Тибы лæгтæ бадынц сæ ныхасы иу бон уалдзæджы ’рдæм. Дзырд æрцыд сæ астæу.
— Рагæй никуыдæмуал фæлæбурдтам, нæ сылгоймæгты фарсмæ бадынæй схъыг стæм, сæнары фæздæгмæ нæ цæстытæ чъиу кæнынц, нæ хæцæнгæрзтæ рагъæныл æгæр бирæ ауыгъдæй лæууынц. Цомут æмæ та иучысыл аивазæм не уæнгтæ, нæ бадæнтæ асгарæм. Чи зоны, кæд та искæуыл сæмбæликкам, фосы конды фæуиккам. Фæлæ кæцырдæм?
Уæд иутæ загътой Гуырдзымæ, аннæтæ Дыгурмæ, Куырттатæм æмæ æндæр рæттæм. Фæстагмæ сæ дзырд сбадт кæрæдзийыл, иу ранмæ сын æрцыд.
— Цомут Хъæрæугомы æфцæгмæ. Гуырдзыйы сæудæджертæ, æфцджытæ суæгъд сты, æмæ цæудзысты Азимæ, Дыгурмæ базайрæгтæ хæсдзысты, фæстæмæ тæрдзысты фос, истæуыл амбæлдзыстæм.
Хъуыддаг ууыл ахицæн. Сæхи срæвдз кодтой: ног æрчъитæ, рæхсæнтæ, дыууиссæдзæй æхстытаг топпыхос æмæ нæмгуытæ хъатараты бафснайдтой, сæ цыргъ кæрдтæ æрбастой сæ фæрстыл, сæ хъримæгтæ баппæрстой сæ уæлæ, сæ фæндаггаг сæ роддзæртты, сæ нуазинаг дæр семæ лалымты.
Фæцæуынц Тибы тыхгæнæг бал стæры Хъæрæугомы æфцæджы фæндаджырдæм, сæ балхон (сæ фæтæг) — стыр Бобол Къадзты. Æрцахстой фæндæгтæ, бæрзæндтæ. Дуртæ, къæдзæхты фæстæ, æрхыты лæгæтты бын къордгæйттæй сбадтысты. Хъæрæй ныхас нæй, зард нæй, арт нæй.
Тибы стæрон бал бадынц иу бон, бадынц дыккаг бон, бадынц æртыккаг бон, — цæуæг нæ, фæлæ маргътæхæг дæр никуыцæй ис.
Цыппæрæм бон фæлгæсынц алырдæмыты кæсæнцæстæй, иухæтæлон кæсæнцæстæй. Кæсынц æмæ дæлæ цæгаты ’рдыгæй Хъæрæугомы, Дыгуры фæндагыл змæлджытæ, хæрз дæлиау.
Змæлджытæ цæуынц æмæ æрбахæстæг вæййынц. Тиб сæ раиртæстой: фынддæс лæджы фистæгæй, сæ уæлæ рог уæргътæ (дзиделаты æккойы чыргъæд) æд хæссинæгтæ. Куы сæм схæстæг сты, куы сæ иртасын райдыдтой сæхи цæстæй, уæд федтой: иу цæуы сæ разæй афтидæй, йе ’ккой æрмæст топп, йæ фарсыл æхсаргард æвзистæй арæзт, æнæуый дæр ыл хорз дарæстæ, кондджын, дынджыр адæймаг.
— Цыдæриддæр у, уæддæр адон Дыгур уыдзысты, — дзурынц Тиб. — Сæ раздзог — сæ уæздан, аннæтæ йæ адæм.
Дыгур стæрон балцы Асыйы фесты.
— Нал фæцæудзыстут, уæ гæрзтæ тагъд æрæвæрут, — дзурынц Тиб, — куыддæр уæ иу дæр фезмæла, афтæ æгас нал баззайдзæн.
Дыгур фæпырх сты, лидзынц Тиб сæ фæдыл. Уæд дыгуры раздзог йæ кард фæстæмæ азылдта, кард мыстбосыл фæфидар æмæ къухы нал æфты æмæ нал, лидзгæ-лидзын. Лæг стæрон балы фæтæгыл лыгъд фæци æмæ йæ дынджыр Бобол рацахста йæ ’фцæгготæй, размæ йæ асхуыста. Лæгæн йæ галиу къах дыууæ дуры ’хсæн фæци æмæ асаст, уыйадыл æрхауд æмæ фæхъæр кодта:
— Амардтат мæ!
Амбырд ыл сты. Фæрсынц æй:
— Цæмæй дæ амардтон, цы дын кодтон?
— Мæ къах асаст!
Къадзты Задзиа Тлийæ, уыди хъæдгоммæ зилæг, уый æвджид бакодтой рынчыны, сæхуыддæг аннæты фæдыл фесты. Æрцахстой ма Дыгурæй æхсæзы, аннæтæ аирвæзтысты.
Æхсæзæн сæ гæрзтæ систой, кæрæдзимæ сæ сбастой æмæ сæ рындзы размæ бакодтой.
Задзиа сæрак зæнгой афазта фыдхæрæн кардæй, хъæдгом сбæрæг кодта, саст стджыты сарæзта кæрæдзимæ, хъæдæй конд фæрсджытæ сæвæрдта зæнгыл, хæцъил æмæ фæсмын бæттæнæй йæ балвæста. Лæгæн дон æрбахастой нымæтхуды, æмæ куы æрнывыл ис (йæ зæрдæ йæхимæ куы ’рцыд), уæд æй фæрсынц Тиб:
— Чи дæ, кæцон дæ?
— Тугъантæй Джетæгъæз, Дзынагъайæ, Стыр Гуылæрæй.
— Æмæ бафæрсын аипп ма уæд, кæдæм дардтай дæ фæндаг?
— Æз цыдтæн мæ адæмимæ Оны Калакмæ, ме ’рвад Дзапарты Леуанæн хуын дæр хастон, цæхмæ дæр цыдтæн (уыцы рæстæджы цæхх æрмæст Гуырдзыйæ æфтыд).
Джетæгъæзæн бæласы цæнгтæй лæгсынт-лæггуыф сарæзтой, бæрзуис уæрдæхæй йæ бафидар кодтой, сынтыл нымæт байтыдтой, Джетæгъæзы арæхстгай сæвæрдтой сынтыл, æмæ йæ Бубы æфцæгмæ æрбахастой. Уырдæм галтæ скодтой æд дзоныгъ. Дзоныгъы куыфы мидæг хос, хосыл нымæт, афтæмæй æрæвæрдтой рындзыл æмæ йæ Тибмæ раластой, уыимæ ракодтой йæ аннæ æхсæз æмбалы дæр.
Тибы Джетæгъæзы фысыммæ радтой Тогъойты Хъайтыхъмæ. Уыцы ранмæ йæм цыди Тлийæ хъæдгоммæгæсæг Задзиа Къадзты æмæ йæ дзæбæх кодта.
Гуылæрмæ ма чи аирвæзт Джетæгъæзы адæмæй, уыдон хабар фехъусын кодтой Тугъантæн. Уыдон сæ хæстæг, се ’ввахсмæ фервыстой, æнамонд хъуыддаг кæй сæмбæлди, æгад хъуыддаг æгас мыггагыл, æгас Бадилатыл, æгас Дыгургомыл.
Тугъантæ æрбарвыстой лæгтæ Мамысонгоммæ. Лæгтæ æрфысым кодтой Сатъаты хъæуы Туаты Дзаттемæ, куыд хæлар уыдысты Туатæ Тугъантимæ. Туатæ лæгæвзæрстæй бацыдсты курæг Тибмæ. Тиб æрæмбырд сты æмæ баныхас кодтой æмæ радтой дзуапп Туатæн:
— Туаты хæрзæджытæ, Тибæй стут сымах дæр, не ’фсымæртæ. Сымах тыххæй Тиб алцы дæр бакæнинаг у, æгъдауыл хатыр дæр, æнæуи æгъдау дæр. Фæлæ уын ацы сахат дзуапп радтын нæ бон нæма у: Джетæгъæз рынчын у æмæ цалынмæ сдзæбæх уа йæ низæй, уалынмæ дзурæн нæй æгъдауыл. Куы сдзæбæх уа, уæд сымах дæр уындзыстут, æмæ фæхабар кæндзыстут Тугъантæм.
Джетæгъæзы зæнджы саст рæсугъд бахсыст, лæг æнæсахъатæй баззад.
Иу ахæмы, лæдзæджы æнцæйтты цæуын куы байдыдта, уæд Джетæгъæз рацыд Тибы ныхасмæ, æрбадт иу ран: кæстæртæ лæууынц ныхасы, хистæртæ бадынц й’ алыварс. Джетæгъæз дзуры:
— Тиб, бузныг уæ дæн, бавæрдтат мæ, хуыздæр куыд æмбæлд, афтæ мын сдзæбæх кодтат мæ зæнг, уæ къухы куы бафтыдтæн, уæдæй ардæм иу æфхæрæн ныхас нæ фехъуыстон ацы ран. Фæлæ уæ ныр курын æмæ мын исты фæнд саразут, цæмæй нæ хæдзар ссарон. Æрмæст уæ иттæг-иттæг курын æмæ уæм æнхъæлмæ дæр кæсын, Тибы номджын хистæртæ, уыйбæрц буц мæ кæм скодтат, уым мæ ныр мауал фегад кæнут, мæ сæрæн мын аргъ скæнут. Зæгъын бæргæ: аргъ кæнын уæ бар, фидын та мæ бар.
Уыцы ныхæсты фæстæ сыстад æмæ ацыд иу фарсмæ. Тибы зæрæдтæ бадынц æмæ тæрхон кæнынц, фæсивæд сæ разы. Ратæрхон-батæрхон байдыдтой æмæ Джетæгъæзæн скодтой дыууæ лæджы аргъ — æртиссæдз галы; хуымæтæджы лæджы аргъ уыди дæс æмæ ссæдз галы.
Æрбасидтысты Джетæгъæзмæ, бынат ын радтой сæ астæу æмæ йын сидынц сæ тæрхон:
— Джетæгъæз, дæ сæрæн дын æртиссæдз галы саккаг кодтой Тибы хистæртæ. Джетæгъæз бадгæ-бадын йæ уæрджытыл йæ рæмбыныкъæдзтæ æрæвæрдта, йæ сæр йæ дыууæ армытъæпæнмæ æруагъта, афтæмæй байхъуыста Тибы тæрхонмæ.
— Гъе-уæу-уæй! Ме знаджы Джетæгъæзæн ма æртиссæдз галы стæрхон кæной. Цæрдудæй мæ куы баныгæдтат, мæ сæр мын куы алыг кодтат. Æгас Тугъанты мыггаг дæр адæмы ’хсæн рацæуинаг куы нал уыдзысты худинагæй. Биасланты, Асыйы, Тæгиаты уый куы айхъуыса, Джетæгъæз ахсты фæци æмæ йын Тиб æртиссæдз галы йеддæмæ не саккаг кодтой, уæд мын мæ кæрдзын ничиуал бахæрдзæн, фысыммæ мæм нал барвæсдзысты. Курын уæ хуыцауæй курæгау, æмæ хъуыддагмæ дыккаг хатт æркæсут, хорз æй равзарут.
Уый адыл сыстад æмæ та ахибар.
Тибы ныхасæн худæг фæци Джетæгъæзы ныхас æмæ дзурынц:
— Ай уæлдæйттæ кæмæ ис, ахæм лæг куы у. Баздæхæм, æмæ йын ахъаззаг зæгъæм, йæ сæрæн ын ахъаззаг, карз аргъ зæгъут. Стæй фидын цæй бæрц бафæраза, уый бафидæд, аннæ йын хатыр.
Тæрхон та байдыдтой Тибы зæрæдтæ æмæ сæ тæрхон алыг кодтой, æрбасидтысты та йæм.
Æрбадти та Джетæгъæз. Тибы хистæр ын зæгъы:
— Нæ кадджын уазæг, Тиб дыккаг хатт æрбадтысты тæрхоны дæ фæндонмæ гæсгæ, æмæ цæмæй æфсæрмы ма кæнай ды дæр, дæ мыггаг дæр дзыллæйы ’хсæн, уый сæраппонд дын уый нæ тæрхон: авдыссæдз галы, амонгæ (цæджджинаг) æмæ æд саргъ бæх.
Джетæгъæзы цæсгом фæрухс, йæ къæлæт æрфгуытæ хæрдмæ фехста æмæ дзуры:
— Гъе уый Джетæгъæзы аргъ у, гъе! Стыр бузныг уæ фæдæн, уæлдай бузныг, кæй нæ мæ фегад кодтат ме ’мхуызон адæмты ’хсæн. Æрмæст ма уæм æнхъæлмæ кæсын иу хъуыддагмæ: мæхи мын ауадзут нæхимæ, мæ кæстæр æфсымæр Сафарби уын фырт æмгъуыдмæ, мæ хæс бафидынмæ.
Тиб бар радтой сæ ахстæн ацы хъуыддаджы дæр.
Тугъанты Сафарби æрбацыд Джетæгъæзы бæсты, къуыдыр ыл сæвæрдтой Тогъойты Хъайтыхъы хæдзары.
Джетæгъæз æртæ къуыримæ æрæмбырд кодта йæ аргъ. Куыд дзырдтой, афтæмæй Джетæгъæз йæхи хæдзарæй бафыста æрмæст амонгæ (цæджджинаг), авдыссæдз галы, æд саргъ бæх ын балæвар кодтой йæ бирæ хæстæджытæ, йæ бирæ зонгæтæ.
Йæ аргъ æрбахæццæ кодта Джетæгъæз. Суæгъд кодтой Сафарбийы, йæ гæрзтæ йын радтой. Джетæгъæз, Сафарби афардæг сты фосскъæрджытимæ Гуылæрмæ.
Тиб балæвар кодтой Джетæгъæзæн æргъаг æд саргъ бæх фæстæмæ.
Тиб куывд скодтой, байуæрстой фос се ’хсæны. Боболæн ахсæггаг уæлдай радтой иу гал, хъæдгоммæ зилæггаг Задзиайæн — Джетæгъæзы хъримаг.
Æмæ ма ноджы: Тибæй куы раст кодтой стæрон бал, уæд цæм уыди ныхас:
— Ацы балцы ахсæггаг цы уыдзæн?
Чи гал загъта, чи гæрзтæ. Уæд Бобол схыл кодта:
— Æмæ исчи Тугъанты Джетæгъæзы æрцахста, æмæ уый гæрзтæ дæр ахсæггаджы лæвæрд æрцæуой? Гал æгъгъæд у.
Мæстæй бæргæ марди Бобол, фæлæ дзырды сæрты хизæн нæй.
Ист сты у чиныгæй:
Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».
Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.)
