Гаппоаты-Хъуылаты Зирæ
Мæ фыд — Хъуылаты Науийы фырт Буцки — уыдис Æмбалты Цоцкойы хистæр хо Чабæйы хистæр лæппу. Йæ аргъуыды ном — Григорий. Буцкийы цот мады ’рвадæлтæй хъæздыг нæ уыдысты. Нæ мад Дзугиан Лубæйæн мæ райгуырдмæ нал уыдис нæ хо, нæ æфсымæр, нæ фыд. Æвæццæгæн нæ фыды мады ’рвад Æмбалтæ нын уымæн уыдысты уæддай хæстæгдæр.
Абон дæр ма сæ хæдзар, уæлдайдæр та сæ чингуыты стыр уат, мæ цæстытæй нæ хицæн кæны.
Æз кæй æрæййæфтон бинонтæй, уыдон уыдысты: хистæр Аппе, йæ кæстæр Дзыккын, æппæты кæстæр та Цоцко. Аппе райгуырдис æдзæстæй, куырмæй.
Дзыккын æмæ Цоцко ацыдысты ахуыры фæндагыл. Ахуыргæнджытæй куыстой Æрыдоны дины семинары. Æз куыд зонын, афтæмæй ацы стыр ахуырады артдзæст хъæуы мидæг иунæг уыдис. Абон Æрыдоны астæуæй фæлгæсынц йæ æртæ уæладзыджы. Нæ Иры номдзыд лæгтæй, фысджытæй уыцы семинары бирæтæ ахуыр кодта. Советон хицауад семинарæй скодта астæуккаг скъола. Уыцы скъолайы ма бирæ азты дæргъы фæкуыста ахуыргæнæгæй Дзыккын.
Аппейæн, кæй зæгъын æй хъæуы, ахуыр кæнæн нæ уыд. Фæлæ хæдзары куыстытæ (лæджы куыстытæ) кодта. Фосмæ зылдис, суанг ма сугтæ дæр иукъухыг хырхæй фазта æмæ сæ уый фæстæ саста фæрæтæй. Куыд-иу ын рауад йæ фæрæт рæстдзæф, уый абон дæр мæнмæ диссаг кæсы.
Мæ фыд Буцкийæ иу æмæ дыууæ хатты нæ фехъуыстон: Цоцкойы хуызæн лæг йæхи æнæфæстаг фæкæнæд? Куы фæхъомыл дæн, уæд æй бафарстон æз, цæмæн фæцис Цоцко æвæстаг, зæгъгæ. Æмæ уæд базыдтон, рæсугъд, хæрзконд, ахуыргонд Дзыккын мой цæуылнæ скодта, Цоцко та бинонты хъуыддаг цæуылнæ бакодта, уый. Абон дæр ыл куы ахъуыды кæнын, уæд мыл цы алыхуызон æнкъарæнтæ атыхсы, уыдон мæ бон зæгъын нæу.
Аппе — хистæр æфсымæр, куырм кæй уыдис, уый тыххæй. Цæмæй йæхи æнамонд ма фæхона, йæхимæ хъусыныл ма фæуа. Уый тыххæй Дзыккын æмæ Цоцко сæхи амонд нывондæн æрхастой се ’фсымæрæн. Алпейæн ракуырдтой ус, Софяйы (йæ мыккаг ын нал хъуыды кæнын), æмæ уыдоны цот ахуыр дæр, рæвдаугæ дæр кодтой цæргæ-цæрæнбон. Хъыгагæн, цалынмæ Аппе æмæ Дзыккын нæ, фæлæ Аппейы цот æгас уыдысты, уæдмæ Цоцкойы кой ничи кодта. Рæстæг, æвæццæгæн ахæм уыд...
Æз кæй æрæййæфтон Аппейы цотæй, уыдон уыдысты: Мурат, Верычкæ, Женя, Зема. Мурат амард йæ усгуры кары, Зема — йæ моймæ цæуыны кары. Верычкæ смой кодта Кочынаты Михалмæ, цардысты Бородинская уынджы. Женяйы царды тыххæй мæ хистæр хо Зема йæ рæстæджы газет «Рæстдзинады» ныммыхуыр кодта æрмæг «Скъæфт чызг» зæгъгæ, ахæм сæргондимæ. Женя моймæ ацыд Цоколатæм. Иæ цардæмбал Бис уыд зындгонд юрист. Цардысты Лермонтовы уынджы. Арæх сæм цыдтæн мæ фыд Буцки æмæ ме ’фсымæр Ладимыримæ. Уый куыста «Рæстдзинады» редакцийы.
1944 азы январы Дзæуджыхъæумæ куы ссыдтæн ахуыр æмæ кусынмæ, уæд та Кочынатæм æмæ Цоколатæм цыдтæн ноджы арæхдæр. Верычкæйæн уыдис иунæг чызг — Ирæ. Женяйæн та дыууæ лæппуйы. Æмбалты Цоцкойы хъæстæйæ ма абон æз кæй зонын, уыдон сты Женяйы фырт Цоколаты Оледжы дыууæ чызджы æмæ Верычкæйы чызг Ирæйы цот — Пухатæй.
Цоцко йæхæдæг диссаджы удысконды хицау уыдис. Бирæ цыдæртæ дзы нæ хъуыды кæнын. Хæдзары мидæг Æрыдоны бирæ нæ фæстиат кодта, фæлæ йæ алы æрбацыды дæр зылдис хæстæджытæ æмæ хиуæттыл. Мæнмæ куыд касти, афтæмæй йын Хъуылаты хæдзар уæлдай адджындæр уыдис. Чи зоны, афтæ касти алкæмæ дæр: уыдоны хæдзар ын уæлдай адджындæр у, зæгъгæ. Уый дæр, мæнмæ гæсгæ, дзурæг у ууыл, æмæ йæ рæвдыд, йæ зæрдæйы хъарм хæлæг никæмæн кодта.
Мæ фыд (Цоцкойы хистæр хо Чабæйы хистæр хъæбул) Хуылаты Буцкиимæ-иу сыл кæрты стыр æнгуз бæласы бын ныхас адаргъ ис. Мæ мад Лубæ сын фынг дæр уырдæм хаста. Дзургæ фылдæр кодта мæ фыд. Зыдта тынг бирæ аргъæуттæ. Цоцко-иу сæ фыста.
Йæ фыццаг ирон аргъæутты чиныг нын куы ’рбахаста, уæд нæ цинæн кæрон нал уыдис. Иуæй Цоцкойы чиныг, иннæмæй та бирæ аргъæутты бын фыст уыди: «Радзырдта мын æй Хъуылаты Буцки».
Хорз хъуыды кæнын иу цау. Ме ’фсымæр Ладимыр æд хуызисæн æрцыд Æрыдонмæ газеты фæдзæхстмæ гæсгæ. Йæ хабæрттæ куы бакодта, уæд, кæй зæгъын æй хъæуы, нæхимæ æрбацыд. Æнгузы бын бадгæ æрбаййæфта мæ фыды æфсымæр Хъуылаты Дагко, Æмбалты Цоцко æмæ нæ фыд Буцкийы.
— Мæнæ уыл цы хорз фæхæст дæн! — Ладимыр тынг бацин кодта æмæ сын уым сæ къам систа. Уыцы къам æмæ ма бирæ æндæр къамтæ, уыдонимæ Цоцко Къостаимæ ист, нæ чингуытимæ хæсты рæстæг ныппырх сты, нæ хæдзарыл бомбæ куы рхаудис, уæд.
Цоцкойы куы ’рцахстой, уæд мæ фыдйæ сæр лæдзæгæй куыд хоста æмæ ставд цæссыт куыд згъæлдта, уый дæр хорз хъуыды кæнын. Иæ чингуытæ, дам, ын уæзласæн машинæйæ ластой.
Цоцкойы къамтæй нын аирвæзт иу. Нæ фыды ’фсымæр Хъуылаты Бимболаты хæдзары Салыгæрдæны. Ленинграды ист. Цоцко, хæрз æрыгон лæппу Абайты Васо æмæ Æлборты Барисимæ. Абон дæр уыцы къам зилдух кæны иу мыхуырæй иннæмæ.
Æмæ ма иу мысинаг. 1936 азы бричкæйæ фæцæйцыдыстæм Сатъатмæ. Туаты Давид æмæ йæ мады уым базыдтон. Цæугæ та кодтам мæ хистæр хо Райкæ, Ладимыры ус Аминæтимæ Тибы суар нуазынмæ. Фæстæдæр нæм хъуамæ æрбацыдаид Ладимыр йæхæдæгдæр. Ласгæ та нæ кодта мæ фыд Буцки.
Ирон куывды куыд фæзæгъынц : «Цалынмæ хохы дур тула, быдыры цалх зила, уæдмæ хорзæй фæцæр», уый дзæгъæлы арфæ нæу. Хохы дур кæд нæ тулдзæн? Быдыры цалх кæд нæ зилдзæн? Мах фæндагыл дæр дурызгъæлæнтæ арæх куыд нæ уыдис. Мæ фыд-иу бæхтæ баурæдта, рахызтыстæм-иу уæрдонæй æмæ-иу фæндаг сыгъдæг кодтам.
Уæд ныл иу ахæмы бæлццæттæ амбæлдысты. Нæ архайдмæ нын бакастысты. «О-о-о, адон Æмбалты Цоцкотæ басгуыхтысты», — хъæлæсы дзагæй худгæ аивгъуыдтой нæ рæзты, кæй сыгъдæг кодтам, уъщы фæндагыл.
Мæнмæ диссаг фæкаст сæ ныхас, æмæ мæ фыды бафарстон. Йæ дзуапп абон дæр мæ хъустыл зæлы.
Цоцко кæмтты, хæхтыл кæй зылдис ирон æмбисæндтæ, аргъæуттæ æмбырд кæнынмæ, уый зыдтон. Фæлæ...бæхыл-иу куы цыдис, уæд æй дурты лæсæнтæ цас хъыгдардтаиккой?.. Æмæ-иу йæ дыстæ бафæлдæхта уæд кусынмæ.
Цоцко канд йæхиуыл нæ хъуыды кодта, фæлæ фæндагыл йæ фæстæ чи цыдаид, уыдон цæмæй æдыхстæй сæ фæндаг дарой, ууыл дæр тыхсти.
— Æмæ йыл уæд ацы лæгтæ худгæ цæмæн кæнынц? — бафарстон та æз.
— Зондджын нæ бахуддзæн, — иуцасдæр ахъуыдыйы фæстæ загъта мæ фыд. — Уæвгæ хæрзгæнæг хорз кæд ссардта...
Хохаг фæндæгтыл бирæ фæцыдтæн, бирæ дурызгъæлæнтыл дзы амбæлдтæн, фæлæ сæ сæрты æцæгæлон хызт акæнын мæ бон никуы баци. Мæ зæрдыл-иу æрбалæууыд ацы хабар æмæ кæйдæр æдзæлгъæд худт: «Адон Цоцкотæ сты, Цоцкотæ!»
Æмæ цы кæны? Æз сæрыстыр дæн, Цоцкойы тугæй мæм кæй хæццæ кæны, уымæй.
(Гаппоаты-Хъуылаты Зирæ — Цæгат Ирыстоны радио
æмæ телеуынынады куысты ветеран).
Ист сты у чиныгæй:
Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».
Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.)
