Æппынфæстаг схæццæ стæм нæ нысангонд бынатмæ. Нæ балц дæргъвæтин уыд æмæ ныр ам æхсызгонæй уагътам нæ фæллад. Нымæттæ бакодтам нæ быны æмæ цымыдисæй фæлгæсыдыстæм алырдæм. Хæххон сыгъдæг уæлдæф нын йæ адджын хъыдзыйæ рæвдыдта нæ улæфæнтæ. Махæй чысыл уæлдæр арвы къуырфмæ ныййарц и цъити-хох, йæ цъуппыл дзæгъæлдзу мигъы къæм æрцауындзæг, цыма йын уæлдæр дунемæ алидзынæй тарсти, уыйау. Изæрон фæлмæн уахъæз раулæфыди цъитийы сæрæй, æмæ стъалытæ иугай-дыгай ссыгъдысты арвы æнæбын къонайы. Цыкурайы фæрдгуытау, сæхимæ лæджы зæрдæ скъæфтой. Зындысты бынтон хæстæг — сæвнал сæм, æрис дзы, кæс æмæ сæм кæс... 

Ахæм алæмæты нывтæ уынгæйæ удæй ферох вæййынц йеппæт фыдæбæттæ дæр. Уыдон баззайынц быноз кæмдæр. Ам та алцы дæр зæрдæ йæхимæ æлвасы, алцы дæр дзы — бæрзонд, æдзæм, парахат, сусæггаг... Нæ алыварс къæдзæхтæй алкæй риуæй дæр хатыдтам царды æнусон улæфт... Мæн дæр æрфæндыди мæ мидсæнтты аныгъуылын æмæ ацы къæдзæхтау ам мыггагмæ æмыр æмæ æнæфенкъуысгæйæ баззайын, къæрцхъус æрдзы уæлвонг æнцойдзинад куыд нæ бакъуылымпы кæнон, афтæ. 

Ме 'мбæлццон цæгатаг чызджытæ бынтондæр бастадысты, утæппæт царциатæ фенгæйæ, æмæ ныр ныффæлдæхтытæ сты нымæттыл. Сæ цæстыты æнахуыр рухсимæ сиу сты мæйы æвзист тынтæ, хъазыдысты сын сæ рæсугъд цæсгæмттыл, æмæ се 'взонг æлвæст уæнгты кондæй зæрдæ рухс кодта. 

Чызджытæ ме студент-æфсымæримæ иумæ æрбацыдысты нæ хæхты цъассытæм. Æз сыл æнæнхъæлæджы амбæлдтæн фæндагыл æмæ уайтагъд балымæн дæн семæ. Æхсызгон мын уыди, сабитау алцæуыл дæр дисæй кæй мардысты, уый. Сæ сыгъдæг, сæ æнæкъæм удты æрвон рухсæй æрцардтæн. Уыдон руаджы ма æрымысыдтæн, кæмдæр мын дард ран рохуаты чи баззади, уыцы сабидуг. Семæ мын æнцон уыди — буц уыдтæн сæ рæвдауæн ныхæстæй, сæ цинæй. 

Исдуг ныхъхъус ыстæм. Алчидæр нæ аныгъуылд йæ сусæг сагъæсты. Хуыцау — йæ зонæг, кæмæ нæ цы мысинæгтæ, цы бæллицтæ, цы сæнттæ уыди. Дард кæмдæр ивгъуыды тары цы байсæфти, уыдæттæ ногæй раиртасыныл сæхи хъардтой мæ цæстытæ... цыдæр æбæрæг нывтæм сæхи ивæзтой цæнгтæ... зæгъæн кæмæн нæй, ахæм сусæг катайыл бафтыди мæ зæрдæ... 

Ме 'мбæлццæттыл æрæвæрдтон ме 'нгас. Сæ буæрттæ цыма мæйрухсы æвзист тынтæй нывæст уыдысты, нæ тызмæг хæхты цæсгом барухс кæнынмæ уæларвæй чи æрхызт, ахæм рухсдзыд æндæргтæй зындысты. Мæ хъус уæлдай тынгдæр æрдардтон кæстæр чызгмæ. Уымæ кæсгæйæ мæ цæстытыл уади бæрзыты къохы уалдзыгон хæрздæф. Уæрæсейы быдырты æрхæндæг æмæ цæгатаг зæрæхсиды сырх тæмæн. Афтæ мæм касти, цыма уыцы чызг рухсы хæрдгæ тынтæй конд у. Йе 'взонг буарæй цы рухс цыд, уый мын йæ уæлныхты систа мæ уд. Чызг хуыссыди уæлгоммæ, йæ къухтæ йæ фæсчъылдым бавæрдта, афтæмæй. Мæ зæрдæ мын ивæзта йæхимæ, нæрæмон бæллицтæ поэты зæрдæ сæхимæ куыд фæивазынц, афтæ. Æбæрæг æнкъарæнты дуне мын гуырын кодта мæ риуы уыцы дардбæстаг бурдзалыг чызг-бæлццон. Æрцахсæн кæмæн нæй, ахæм æрвон аууæттæ зилдух кодтой мæ алыварс. 

Уалынмæ бынтондæр баталынг. Арвы æдзæм тары ноджы тынгдæр сæрттывтой стъалытæ. Цъитийы æнгас фæтызмæгдæр. Йæ уазал фæлурс цæсгомæй нæм раулæфыд æхсæвы ирдгæ, æмæ баризæгау кодтой нæ удтæ. Хæхты тигътæ нал зындысты тары. Бынтон æгуыппæг фестади дуне. 

— Исты таурæгъ ма нын ракæн, — æвиппайды мæм бахатыди чызджыты кæстæр. — Кавказ таурæгъты бæстæ куы у. Радзур-ма нын дзы исты. Дæ ныхасмæ хъусгæйæ сабыргай æрфынæй уыдзыстæм æмæ алæмæты аргъау-фынтæ фендзыстæм. 

— Радзур, радзур! — зæгъгæ, схор-хор кодтой иннæ чызджытæ дæр. 

Æз исдуг нæ разы кодтон, мæ дæлдзæф-уæлдзæф ныхæсты фæстæ сæм сæ алыварс фидыцтæ диссаг куы нал фæкæсой, зæгъгæ, уымæй тæрсгæйæ. Фæлæ мæ уыдон æгæр куы баййардтой, уæд сын сразы дæн. 

— Цæй, уæдæ уæхи дзæбæхдæр банордут æмæ хъусут, кæд æцæгæйдæр мæ къухы бафтид уæ афынæй кæнын, — бахудтæн æз, уæдæ цы кодтаин? Чызджытæ базмæлыдысты сæ бынæтты, æртæйæ дæр мæнырдæм разылдтой сæ рæсугъд цæстытæ. Сæ фæлмæн æнгасæй мыл дзындзытау згъæлдысты сабийы сыгъдæг цинтæ æмæ дистæ. Æхцон сагъæстæ мæ исдуг сæ уæлныхты хастой... Цы ма хъæуы лæджы, цы, Хуыцауы сконд æрдзы хъæбысы цæрынæй дарддæр?.. Ноджы ма дæ фарсмæ налмасзæрдæ сылгоймаг дæр, йæ удæй дæ фылдæр чи уарздзæн, ахæм. Йæ цæстыты æрвон рухс ивылы дæ риумæ æмæ дын цырын кæны дæ цинтæ, дæ ристæ, дæ бæллицтæ, дæ сæнттæ... Цы ма хъæуы уæдæ, цы, лæджы?.. 

Акæс-ма сахартæм та, куыд æнуд ысты! Не 'нцайынц сæ гыбар-гыбурæй. Æнæхъола цоппай, катай, цъыф, мæгуыр æмæ гæвзыкк адæмы тыхст цæрдтытæ, уыхеры, фыдбæллæхтæ. Фæлæ ам — кæмттæ, хæхтæ, къæдзæхтæ, æхсæрдзæнтæ, цъититæ — иу дзырдæй, хъæддаг æрдзы хъæддаг рæсугъддзинад... Æмæ арвысконд сылгоймаджы цæстыты рухс... Гъей, джиди!.. 

— Цæттæ стут?.. — афарстон чызджыты æмæ райдыдтон дзурын, кæддæр кæцыдæр комы цы таурæгъ фехъуыстон, уый... 

— «Иу лæппу, саджы фисынтыл амад, фæранкау ныфсхаст, бауарзта иу чызджы. Уыцы чызджы рæсугъдæн æнæхъæн комы дæр æмбал нæ уыд. Æмæ йæм кæцæйты нæ цыдысты уæд курджытæ та? Хъуымыхъы дæлвæзтæй, Ногъайы змисбыдыртæй, Кæсæджы тъæпæнтæй, иннахæм Хъæрæсейы тызмæг хæхтæй. Йæ курджытæ — æхсарджын, æвзыгъд, сагсур гуырдтæ. Фæлæ чызг хъал æмæ сæрыстыр уыд... Никæмæн куымдта... Æмæ дзы бирæ курджытæ аздæхти æнæдзуаппæй, уæнтæхъил-сæргуыбырæй... Цы уыди цымæ чызгæн та йæ хуыздæр бæллиц, кæмæ касти æнхъæлмæ? Иу хатт иу лæппуйæн афтæ бакодта: 

— Куы дæ бауарзин, уый дæ фæнды, нæ?.. Гъемæ хорз... — хин мидбылхудт ахъазыди чызджы цæсгомыл. — Уæдæ уал мын Сау денджызы былæй Урс Паддзахы рæгъауæй раскъæр дыууæ сау галы, здыхтсыкъаджынтæ. Хъусыс? Урс Паддзахы рæгъауæй!.. 

Хъыпп-сыпп нал схауди лæппуйы дзыхæй... Æрмæст йæ дæндæгты къæс-къæс ссыди, цæхгæр фæзылд, йе 'фсургъыл абадт, ехсæй йæ æрцавта æмæ цæстыфæныкъуылдмæ мигъы фæлмы аныгъуылди. 

Бонтæ ивтой кæрæдзи, æмæ цас рацыдаид, Хуыцау йæ зонæг, фæлæ цыма лæппу таппызары хай баци — никæцæйуал зынд. Адæм æнхъæл уыдысты: кæмдæр тохы быдыры байсæфта йæ сæр, æмæ йыл афонмæ фыдниуд кæнынц фыдтымыгътæ... 

Фæлæ фæрæдыдысты иууылдæр... Лæппу æрбаздæхт. Æрбацæйцыд æмæ йæ разæй тардта дыууæ здыхтсыкъа сау галы. Цыдис æмæ зарыд, æмæ йын йæ зарæджы цъæхснаг зæлтæ фæзмыдтой тызмæг хæхты скъуыдтæ... Адæм та йыл дисæй мардысты... 

Фæлæ чызг ныхъхъус и... Стæй та иуахæмы ской кодта лæппуйæн: 

— Цы сты уыдон, дæлæмæ дæр, уæлæмæ дæр галтæ... Бауарзон дæ, уый дæ фæнды? Гъемæ хорз... — чызгæн та йæ хинæйдзаг цæстытæ гæзæмæ бахудтысты... — Уæдæ мын Кæсæгæй Саулохы лыстæгкъах бæхтæй иу рæгъау æрбатæр... 

Сым дæр та не схауди лæппуйы дзыхæй, фæлæ ноджы тынгдæр ныкъкъæс-къæс кодтой йæ дæндæгтæ... Йæ сау цæстытæ ферттывтой... Фæзылд... Абадт йæ бæхыл, æрцавта йæ ехсæй æмæ уайсахат мигъы хæрвы æрбацыдæр... 

Бонтæ та ивтой кæрæдзи, ныддаргъ и сæ хал, фæлæ та лæппу дæр — кæм æрбадæлдзæх уыдаид? — нæ зыны никæцæй. Адæм æнхъæл уыдысты: ныр æцæг байсæфта йæ сæр тохы быдыры, æмæ йын афонмæ фыдтымыгътæ фыдниуд кæнынц йæ мæгуыр мардыл... 

Фæлæ та адæмæн сæ рæдыды комы æхсырфæмбал абадти. Æрыздæхти лæппу æмæ йæ разæй тардта сау-сауид æмæ лыстæгкъах бæхты рæгъау. Æмæ та лæппуйы зарæджы цъæхснаг зæлтæ ныффæзмыдтой хæхтæ... Йе сгуыхтыл та дисæй мардысты адæм... Фæлæ йын ацы хатт дæр ницæмæй барухс кодта йæ зæрдæ фыдæбоны саурæсугъд. Æрмæст ын иуахæмы æнæбарыгомау афтæ бакодта: 

— Цанæбæрæг диссаг сты дæ галтæ дæр æмæ дæ бæхрæгъау дæр?.. Кæд дæ фæнды, бауарзон дæ, уый, уæд ацу æмæ мын, гуырдзиаг æхсинтæн сæ рæсугъддæры хъуырыл цы налхъуыт фæрдгуыты хал ис, уый æрбахæсс... 

Ацы хатт дæр та хъыпп-сыпп не схауди лæппуйы дзыхæй. Йе 'лхъывд дæндæгты къæс-къæс та ссыди... Уыциу зылд фæкодта, абадт йæ сау бæхыл, æрцъыкк æй ласта ехсæй æмæ æрбадæлдзæх. 

Бонтæ, къуыритæ æмæ мæйтæ цыдысты æмæ сын нæдæр фæуæн уыди, нæдæр фæстæмæ раздæхæн... Аивгъуыдтой азтæ дæр, фæлæ лæппу зынæг нæй... Æмæ дзыллæ загътой: кæйдæр зæххыл бабын и саг лæппу, æмæ нал фендзæн йæ райгуырæн хæхтæ, йæ фыды уæзæг... Нал ныййазæлдзæн йæ хъæлæс, нал хъаздзæн йæ рæсугъд саулох-бæхыл. 

Хъынцъым кодтой иууылдæр... Фæндаджы был ныссагътой тымбыл цырт æмæ æхсарджын лæппуйыл зарæг ыскодтой. Уыцы зарæгмæ хъусгæйæ-иу сгуыхтмондаг систы саг лæппуты зæрдæтæ... 

Фыдæбоны саурæсугъд бирæ фæкаст æнхъæлмæ... Стæй ауыгъта йæ къух... 

Топпы гæрæхтæ... Къæрццæмдзæгъд... Сонт хъæртæ... Бæхты къæхты уынæр ныццарауы ком... Йæ тæккæ тынгыл у чындзæхсæв... Раст уыцы сахат хохаг фæндаджы был тар æндæргау лæууыд иунæг бæлццон... Байхъуыста лæмбынæг... Кæсы... Йæ цæстытæ знæт цæхæр акалдтой... Сырх тæлмытæ абадт йæ фæлурс цæсгомыл... Фырадæргæй йæ рахиз къух хъамайы фистоныл ныддæвдæг, æмыр æлгъыст, хъæрзæгау, сирвæзт йæ риуæй... Йæ къух зыр-зыргæнгæ райхæлдта тыхтон æмæ йæм æвæджиауы рæсугъд дуртæ зæрин хуры тынтау схудтысты-сæрттывтой... 

— Хорз... хорз... — хъуысы æнгомæхгæд дзыхæй мынæг мыртæ, æмæ тарæрфыг цæсгомыл абады мæстæлгъæд мидбылхудт... 

Гурæй-гурмæ хъуызы æнахуыр бæлццонæн йæ аууон æмæ æввахсæй-æввахсдæр кæны, чындзæхсæвы хъæр кæцæй хъуысы, уырдæм... 

Сæумæрайсом... Хæхты митын сæртæ хурмæ алмасийау сæрттывтой... Фæлæ ног бинонты уатæй сыбыртт дæр куы нæ хъуысы... Чидæртæ бацæуынц... Уынынц: уæрæх сынтæгыл фæлдæхтæй лæууы дыууæ марды. Сау туджы пырхæнтæй цæхæр калынц æмбисонды рæсугъд дуртæ, худгæ хуры тынтау худынц æмæ æрттивынц... Æрттивынц налхъуыт-налмастæ. Сæ разы та — сау мæлæт сау тæрхон кæмæн рахаста, уыцы дыууæйы фæлурс цæсгæмттыл ныддæвдæг æвирхъау хъизæмары фæд. Фыдохы уац айхъуыст æнæхъæн комыл... Хъарæджы зæлтæ æруадысты иунæг бæлццоны хъустыл дæр. Уый хохаг нарæг къахвæндагыл тагъд-тагъд тындзы уæлдæр дунемæ, урс æврæгъты цъæх бадæнырдæм... Йæ цæсгомыл хъазы цин»... 

Гъе афтæ уарзынц махмæ, Кавказы хæхты цъассыты... Рагон зарæг дæр ис, лæппу чызджы куыд бауарзта, ууыл, — загътон ма æз æмæ, мидбылты худгæйæ, чызджытыл мæ цæст ахастон. Хотæй дыууæйæн нæ бантысти мæ таурæгъы кæрон фехъусын — уæдмæ бафынæй сты. Фæлæ хуыссæг йе 'мгæрæтты дæр нæ ауади кæстæр хойæн, бæрзыты къохы уалдзыгон хæрздæф мæм кæй сурæтæй калди, уырыссаг быдырты æрхæндæг æмæ зæрæхсиды сырх тæмæн кæй цæстæнгасы уыдтон æмæ мæйрухсы тынтæй конд чи уыд, уымæн. Уый мæм фæхъуыста кæронмæ, æмæ йын æз йæ цæстыты тыбар-тыбуры раиртæстон цыдæр æнахуыр æрхæндæг. 

Цæлхыдзаг мæй ратылди нæ бакомкоммæ къæдзæхы тигъæй... Йæ тынтæ æркалдысты чызджы бурдзалыг сæрыл, хъавгæ бахызтысты, стъалытау тыбар-тыбур чи кодта, уыцы дыууæ цъæх цæстмæ... Чызг нымæты бынæй йæ къæхтæ раласта æмæ сыстади... 

Хуыссын хъæуы, зæгъгæ, йæм сдзырдтон. — Райсом уæ бирæ цæуын хъæудзæни, дард балцы. 

— Нæ, нæма мæ фæнды хуыссын. Цом-ма, атезгъо кæнæм иучысыл! 

Чызг мын мæ къухыл ныххæцыд, йæ фæлмæн цæстытæй мæм æрбакаст æмæ загъта: 

— Нæ йæ зонын, цы мыл æрбамбæлд, уый. Æнкъард дæн, фæлæ мын уæддæр æхсызгон у... Тынг фæцыдысты мæ зæрдæмæ уæ хæхтæ.. Сæ цъуппытæ... Ахæм рæсугъд æрдз никуыма федтон. Стæй ахæм æргомзæрдæ адæм. Ныр мын нæ сахарты куыд æнуд уыдзæн, ме сæфт сæ куыд уындзынæн, уый мæ цæстытыл уайы... Цом-ма!.. 

Рацыдыстæм. Мæ зæрдæ йæ хорз æмбæрста, ацы æвзонг уд цы æмбисонды сыгъдæг æмæ гуырвидауц у, уый. Йæ æназым цæстыты тыбар-тыбурæй мæм калд æнахуыр рухс. Æмæ мæм афтæ касти, цыма цард æрмæстдæр иунæг уысм у, æмæ адæймаг цы амондмæ тæхуды кæны, йæ цæнгтæ цы амондмæ ивазы, уыцы амонд уыциу уысм спæртт кæны, уыциу уысм сæрттивынц йе 'ппæт цинтæ, йе 'ппæт ахорæнтæ æмæ йе 'ппæт цæхæр, стæй уæд æвиппайды æнусмæ ахуыссынц... 

Уысмы сæраппонд цæрын æмæ уыциу уысм амæлын... 

Кæйдæр хъæлæс мын æлхыскъгæнæгау бадзырдта мæ хъусы: 

— Хъысмæты лæварыл ма сис дæ къух, мæ хур... Райс æй!.. Райс!.. 

Æз ыл мæхинымæр уайдзæфгæнæджы худт бакодтон, чызгæн та загътон: 

— Цом, æмæ бафынæй кæнæм фæлтау... Райсом ма нæ дзæвгар ауайын хъæуы. Мæн дæр æмæ сымах дæр. 

— Афтæ дæм кæсы?.. — базыр-зыр кодта чызг, æмæ исдуг ысдзурынхъом нал уыд... Дуне ныттар и бынтондæр. Сафтид и тутт æнгузау, æмæ дзæгъæлдзу ирдгæ буары иннæрдæм хызти. — Гъемæ хорз... Дæу куыд фæнды, афтæ уæд. 

Авддæлдзæх фесты, райгуырын чи нæ бафæрæзта, уыцы хъал сæнттæ æмæ нæрæмон бæллицтæ, уыцы дзæнæтон цард... æмæ уæларвон уарзт... 

Авддæлдзæх фесты, цыма сæ сæр, сæ кой дæр никуы уыд, афтæ... 

Райсомæй фæхицæнтæ стæм... 

Авддæлдзæх фесты, цыма сæ сæр, сæ кой дæр никуы уыди... 

Тар æхсæвы тар аууæттæ разгъæлдысты зæхмæ, æмæ дун-дунейы сусæггæгтæ хæхты роны банорстой сæхи. Цæлхыдзаг мæй æрцауындзæг и сау айнæджы тигъыл, цыма йæ дард хæтæнты араст уæвыны размæ уымæн хæрзæбоны хъæбыс кодта, уыйау... 

Цавæрдæр æбæрæг катай райхъал и мæ уды... 

Æдзæм æрдз, æнусон... 

Кæй фæлмæн уырз андзæвы удыл æвиппайды хъавгæ-рæвдаугæ?.. 

Кæцæй кæлы хъармæн йæ хæрздæф?.. 

Æрвон уысм... 

Йæ хæдуæлвæд тар æнгас радардта цъити... 

Афтид æмæ уазал... 

Цæмæн бабын вæййы цæрæццаг?.. 

Цæмæн бауазал вæййы арт?.. Уыраугæ гуыр-гуыргæнгæ арт... 

Цы фæвæййы?.. 

Сæфы мыггагмæ...