цур тохты цытæ бавзæрста, Мухарбег ын цы стыр хорзы бацыд, уыдæттæ. 

Лæппу йæм джихæй каст æмæ йæ цæстытыл не ’ууæндыд. Стæй булкъон сыстад æмæ Мухарбеджы йæ хъæбысы ныккодта. 

Уыцы бон Кочысаты лæппу каст фæци æфсæддон скъола æмæ сси лейтенант. 

Уæдæй йæ амæлæты бонмæ уыди хæцæг æфсады. «Ныр мæйæ фылдæр иудадзыг дæр дæн хæстыты, — зæгъы йæ фыстæджытæй иуы. — Абон дæрæнгонд фестæм немыцаг æфсæдты стыр къорд, уый тыххæй хъусын кодта Информбюро». Йæ иннæ фыстæджы йæ мад Зинæйæн фæдзæхсы: «Туаты Оляйы (Мухарбеджы ахуыргæнæг педагогон институты. — Хъ. Æ.) куы фенай, уæд ын салам радт, зæгъ ын, йæ фæдзæхст ын кæй æххæст кæнын: хæрзиуæг мын саккаг кодтой. Баззади-ма мын иу хъуыддаг — хъæмæ уæлахизæй æрыздæхын. Уый дæр, зæгъ, уыдзæн». Мæнæ ацы рæнхъытæ та ист сты, йæ бинонтæ ма дзы фæстагдæр кæй райстой, уыцы фыстæгæй: «Цалдæр боны рацыди, ногæй фронты куы дæн, ууыл. Санчъехгай цæуæм ныгуылæнæрдæм, нæ райгуырæн зæхх сæрибар кæнгæйæ. Ног хабарæй мæм ницы ис, уæхæдæг кæй хъусут, уыдонæй дарддæр. Бацыдтæн ÆК(б)П-йы рæнхъытæм, тагъд хъуамæ мæ партбилет райсон». Фыстæджы бын ис датæ: 1944 азы 30 январь. 

Йе ’мдзæвгæ «Мæ хæс»-ы Мухарбег фыста, æлгъыстаджы хæст, дам, мын рæстæгмæ ныууадзын кодта мæ фæндыр, мæ зард. Уый тыххæй поэт дзуры йæ фыстæджыты дæр. Тынг хъыг кæнгæйæ фыста Нигермæ, 18 мæйы дæргъы, дам, иунæг æмдзæвгæ дæр нæ ныффыстон, мыййаг, дам, удæгасæй куы баззайон, уæд мæ бон нывыл исты ныффыссын куынæуал суа, уымæй дæр тæрсын. 

Фæлæ поэт цыфæнды уавæрты дæр поэтæй баззайы, сæрибарыл тохы та джебогъæй дæр фæхæцы æмæ фыссæн сисæй дæр. Мухарбег хæсты быдыры ныффыста æмдзæвгæтæ «Цæй, хæрзбон, мæ уарзон!», «Фæстаг салам» («Мыййаг, хæсты быдыры искуы»), «Мæ фæдзæхст», «Ма кæн хъыг», «Кæм дæ, кæм дæ, мæ райгуырæн хæхбæстæ», «Хæрзбон», «Кавказ» æмæ æндæртæ. 

Адæймаг æмæ йæ ныййарæг зæххы, йæ фыды уæзæджы иудзинад поэтæн йæ зарджытæ кæны уидагджын, парахат. «Зымæг дæ тымыгътæ, дæ уад мæ авдæн-иу уызтой», — дзуры Мухарбег Кавказмæ æмæ дзы куры, цæмæй йын радта йæ «диссаджы рæсугъд дæттæн сæ диссаджы хъæлæс», цæмæй йæ зæрдæ хæххон донау рæсуг уа. Уый бæллы: 

Цæмæй уа айнæг хохау раст 

Æндон мæнæн мæ зард, 

Цæмæй æхсæрдзæнау мæ хъаст 

Зæрдæйы хиза арф. 

Поэты хæстон лирикæйы кæрæй-кæронмæ хатæм Рæстдзинадыл æууæндыны мотивтæ. Нæ цæстыты раз æрлæууы, йæ Фыдыбæсты сæрибар бахъахъхъæныны сæрвæлтау йæ уд нывондæн æрхæссынмæ цæттæ чи у, уыцы хæдæфсарм, удвидар, кадылмард лæппуйы сурæт: 

Фæуыдзæн хæст! Нæ рæстдзинады кардæй 

Ызнаг æрцæудзæн тагъд рæстæджы саст. 

Æмæ дæм уæд, ныййарæг мад, æз дардæй 

Фæзындзынæн сæрæгасæй æваст. 

Диссаг у, ацы рæнхъытæ бакæсыны фæстæ-иу иуæй-иу критикты цæсгом куыд бахъæцыд мæнæ афтæ ныффыссын: «Æмдзæвгæтæ „Фыдыбæстæ“-йы, „Мæ хæс“-ы, „Кавказ“-ы раст æвдыст нæ цæуы советон Райгуырæн бæстæ, Нигеры поэмæты куыд раст æвдыст нæ цæуы, афтæ». Ацы ныхæстæ дæр ист сты Джиойы-фырт æмæ Хъыбызы-фырты уацæй (газет «Æрыгон большевик», 1952 азы 21 сентябрь). 

Уагæры ма ацы автортæ Мухарбеджы тохы хабæрттæ куы нæ зыдтаиккой! Аивад вульгаризаци чи кæны, ахæм критикæ йæ койы аккаг дæр нæу, чи зоны, фæлæ замана уый у, æмæ йын «ма кæ» зæгъæг куы нæ вæййы, уæд та иуахæмы дзыхъхъынногæй йæ кæнон райдайы. 

Фæстæдæр Кочысаты Мухарбеджы поэзийæн æппæтæй объективондæр аргъ скодтой Мыртазты Барис, Дзуццаты Хадзы-Мурат æмæ Ходы Камал... 

Æз цалынмæ нæ амæлон нæ бартыл, 

Уæдмæ æлвæстæй дардзынæн мæ кард! — 

фыста поэт йæ хæстон æмдзæвгæтæй иуы. «Иугæр куы мæлон, уæд кадимæ, ирон дзыллæйы хъæбулы сæрыстыр ном нæ фæхудинаг кæндзынæн», — ацы ныхæстæ та ныффыста йæ зынаргъ ахуыргæнæг Нигермæ. 

Пехуымпары ныхæстау æцæг рауадысты: 1944 азы апрелы карз хæстытæ цыди украинаг горæт Ямполы. Ам йæ хæстонты къордимæ знæгты дæрæн кодта Кочысаты Мухарбег дæр. Фæлæ дзы мæлæтдзаг цæф фæци. Хæстон рынчындонмæ ма йæ бæргæ арвыстой, фæлæ йын дохтырты бон ницыуал баци: 17 апрелы амарди. 

Туджы аргъ сыстади поэтæн йæ фæстаг фæлварæн. 

Бирæ ныфсытæ февæрдта йæ Ирыстонæн, йæ ныййарæг мадæн, йæ уарзон чызгæн, Поэзийæн. Æмæ сæ фыццаг хатт фæсайдта... 

Мухарбег хæсты бирæ хæттыты кæй фесгуыхти, уый тыххæй фыстæуыди уæды газетты. Поэты амардæй фондз боны раздæр газет «Социалистическая Осетия» хъусын кодта, зæгъгæ, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты фронтты æхсарджынæй тох кæнынц Цæгат Ирыстоны уæлдæр ахуыргæнæндæтты æмæ техникумты студенттæ. Дарддæр газет фыссы, Кочысаты Мухарбегæн, дам, лæвæрд æрцыди дыууæ ордены («Социалистическая Осетия», 1944 аз, 12 апрель). 

Поэт, дæ фарн мæрдтæм нæ ацыди: фæлтæртæн фæзминаг сты дæ лæджыхъæд, дæ Зарæг. 

Кочысаты Зинæйы хъарæг 

Мæ уды лагъз мын фæкъахтæуыди, 

мæ ис, мæ бон мын фæхастæуыди. 

О, ме ’ртæ ныфсæй æнæнхъæлæджы 

æз бавдæлон дæн мæ цардвæззæджы. 

Мæ лæджы марæг — цы кæнон, æна? — 

фыдбон, фыдлæг уыд, йæ бон ныккæла! 

Мæ дыккаг ныфс та — мæ иунæг саугуырд, 

цæрынхъуагæй мын фыдхæсты басыгъд, 

«Зындзынæн иу бон», — фыста мæм тохæй. 

Йæ идæдз мады фæсайдта, оххай! 

Уæздан Мухарбег, мæ цæугæ мæсыг, 

нæма бахус и мæ судзгæ цæссыг, 

гъе афтæ та мæм æртахти сау сынт, 

нæ уыди сау сынт — адзал куы разынд. 

Фæдæ йæ фæхъхъау, мæ гыццыл Зойæ. 

Дæ фæстæ ниуы дæ мад сæргойæ. 

Фæцис æдзæрæг, фæцис æмæлæг, 

кæрддзæмау сафтид, хæры йæ ’рхæндæг. 

Мæ уды лагъз мын фæкъахтæуыди, 

мæ ис, мæ бон мын фæхастæуыди. 

Фæхастæуыд мын мæ рыст уды ’ртау, 

мæ цæстыты рухс, мæ дзыккуты сау. 

Фæхастой мын сæ мæ мой, мæ зæнæг. 

Цы ма фæхæссон мæрдтæм мæхæдæг? 

Хъодзаты Æхсар 

Кочысаты Мухарбеджы æмдзæвгæтæй: 

Сау цæстытæ 

Æз уарзтон сау цæстытæ, уарзтон, 

Рæсугъддæр уыдонæй кæм уыд?! 

Æхсæв сæ стъалытимæ барстон, 

Уыдтæн сæ алы бон рæвдыд. 

Фæлæ мæ иунæгæй ныууагътой, 

Мæнæй фæлыгъдысты тæргай, 

Æмæ мын афтæ дæр нæ загътой: 

«Хæрзæбон! Хорз амонд дæ хай!» 

Æмæ кæд уыдонæй фæцух дæн, 

Æмæ кæд ферох кодтой мæн, 

Уæддæр сæ райдзаст хуыз рæсугъдæй 

Мæ зæрды баззади мæнæн. 

Тæхуды, абон та кæй тавынц 

Сæ хъармæй рухс хурау фæлмæн, 

Тæхуды, афтæ тынг кæй уарзынц, 

Куыд уарзтой цард-уалдзæджы мæн! 

1938 азы 22 июль 

*** 

Мæ уатæй æз рацыдтæн астыл, 

Хур хæхты чъылдыммæ ныттылд. 

Æнхъæлмæ дæм бирæ фæкастæн, 

Фæлæ мæм нæ фæзындтæ ды. 

Цыд рæстæг бынтон æнцад размæ... 

Цы фæдæ, мæ удæнцой, цы? 

Æнхъæлмæ дæм бирæ фæкастæн, 

Фæлæ мæм нæ фæзындтæ ды. 

Фæлурс мæй æрттивгæ ’мæ хъазгæ 

Фæцæйтылди арвыл хæрдты. 

Æнхъæлмæ дæм бирæ фæкастæн, 

Фæлæ мæм нæ фæзындтæ ды. 

Фæуромæн нал уыд мæ мастæн. 

Æз ницыуал кодтон хъуыды. 

Æнхъæлмæ дæм бирæ фæкастæн, 

Фæлæ мæм нæ фæзындтæ ды. 

1940 аз июль 

Фæстаг салам 

Мыййаг, хæсты быдыры искуы 

Куы фæуон мард, 

Æмæ куы аскъуыйа æмбисыл 

Мæ рæзгæ цард... 

Мыййаг, куы нал фæуон кæронмæ 

Мæ зарæг æз, 

Æмæ куы бамыр уа бынтондæр 

Мæ сонт хъæлæс... 

Мыййаг, куы фæсыкк уой мæ фæндтæ, 

Мæ рухс фæндаг... 

О, курын уæ, зынаргъ æмгæрттæ, 

Æз иу хъуыддаг. 

Зæгъут-иу мын мæ зæронд мадæн, 

Куы фæуа хæст: 

Хæсты быдыры, зæгъ, фæмард дæн 

Цытимæ æз. 

Зæгъут-иу ноджыдæр Кавказæн 

Салам мæнæй. 

Æцæг хъæбулау дæ, зæгъ, уарзтон 

Зæрдæбынæй. 

1942 азы 11 январь 

Фыстæг мæ мадмæ 

Мæ фын фæлыгъди. Хуыссæг та мæ н’ ахсы. 

Хæстæг у бон, æвæццæгæн, хæстæг. 

Уæдæмæ, цæй, мæ райгуырæн Кавказмæ 

Ныффыссон æз гъе ацы ’хсæв фыстæг. 

Ыссыгътон цырагъ ныккæнды æдæрсгæ. 

Мæ чысыл пецы бафу кодтон арт... 

Салам дæуæн, мæ райгуырæн хæхбæстæ! 

Æнæниз у, мæ ныййарæг, мæ мад! 

Æрвитын дын хæсты быдырæй абон, 

Æрвитын дард Украинæй салам. 

Дæ буц хъæбул, дæ иунæг фырт, дæ уарзон 

Нæ рох кæны дæу иу минут дæр ам. 

Мæ цæстыл уайы райгуырæн хъæубæстæ, 

Нæ хъæдынкъул, нæ æлыгбын хæдзар, 

Дæ дæлбазыр кæм рæзыдтæн æдæрсгæ, 

Кæм æрвыстон мæ рæзгæ бонты цард. 

Мæ цæстыл уайыс алы бон, ныййарæг, 

Цыма та бадыс рудзынджы раз ныр. 

Кæсыс æнхъæлмæ: «Искæцæй, мыййаг кæд, — 

Фæзæгъыс ды, — æрбазынид мæ фырт...» 

Æз зонын хорз дæ хъуыдытæ, дæ фæндтæ, 

Кæй у дæуæн æнæ мæн, нана, зын. 

Æмбарын æз, кæй мыл риссы дæ зæрдæ, 

Кæй дæм фæзыны хаттæй-хатт цæссыг... 

Нана, дæ зæрдæ ма дзурæд мæнимæ, 

Дзæгъæлы ма кæн, ма, нана, æнкъард. — 

Куыд нæ дæн æз хæсты быдыры иунæг, 

Нæ дæ ды дæр гъе афтæ иу, мæ мад. 

Фæуыдзæн хæст! Нæ рæстдзинады кардæй 

Ызнаг æрцæудзæн тагъд рæстæджы саст. 

Æмæ дæм уæд, ныййарæг мад, æз дардæй 

Фæзындзынæн сæрæгасæй æваст. 

1943, Хæцæг æфсад