Иу лæг æмæ иу усæн зæнæджы хъуыддагæй уыди æрмæст иунæг чызг, йæ ном — Алихан, фæлæ йæм искæй цур нæ дзырдтой йæ номæй. Йæ чындзы цæуыны рæстæг куы æрхæццæ, уæд чызгмæ алы бæстæтæй алы адæмтæ райдыдтой курæг цæуын. Фысымты бæхбæттæн усгурты бæхтæй нал цух кодта, фæлæ сын фыд æмæ мад лæвæрдтой иухуызон дзуапп:
— Нæ чызгæн йæ ном чи базона, уымæй дарддæр æй моймæ никæмæн ратдзыстæм.
Усгуртæ-иу райдыдтой алы нæмттæ нымайын, фæлæ сæ йæ амонд никæмæ худтис æмæ та-иу фæстæмæ аздæхтысты сæркъулæй. Иу бон куы уыдис, уæд сæм уæйыг дæр фæзындис усгур. Мад æмæ йын фыд загътой, ома, нæ чызджы, йæ ном ын чи базона, уымæй дарддæр моймæ никæмæн дæттæм. Уæйыг, цыдæриддæр сылгоймаджы нæмттæ зыдта, иууылдæр сæ срæтыхтытæ кодта, фæлæ йын дзы никæцы фæраст, æмæ фæстæмæ афтидармæй аздæхт.
«Уæдæ ма цы хуындзæни?» — бирæ фæхъуыдытæ кодта йæхицæн, стæй хæйрæгмæ басидтис æмæ йæ баххуырста, уыцы æмæ мын уыцы чызджы номæй бæлвырд-бæрæг куыд базонай, зæгъгæ.
Хæйрæг бахъузон кодта æмæ, чи зоны, цас фæбадти, фæлæ кæддæр куы уыд, уæд мад чызгмæ срæдыд йæ номæй:
— Алихан, дон ма мын авæр.
Уæд хæйрæг уæйыгмæ хæрзæггурæггаг фæцис, йæ ном Алихан хуыйны, зæгъгæ. Уæйыг дæр та йæм усгур рараст и. Мад æмæ та йын фыд дæр загътой, йæ ном ын чи базона, уымæй дарддæр æй кæй никæмæн дæттынц, æмæ уæйыг фæцæттæ:
— Æмæ уый цы зын базонæн у? Йæ ном — Алихан.
Уæд ма дзырд æххæст кæнгæйæ уыд æмæ ма цы гæнæн уыди лæг æмæ усæн дæр, хъуамæ йæм сæ чызджы моймæ арвыстаиккой.
Лæгæн уыдис хорз бæх, йæ ном Сауцъиу, дыууадæс дуары æхгæд ыл уыди, фæлæ лæг базæронд, йæ бон ницыуал уыд æмæ йæм чызг зылди. Хæргæ та æфсæйнагæй дарддæр ницы кодта.
Чызг æм бацыд, æфсæйнæгтæ йын ныккалдта йæ разы, йæ бынтæ йын сæрфта. Бæх хæринагмæ нæ фæцагайдта, фæлæ чызгмæ дзуры:
— О, чызгай, райгонд уай дæ мой скондæй!
Чызг æм ницы сдзырдта, æмæ та йæм бæх дзуры:
— Фæлæ цæй мой... Уый ды нæ, дæ уд хъæуы. Амардзæни дæ æмæ дын хъуамæ дæ уд ахæсса йемæ.
Чызг уый куы фехъуыста, уæд сбадт æмæ кæуынтæ райдыдта. Йæ цæссыгæй йæхи æхсадта.
— Кæуынæй дын нал у, — дзуры та йæм бæх, фæлæ мæ дзæбæх æрсæрф, саргъ мыл сæвæр, ме ’хтæнгтæ мын, куыд æмбæлы, афтæ сæлхъив æмæ, цалынмæ нæ байрæджы, уæдмæ цæугæ.
Чызг æй дзæбæх ныссæрфта, саргъ ыл сæвæрдта, йе ’хтæнгтæ йын, куыд хъуыд, афтæ сæлхъывта æмæ йыл сбадти. Бæх æй скъæфынтæ райдыдта, скъæфынтæ райдыдта, бирæ фæлыгъд, цъус фæлыгъд, уæддæр бафæллад æмæ æрлæууыди.
— Мæ бон нал у, æрхиз, æз иу цъус аулæфон, — æрхизын кодта чызджы. — Афынæй уыдзынæн, фæлæ ды хурныгуылæны ’рдæм кæс æмæ дзы исты змæлæг куы фæзына, уæд-иу мæ райхъал кæн.
Бæх фæлладæй уайтагъд афынæй, фæлæ чызг хурныгуылæны ’рдæм кæсы. Уалынмæ дзы ауыдта иу мигъы къуымбил уыдонырдæм тæхгæ æмæ бæхы фехъал кодта. Бæхæн цы базонын хъуыдис, уый сæ уæйыг кæй расуры фæсте, æмæ та чызджы абадын кодта. Райдыдта та йæ скъæфын, æмæ иу тыгъд быдырмæ ахаудтой. Цæрæг никуыцæй зыны, æрмæст иучысыл тæппæй калди фæздæг. Се ’хсæв уырдæм бахастой. Æмæ дзы цардис иу мæликк.
Чызг йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ йын куы фехъусын кодта, цæмæй сæ æхсæвы бавæрдтаид, уæд сын дыууæ нал загъта. Йæ лæггадгæнджытæн радта бардзырд, цæмæй йын радтой хорз хæдзар, йæ бæхæн цы æрфæрса, уый йын куыннæ бахæлæг кæной.
Чызджы куы бафарстой, ома дæ бæхæн дын цы нывæрæм холлаг, уæд сын дзуапп радта: кæд уæм искуы æфсæйнæгтæ, рельсыты цъæлтæ-йедтæ ис, уæд ын уыдонæй йæ раз байдзаг кæнут.
Лæггадгæнджытæ мæликмæ дисгæнгæ фæлыгъдысты:
— Дæ фыдæхæй сыгъд фæуæм, йæ бæхæн хæринагæн куры æфсæйнæгтæ, рельсыты цъæлтæ-йедтæ.
— Нывæрут ын, цыдæриддæр уын загъта, уый! — бардзырд радта мæликк, æмæ бæхы раз алы æфсæйнаг æмæ рельсыты сæстытæй байдзаг кодтой.
Бæх-иу сæм куы февнæлдта, уæд-иу скъæты къуымтæ цæхæрæй айдзаг сты. Къыбар-къыбур сæ кæны сæкæры къæрттытау.
Лæггадгæнджытæ та хъуыддаг мæликмæ баскъæрдтой, æмæ уый дæр чызгмæ басидти, чи дæ, цы дæ, зæгъгæ. Чызг дæр ын йæ хъуыддæгтæ рахабар кодта, æмæ йæ уый дæр нал ауагъта йæхицæй.
— Мæ цуанонты цур ардæм уæйыг нæ, хæйрæг дæр не ’рбахъуыздзæни, — суадзын кодта егарты.
Чызг мæличчы лæппуйы зæрдæмæ дæр фæцыд æмæ йæ баус кодта, фæлæ дард балцы кæдæмдæр цыд æмæ иу райсом чызгæн афтæ зæгъы:
— Дæ бæх мын нæ авæрдзынæ?
— Кæд мæхæдæг дæу дæн, уæд мæ бæх дæу нæу? — бадис кодта чызг æмæ йын йæ бæхы радта.
Бæх уый куы базыдта, æндæр бæстæмæ цæугæйæ мын у, уæд чызгмæ бацыд æмæ йын афтæ:
— Мæнæ мын мæ къæдзилæй æртæ æрдуйы атон, искуы дæ мæ сæр куы бахъæуа, уæд сæ аиваз, æмæ дæ цуры февзæрдзынæн.
Чызг бæхы къæдзилæй æртæ æрдуйы ратыдта æмæ сæ йæ кæлмæрзæны кæрон абаста, бæхыл та мæличчы фырт афардæг йæ балцы. Иудзæвгар куы рауад, уæд чызгæн райгуырди сызгъæрин коцораджын лæппу.
Мæличчы цинæн ма кæрон кæм уыдис æмæ йæ фыртмæ хæрзæггурæггаг арвыста.
Уæйыгæн йæ бон нæ уыдис, æви цы, фæндаджы былыл дукани авæрдта æмæ хæрзæггурæгмæ дзуры:
— Рауай, чысыл аулæф, аныхæстæ кæнæм, кæдæм тагъд кæныс?
Уый дæр æм фездæхтис æмæ йын дзуапп радта:
— Мæличчы фыртæн сызгъæрин коцораджын лæппу райгуырдис, æмæ уымæ хæрзæггурæггаг цæуын.
— Æмæ дын гæххæтт нæ рарвыстой?
— Куыннæ.
— Алæ-ма, фенон æй, — райста йын йæ гæххæтт, æмæ дзы фыст уыдис.
Афтæ æмæ, дам, дын афтæ, сызгъæрин коцораджын лæппу райгуырдис.
Уæйыгæн йæхимæ цæттæ уыдис æндæр гæххæтт æмæ йæм уый авæрдта. Уым та фыст уыди, дæ усæн куыдзы хъæвдын райгуырди, зæгъгæ, æмæ йын куыд бакæнæм?
Хæрзæггурæг фæстæмæ куы раздæхтис, уæд та йæм уæйыг дзуры:
— Куыд у, хæрзæггурæггаг дын ницы радта?
— Хæрзæггурæггаг мын бæргæ радта, — дзуры йæм лæг, — фæлæ йын хъуыддаг цыма уадиссаг æхсызгон нæ уыди.
— Гæххæтт дын нæ рарвыста?
— Куыннæ.
— Агъæца, фенон æй, — уæйыг та йын райста йæ гæххæтт æмæ дзы бакаст: «Куыдзы хъæвдын у, цы у, мæ ныццыдмæ сæ дзæбæх куыд бавæрат, афтæ бакæнут».
Уæйыгмæ та æндæр гæххæтт уыди цæттæ æмæ та йæ уымæй фæивта. Уым та фыст уыди: «Сызгъæрин коцораджын лæппу йын ис, æви йын цы ис, иу абонæй иннæ абонмæ чъырсудзæн фæтæвд кæнут æмæ сæ уым ныппарут, æндæра куы ныццæуон, уæд мын додой уæ сæртæ кæнынц!»
Мад æмæ фыдмæ уыцы хабар куы ’рцыди, уæд æрдиаг кæнын райдыдтой, зæгъгæ, ай цы хабар у, фæлæ сын æндæр гæнæн нæ уыд æмæ иу абонæй иннæ абонмæ чъырсудзæн фæтæвд кæнын кодтой æмæ дзы хъуамæ чызджы æд сывæллон ныппарой.
Чызг æрдæгвæндагыл бæхы къæдзилы хъистæ фæхъуыды кодта, айхæлдта сæ йæ кæлмæрзæны кæронæй æмæ сæ аивæзта:— Мæ бон ныккалд, Сауцъиу, цы фæдæ!
Бæх февзæрд йæ уæлхъус. Чъырсудзæны алыварс уæйыг æмæ хæйрæджытæ хъазт сарæзтой æмæ кафынц, хъуамæ чызг æмæ йæ лæппуйы удтæ аскъæфой. Бæх сæм дæндагæй бавнæлдта, зæвæтдзæгъдæн сыл аздæхта æмæ сын чъырсудзæны сæхи ныккалдта. Йæхæдæг чызджы æд сывæллон фелвæста æмæ йæ скъæфын райдыдта, скъæфын райдыдта...
Иу тыгъд быдыры сыл æризæр æмæ бæх дæр чызгмæ дзуры:
— Æрхиз, Алихан, мæ бон нал у. Мæлгæ кæнын.
Чызг æрхызти, фæлæ кæуынтæ байдыдта, æдзæрæг быдыры ме ’нахъом сабиимæ æвæгæсæгæй куыд хъуамæ кæнæм, зæгъгæ.
— Кæуынæй дын нал у, — дзуры та йæм бæх, — фæлæ куы амæлон, уæд-иу мæ бастигъ, мæ рахиз фарсæй мын иу фæрск слыг кæн, дæ алыварс дзы дардыл æрхахх кæн, стæй йын фæрск йæ тæккæ астæу нытътъысс, мæ сæр дæр-иу ын йæ цуры æрæвæр. Мæхи мын скæн цыппар къабазы æмæ, цы хахх æркæнай, уый цыппар кæроны сæ æрæвæр. Мæ хуылфыдзаума-иу мын дæ быны бакæн, мæ уæцъæф — дæ нывæрзæн. Дæ сывæллоны-иу батух дæ хъæбысы æмæ мын мæ царм уæ уæлæ бамбæрзут хъуыны ’рдæм. Туджы ’рдæм-иу æй ма бамбæрз, стуг уыдзыстут. Тæрсгæ-иу ма кæнут, уыцы хаххæй мидæмæ уæм ницы æрбацæудзæни.
Бæх ма уыцы ныхæстæ загъта æмæ амард.
Чызг æй кæугæ-тъизгæйæ бастыгъта. Йæ рахиз фарсæй йын иу фæрск слыг кодта, йæ алыварс дзы дардыл æрхахх кодта, ныссагъта йæ астæуæй æмæ йын бæхы сæр æрæвæрдта йæ фарсмæ. Цыппар къабазы йын йæ цыппар кæрон æрæвæрдта, стæй схуыссыдысты, бæх ын куыд бацамыдта, афтæ: хуылфыдзаума сæ быны, уæцъæф — нывæрзæнæн, царм хъуынты ’рдæм сæ уæлæ, æмæ фырадæргæй уайтагъд афынæй сты.
Райсомæй райхъал æмæ хъусы сабыр ныхас:
— Æхсин нæма райхъал?
— Нæма, нæма, йæ сыстадмæ йын цай рахсидут.
«Ай, кæм дæн?» — хъуыдыты фæци чызг. Йæ уæлæ — зæлдагцъар хъæццул, йæ быны — зæлдагцъар гобан. Сусæгæй ракаст, æмæ лæггадгæнджытæ рауай-бауай кæнынц сæ къахы æлгътыл.
Уалынмæ æхсæвы кæуылты æрхахх кодта, ууылты галуан куы федта, уæд ма йын цы базонын хъуыди хъуыддаг. Астæуæй хæрдмæ фæцыдис галуаны сæр, йæ цыппар фисыны — хæцæн фидæрттæ.
Кæддæр куы уыд, уæд лæг дæр æрцыдис йæ балцæй, æмæ йын хъуыддаг куы радзырдтой, уæд хорзау нал фæци, стæй йæ мадæн афтæ зæгъы:
— Æфсæнбын лæдзджытæ айсæм, æфсæнбын дзабыртæ скæнæм, æмæ йæ йæ бæх кæцырдæм аскъæфта, уырдæм æм фæцæуæм агурæг.
Æцæгдæр, æфсæнбын дзабыртæ скодтой, æфсæнбын лæдзджытæ айстой сæ къухты æмæ сæм агурæг ацыдысты.
Бирæ фæцыдысты, цъус фæцыдысты, уæддæр иу галуанмæ бахаудтой. Уарыны пырх рацыд, æмæ йæ дæлбазыр балæууыдысты.
Чысыл, сызгъæрин коцораджын лæппу хъазгæ рацыди тыргъы, æмæ йæ зæронд ус куы ауыдта, уæд æркуыдта.
Лæггадгæнджытæ æхсинмæ бауадысты, зæгъгæ, уым ахæм æмæ ахæм адæм, зæронд ус дæ лæппуйы куы федта, уæд æркуыдта.
— Ацæут æмæ кæд рæстаг адæм сты, уæд сæ мидæмæ æрбакæнут, — арвыста сæм æхсин, æмæ рæстаг куы разындысты, уæд сæ бакæнын кодта йæхимæ.
Зæронд ус ын фæдзырдта, фæхъæстытæ кодта йæ хабæрттæ, стæй Алихан бацыди, ныххæцыд йæ лæппуйы къухыл æмæ йæ йæ фыдмæ бакодта.
— Мæнæ уый у дæ лæппу, æз та — дæ бинойнаг, — æмæ сын уый дæр ракодта йæ хабæрттæ.
Сеппæтæн дæр æхсызгон куыннæ уыдаид хъуыддаг æмæ цины куывдтæ фæкодтой иу абонæй иннæ абонмæ. Чызг æмæ ма лæппу та абон дæр цæрынц уыцы галуаны.
Радзырдта йæ Цхинвалы районы ногхъæуккаг 90-аздзыд зæронд лæг Хъазиты Алыксандр 1972 азы 19 мартъийы.
