Культурæ чи ахуыр кæны, уый хынцын фæхъæуы, историон цаутæ æмæ факттæ фæлхатгонд кæй æрцæуынц, уыдæттæ. Сæ иуæй-иутæ райсынц бæлвырд истæйты хуыз æмæ разынынц æмдзыгуыртæй. Уыдонæн сæ ахсджиагдæр у бирæвæрсыг этникон культурæйы айдæн — адæмон бæрæгбон. Ацы проблемæ иртæст кæм цæуы, уыцы æппæты ногдæр куыстытæ нын дæттынц дзырд «бæрæгбон»-ы мидис сбæрæг кæныны фадат. Бæрæгбон у, адæймаджы царды уæлфæдзæхстон тыгъдадимæ æнахуыр хуызы баст чи æрцæуы æмæ комкоммæ фæткон архайдыл нымад чи вæййы, ахæм рæстæджы скъуыддзаг. 

Алы адæммæ дæр, фыдæлтæй цы бæрæгбæттæ баззайы, уыдонæн вæййы иу нысаниуæг. Уый бæрæг у, бæрæгбæтты рæстæг цы фæткыл æвæрд æгъдæуттæ конд фæцæуы, уыдонæй дæр. Бæрæгбон дзуæрттæй кæй номимæ баст у, уымæ гæсгæ йæ боны æгъдæуттæй иутæ вæййынц ахсджиагдæр, иннæтæ — фæрссагдæр. Гъе, уыцы уавæрмæ гæсгæ бæрæгбæттæ зæрдаивæй дихгонд цæуынц дыууæ дæлкъордыл: сæ иутæ вæййынц афæдзы афонтимæ баст, иннæтæ — бинонты цардимæ. Æртыккаг дæлкъордмæ ма ахæссæн ис, æхсæнады кæнæ хицæн адæймаджы царды кæцыдæр цаутимæ баст чи æрцæуы, уыцы куывдтæ. 

Адæмы царды ахсджиагдæр уыдысты, афæдзы алы афонты кæй кодтой, уыцы бæрæгбæттæ. Хонынц ма сæ къæлиндармæ гæсгæ аразгæ бæрæгбæттæ. Арæзтой сæ бæлвырд бонты. Незаманты адæмы дунембарынады сæйраг æууæлтæй иу уыди рæстæг циклтыл дих кæнын. Хъæуы цæрджытæ бæлвырд рæстæджы дæргъы кæй кодтой, уыцы куыстытæ фæткыл аразын уыди æхсæнадон цардыуаг æвæрыны сæйрагдæр, чи зоны, æппæты ахсджиагдæр фæрæз. 

Дзырдæн зæгъæм, хæдзарадон куыст цæмæй рæзыдаид, уый тыххæй зонын хъуыди, хъæууонхæдзарадон куыстытæн сæ райдайыны æмæ фæуыны бæлвырд æмгъуыдтæ. Уый руаджы-иу афойнадыл сæхи бацæттæ кодтой уалдзыгон-быдырон куыстытæм, куыстытæ-иу ацыдысты нывыл, сæ хуымтæ-иу бахъахъхъæдтой, сæ тыллæг-иу бафснайдтой. Ахъаз уыдысты, фосы уалдзыгон сæрвæттæм кæд ауадзын хъæуы, уыдæттæ зонынæн дæр. Хъæууонхæдзарадон азы афонтæ баст уыдысты къæлиндармæ гæсгæ аразгæ бæрæгбæттимæ. 

Цардыуагон циклмæ хауынц æндæр ахсджиаг къорд бæрæгбоны. Уыдон сты ноггуырды, чындзæхсæвты æмæ амæлæн боны бæрæгбæттæ. Æнæмæнг сын уыди социалон ахаст, æххæст дзы кодтой фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæ, сæ цард-иу чи баиу кодта, уыдоны фæдзæхстой уæларвон тыхтыл, зыны сахат-иу ныфс бауагътой хиуæтты, æхсæнады уæнгты. Бинонты кæнæ цардыуагон циклмæ хауынц æнæнхъæлæджы хабæртты фæдыл конд бæрæгбæттæ дæр. Советон наукæйы сæ хонынц окказиалон, ома, хицæн адæймаджы цардимæ баст бæрæгбæттæ. Нысан сæ-иу кодтой бинонтæ сæхæдæг. 

Æдзух куыд вæййы, афтæ ацы ран дæр бæрæгбæттæ дихгонд цæуынц зæрдаивæй. Зæгъæм, афæдзы афонтæм гæсгæ аразгæ бæрæгбæттæ-иу бинонтæ сæхæдæг дæр скодтой. Уæдæ-иу бинонтæ дæр сæхи бæрæгбæттæ æдзух дуарæхгæдæй нæ кодтой, æрбахуыдтой-иу хиуæтты, сыхæгты, хъæуккæгты. Бæлвырддæр дзургæйæ, бæрæгбæттæ иуварсæй кæсгæйæ кæд алыхуызæттæ рауайынц, уæддæр сæ нысаниуæг иу у. Ахуыргæндтæ раджы бафиппайдтой, къæлиндарон бæрæгбæттæ æмæ цардыуагон сæйраг бæрæгбæттæ цæмæйдæрты канд æнгæстæ нæ, фæлæ æмхуызон кæй сты, уый хуымæтæджы кæй нæу. Нæ зæрдыл бадарæм, алы бæрæгбæтты æхсæн цæхгæр арæнтæ кæй нæ вæййы, уый. 

Бæрæгбон йæ мидисмæ гæсгæ ныхмæвæрд цæуы къаты бонмæ. Уыцы дыууæ æмбарынады ныхмæвæрддзинад у сæйраг хынцинаг. Бæрæгбон къаты бонæй цæмæй хицæн кæны, уыдæттæ фæбæлвырддæр кæнгæйæ, базонæм уый, æмæ бæрæгбон кæй у къаты боны æнтъыснæг сафæг. Уæдæ бæрæгбоны бæллиццагдæр нысан у куывды адæмыл зæрдæрухс бафтауын, самондджын сæ кæнын, кæнæ æнæнхъæлæджы æрцæугæ фыдтæй чи фервæзт, уыдоны цардмæ раздахын. 

Æнæмæнг хынцинаг у дзырд «бæрæгбон»-ы мидис дæр. Уырыссаг дзырд «праздник»-ы уæлæнгай æвæрд мидис раиртасынæн мæлгъæвзаг уæвыны сæр нæ хъæуы — ома, æгуыст, æрвылбоны сагъæстæй цух. Уыцы мидис дзы кæй арæм, уый дзурæг у, ацы æхсæнадон — культурон фæзындæн цы аргъ кæнын хъæуы, ууыл. 

Ирон адæммæ ацы æмбарынад нысангонд цæуы дзырд бæрæгбонæй æмæ нысан кæны канд цины бон нæ, фæлæ иннæтæй иппæрд бæрæг бон. Фыццаджыдæр нæ ам дзурын хъæуы къæлиндары нысангонд бæлвырд бонтимæ баст бæрæгбæтты тыххæй. Æвæццæгæн, дзырд «бæрæгбон» райгуырди æнтъыснæг къаты бонты æхсæн кæцыдæрты фæхицæн кæныны æмæ сæ адæмæн зæрдыл дарæн бонтæ скæныны бæллиццæй. Æмæ уæдæ фыдæлтыккон æхсæнады уæнгтæ сæ рæстæг дих кодтой æнæвдæлон æмæ æвдæлон бонтыл, бæрæгбæттæ æмæ къаты бонтыл. Ам рæстæджы хъомысæн аргъгонд нæ цæуы, фæлæ барст цæуы рæстæджы бæрц. «Адæймаг йæ царды авналæнтæ парахатдæр кодта иуæй сомбоныл хъуыды кæнгæйæ, иннæмæй та рæстæджы змæлд æмæ йæхи архайд хынцгæйæ. Адæймаг царды фæндагыл цыди бæлвырд бæрæггæнæнтæм гæсгæ. Нысангонд бæрæггæнæнтæ адæймагæн систы рæстæг барæн арæнтæ, иу бæрæгбонæй иннæмæ фæндаг амонæнтæ». (4, 41 ф.) 

Бæрæгбæттæ канд адæмы истори æмæ культурæйыл нæ ахадыдтой, фæлæ ма уыдонæй аразгæ уыди, æхсæнад удварнæй цас хайджын у, уый дæр. Ахуыргæндты фæстаг куыстытæм гæсгæ бæрæгбон уыди ивгъуыд æмæ абон фарны тæгтæй бæттæг, бæллиццаг фидæн æввахсдæргæнæг. 

Бæрæгбоны ахадындзинад ис, хъысмæтимæ ныхас кæныны мадзал кæй у, уый мидæг. Адæймаг дзы цыдæр хъомыс райсынмæ кæй тырныдта, ууыл дзурæг сты бæрæгбоны æппæт æууæлтæ дæр æмæ сюжетон нывæст æгасæй дæр. Ууыл дзурæг сты фыдæлтæй баззайæг бæрæгбоны æппæт фæзилæнтæ дæр. Кæцыдæр рæстæг-иу хъæуы царды цы ’рцыди, уыдон бахыгътой, сæ уавæрыл-иу æрныхас кодтой. Æппæтæй ахсджиагдæр та уыди, фидæнбонмæ хонæг ныфсæй иу сæхи кæй сæнхъæлцау кодтой, уый. Бæлвырддæр дзургæйæ, бæрæгбæтты руаджы-иу сæ фыдæбойнаг рæстæг афтæ анывæcтой, сæ куыст дæр нывыл арæзт куыд цыдаид æмæ царды зæрдæрухс дæр куыд æвзæрстаиккой. Цæвиттон, бæрæгбон гуырын кодта царды монц æмæ рæстмæ ахадыдта æгас хъæубæсты цардыл дæр. Ацы хъуыдытæ афтæ фæбæлвырддæр кæнын хъæуы: азæй-азмæ бæрæгбæттæ нысангонд цæуынц уыциу бонты, уæдæ сæ мидис дæр нæ аивы. Фæлæ замантæ ивынц заманты æмæ бæрæгбæттæ дæр фендæрхуызон вæййынц, уымæн æмæ царды цыфæнды фидар фæткæвæрдæн дæр æнæ ивгæ хос нæй. Фæлæ уæддæр культурæйы иннæ хæйттимæ абаргæйæ бæрæгбæттæ бирæ фылдæр цæрынц. Бæрæгбæттæ тынг рагон кæй сты, уый адæмæн фæахъаз вæййы, æдзух сæ хайджын кæны фыдæлты фарны фæткæй. Бæрæгбон у адæмы кæрæдзиуыл бæттæг, цардхъомгæнæг æвидигæ тыхты суадон, хатгай та ма бæрæгбон вæййы, сæххæстгæнæн кæмæн нæй, уыцы æнхъæлцтæ æргомгæнæг дæр. 

«Ацы æнусы райдианы цæрæг францусаг социолог Эмиль Дюркгеймы нымадмæ гæсгæ бæрæгбæттæ сты хицæн социалон къордты кæнæ æнæхъæн адæмты æмзæрдæгæнæг, кæрæдзиуыл бæттæг; адæймаг æрдзимæ цы æнæуынгæ тæгтæй баст у, уыдон æвдисæг; бæрæгбон у, адæмы æхсæн æхсæнадон ахастдзинæдтæ иугæндзон фидар æмæ ног чи кæны, ахæм культурон фæзынд». (1, 1990, № 2, 11 ф.) 

Æмраст чи зыны, историйы амынд фæндагыл ивылæг царды афæдзы бæрæгбæттæ къордтыл дихгонд кæй цæуынц, уым цы ныхмæвæрд уылæнтæ ис, уыдон сты æхсæнады рæзты фæндаг амонджытæ. Бæрæгбæтты рæстæг графикон æгъдауæй нысан кæнæм зиллаккæй, историон рæстæг — раст хаххæй. Уыдоны æмархайдæй æппынфæстаг рауайы, нырыккон диалектикон хъуыды лæсгæрзилдухæн кæй хоны, ахæм ног змæлд. 

Бæрæгбæттæ алы адæмтæм цæуынц алы хуызы арæзт, алыхуызон у сæ мидис дæр. Æнæмæнг сыл фæзынынц рæстæджы ахаст æмæ техникæйы рæзт дæр. Бæрæгбон фæнды гыццыл уæд, фæнды стыр — æдзухдæр вæййы удварн дæттæг. Бæрæгбонæн фидыцы хос цыдæриддæр фæвæййынц, уыцы æууæлтæй уæлдай ма тынг сахады, йæ алы змæлд дæр зæрдæйыл кæй æмбæлы æмæ йын хъазынахаст кæй вæййы, уымæй дæр. 

Нывондаг кусæрттæ кæнын æмæ гаджидæуттæ уадзынæй дарддæр бæрæгбæтты рæстæг саразынц алы хъæзтытæ æмæ алы хиирхæфсæнтæ. Хъару, æхсар æмæ алы арæхстдзинад æвдисæг хъæзтытæй уæлдай стыр аргъ кодтой дæсны зарæггæнджытæн, фæндырдзæгъдджытæн æмæ кафджытæн. Уæвгæ, фæсивæд ерысæй сæ арæхстдзинад кæм равдисынц, æнæ уыцы хъæзтытæй бæрæгбон фидаугæ дæр не скæнид. 

Фылдæр ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ хъазт у, бæлвырд мидис кæм ис æмæ фидыцы хос чи фæвæййы, ахæм архайд. «Немыцаг философ Эвген Финк куыд зæгъы, афтæмæй хъазт у домаг царды æдзæрæг быдыры Амонды сакъадах. Хъазыныл чи фæвæййы, уый уыцы сахат цардæй ницыуал фæдомы, царды монц æм райгуыра, æндæр бæллиц æм нал вæййы. Хъазты рæстæг адæймаг фæбæллы, кæй сурæт саразын æй фæфæнды, уый хуызæн уæвынмæ. Хъазты рæстæг нал фæхъуыды кæнæм, тыхстытæ кæй феййафæм, ууыл дæр. Нæ бæллицтæ дæр нæ æрбайрох вæййынц. Бæлвырддæр дзургæйæ та, хъазты руаджы бавзарæм царды ад, адæмæн бæллиццаг чи вæййы, ахæм тырнындзинад нæм нæ фæзыны, афтæмæй». (1, 1991, № 7, 14 ф.) 

Хъазыны руаджы адæймаджы цард кодта фидыцджындæр. Хъазт уыди, æцæг царды фæрæзтæ æмæ, бæллиццаг цы уыди, уыдæттæ иу кæныны руаджы нысанмæ хонæг, дуне нывылгæнæг. Хъазт цыренгæнæг ерысы бацæуыны æмæ æрымысæггаг цæлхдурты сæрты хизыны фæрцы та адæймаг тырныдта царды зындзинæдтыл сфæлтæрынмæ. 

Адæмон хъæзтытæ хиирхæфсыны миниуджытæй хайджын кæй сты, уымæ гæсгæ свæййынц бæрæгбæтты фидыцы хос. Сæ кæцыдæртæ арæзт фæцæуынц къæлиндары нысангонд æмгъуыдтæм гæсгæ æмæ вæййынц афæдзы афонтимæ баст. Иннæ бæрæгбæттæ та сты адæймаджы царды сæйраг къæпхæнтимæ баст. 

Æмæ уæдæ уæвæн ис æмæ хъæзтытæ дих кæной, фæйнæ ахасты кæмæн ис, ахæмтыл: сæ иутæ сты æнæуи хъæзтытæ, иннæтæ — бæрæгбæттимæ баст. Фæстæгтæ сты тынг рагон, сæ сæйрагдæртæ уыдысты бæрæгбоны кæфтытæ. 

Нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм ирон дзырд хъазт|гъазт² , абон дзы куыд пайда кæнæм, афтæмæй. Ацы дзырд нысан кæны культурæйы цалдæр факты. Зæгъæм, хъазт-кæфтытæ. Равзæрди миногми «хъазын»-æй (дыг. гъазун — играть). Æндæр дзырдтимæ иумæ нысан кæны цалдæр ног æмбарынады: хъазтизæр — «вечеринка», бæхыл хъазт — «джигитовка», топпæй хъазт — «состязание в стрельбе», хъаматæй хъазт — «фехтование» æмæ а. д. Ахæм дæнцæгтæ æрхæссæн ис дунейы адæмтæй бирæты цардæй. 

Хъæзтытæй иутæ хиирхæфсæн кæй уыдысты, иннæтæ бæрæгбæттимæ баст, уый нын фадат дæтты, кæд райгуырдысты, царды цы бынат ахстой, уыдон дыууæ афоныл адих кæнын. Цард иудадзыг дæр тырны, афтид бынæттæ дзы цæмæй ма уа, уымæ, тындзы размæ, хизы иу ногдзинадæй иннæмæ, дзуапп дæтты ног домæнтæн. «Бæрзонд къæпхæнмæ схизæг æхсæнадæн хъазт у йе знаг. Гъе, уымæ гæсгæ йæ теори дæр æмæ практикæ дæр бааууон кæнынц, нымад фæцæуы æнæахадгæ æппæрццæг фæзындыл. Цæмæй бамынæг уа, уый тыххæй йын бахай кодтой æрмæстдæр бæрæгбæтты рæстæг, скодтой йын бæлвырд арæнтæ». (2, 1991, № 7, 15 ф.) 

Мæ нымадæй та бæрæгбæттимæ баст бæлвырд æмгъуыдты кæнгæ хъæзтытæн ис æхсæнадон ахаст. Гъе, уыцы хъуыдытæ æвдисæн сты, адæмон бæрæгбон культурæйы бирæ хæйттимæ æмуд кæй у, уымæн. Бæрæгбон бар дары адæймаджы удыхъæдмæ, æхсæнады адæймаг кæм æмæ цы уавæрты цæры, уыдæттæм. Бæрæгбон, уæлдайдæр та, къæлиндары хыгъд чи вæййы, уыцы бæрæгбон у цардæн фæрæзтæ аразæг культурæйæ райгуыргæ. 

Бæрæгбон культурæйы алы хæйттæм бар кæй дары, уый хуымæтæджы нæу. Ам зæгъын хъæуы, æгъдæуттæ бæрæгбонмæ хуынд адæмы æмзæрдæ кæй кодтой æмæ сæ æрдзимæ кæй бастой, уыдæттæ. Уыцы иудзинад сæ кодта цардхъом æмæ цардбæллон. Фыдæлтæй баззайгæ бæрæгбон куыд арæзт цыди, уый уымæн йе ’ддаг агъуд æвдисæг нæу — уым æмбæхст ис æрвылбоны цардыл рæстмæ аудæг фарнхæссæг арф мидис. Цæвиттон, бæрæгбæтты кæнгæ æгъдæуттæн уыди дыууæ суадоны. Æрвылаз кæрæдзи ивæг афонты адæймаг йæ хæдзарадон куыстытæ кæй кодта, уый æвдисæн уыди, æхсæнад фæллой æмæ æрдзимæ баст кæй цыди, уымæн. Уыцы хуызы бæлвырддæр разындзысты фæткæн баззайæг фæллой кæныны æууæлтæ æмæ астрономион циклы сæйраг фæзындты æмиуад. 

Хур, Мæй æмæ стъалытæ бæлвырд рæстæджы дæргъы æрвон тыгъдады кæрæдзи кæй ивтой, уый руаджы-иу алы районты цæрджытæ базыдтой бон æмæ æхсæвы кæнæ афæдзы афонты æхсæны куыст куыд æнтыстджындæрæй саразæн ис, базыдтой-иу сæ алыварс дунейы цы фæткыларæзт фæзындтытæ цæуы, уыдæттæ. Уæдæ сæм афтæ дæр касти, цыма афæдзы афонтимæ баст бæрæгбæттæ афтæ арæзт уымæн сты, цæмæй, иугæнæг космикон хъуыды кæм æнхъæвзы, уымыты адæймаг æмæ æрдзы æхсæн уа иудзинад». (4, 45 ф.) Гъе, уыцы рæстæг нысангæнæнтæ уыдысты æгæрон царды иудадзыг змæлдæн æвдисæнтæ, куысты æнтыстытæ дæттæг. Уыдон руаджы адæймаг сси царды фæрæзтæ амалкæнынхъом. 

Уæлдæр цы хъуыды загътам, уый нын æмткæй дæтты, къæлиндар куыд равзæрди (уыимæ ирон къæлиндар дæр), ууыл æрдзурыны фадат. Зæрдыл æрлæууын кæнæм, къæлиндар кæй у, йæ ахадындзинад бирæ барæнтæй баргæ кæмæн у, адæмты культурæйы ахæм вазыгджын фæзынд. Йæ нысан у рæстæджы стыр скъуыддзæгтæ барын, æрдзы, адæймаджы æмæ æхсæнады тыххæй зонæнтæ æмбырд кæнын æмæ уыдонæй хæдзардзинæй пайда кæнын. Цард кусæг лæгæй домдта, цæмæй йæм уыдаид рæстæг барыны фæлтæрддзинад. 

Æфсирджын хорты, халсарты, дыргъты æмæ хæдзарон фосы биологион рæзты æмгъуыдтæ æмæ кæрæдзи ивæг афæдзы афонты руаджы бæрæг кодтой афæдзы циклтæ. Афæдзы рæстæг афонтыл дих кæныны руаджы бæрæггонд цыдысты экологион уавæр æмæ, хæдзарадон куыстытæ куыд кæнгæ сты, уыдæттæ. Гъе, уыдон циклтыл дихгонд кæй цæуынц, уый у къæлиндартæ аразыны хъуыддагæн йæ бындур. Æппæты рагондæр къæлиндарты дæр нысангонд уыди, бæрæгбæттæ афæдзы дæргъы цы бæлвырд æмгъуыдты арæзт хъуамæ цыдаиккой, уый. Куысты фæлтæрддзинад адæймаджы баууæндын кодта сæйраг хъæууонхæдзарадон куыстыты æмгъуыдтæ астрономион зонæнты руаджы бæрæггæнгæ кæй сты, уый. Æмгъуыдтæ бæрæг кæнынæн æппæты хуыздæр æрдзон барæнтæ уыдысты кæрæдзи ивæг бон æмæ æхсæв. Незаманты дзырд «бон» уыди Хуыцауы комытæфæй хайджын. Ирон дзырд «бон»-ы ратæдзæн у рагон ирайнаг bany — «рухс» æмæ нысан кæны канд бон нæ, фæлæ æндæр дзырдтæ дæр: хъару, исбон. Дзырдтæ рухс æмæ исбоны мифологион мидис куыд амоны, афтæмæй хъару, хицаудзинад æмæ исбон дæттæг у æрмæстдæр арв. (5, т. I, 265–267 ф.) 

Рæстæг бæлвырд æмгъуыдтыл дих кæныны фæлтæрддзинад сæйраджыдæр астрономион æппæты стырдæр дæргъвæтин рæстæджыты сахуыр кæныны руаджы фæзынд, зæгъгæ, куы зæгъæм, уæд уым мæнгæй ницы ис. Зæгъæм, рæстæджы афонтæ кæрæдзи куыд ивынц, уый иртасæм Мæйы руаджы. Зонæм, Мæй йæ хуыз цал хатты айвы, уый дæр: Ногмæй, Йæ фыццаг цыппæрæм хай, Цæлхыдзаг мæй æмæ Йæ фæстаг цыппæрæм хай. Дæс æмæ ссæдзы онг нымайын йæ бон кæмæн нæу, уыдон дæр Мæйы уыцы хуызты руаджы, рæстæг куыд ивылы, уый базонынц. 

Рагзаманты адæмон астрономийы тыххæй дзырдæуы мифологион таурæгъты. Уымæй, Хуримæ абаргæйæ, Мæйы тыххæй ис бирæ фылдæр таурæгътæ. Ноджы, мифологион таурæгътæ куыд дзурынц, афтæмæй Мæй хайджын у бирæ фылдæр æмæ ахадгæдæр миниуджытæй. Адæймаджы хъысмæт дæр æмæ зæххы бæзнагдзинад дæр Мæйæ аразгæ сты, зæгъгæ, нымадтой. Уыцы хъуыдытæ баззадысты бирæ æвзæгты, уыимæ ирон æвзаджы дæр. Дзырд «мæй» иуæй нысан кæны æрвон буар, иннæмæй къæлиндарон мæй. 

Бæлвырд нæ дзурдзыстæм къæлиндары равзæрды вазыгджын фæрстытыл, фæлæ бафиппайдзыстæм, мæйтæн ирон æвзаджы цалдæргай нæмттæ кæй ис, уый. XIX æнусы тæккæ райдайæны Ирыстонмæ æрбафтыди скæсæйнаг бæстæты цард ахуыргæнæг немыцаг Юлиус Клапрот. Уый фыста: «Мæйтæ хонынц сæхирдыгонау. Æз сын ранымайдзынæн сæ дыгурон нæмттæ æмæ уын сæ бамбарын кæндзынæн. Уыдон ирон нæмттæй тынг нæ хицæн кæнынц. 

январь — анзур; 

февраль — комахсун, хъæзтыты рæстæг. Уыцы мæй саразынц хъазтизæртæ, хиирхæфсæн хъæзтытæ, фæбадынц бæхтыл, махмæ Урсы къуырийы куыд вæййы, афтæ куывдты фæбадынц; 

мартъи æмæ сæм апрель хуыйнынц марухо дуа май, ома дыууæ мæйы фæдарынц ком; 

май — Николай май кæнæ Николайы мæй, грекъаг аргъуанæй райстой сыгъдæг Николайы бæрæгбон; 

июнь — амисуальта; 

июль — созан, ома йæ сæр тилæг — уыцы мæй бæхтæ иудадзыгдæр сæ сæртæ фæтилынц, цæмæй сæ бындзыты асурой; 

август æмæ сентябрь — рухана дуа май, ома сагтæ куы фæуасынц уыцы дыууæ мæйы, уæд вæййы сагты скъæрæн афон; 

октябрь — кæфти май, ома, кæсæгты мæй; 

ноябрь — горгуба, равзæрди сыгъдæг Георгийы номæй; 

декабрь — атзолагозарт, кæнæ та, дзул æмæ фыдызгъæл куы фæкадавар вæййынц, уыцы рæстæг» (6, 163 ф.) 

Мæйы ацы нæмттæ сты, æппæты раздæр фыст чи æрцыди, ахæмтæ æмæ иуцасдæр хицæн кæнынц, ныр кæй зонæм, уыдонæй. О, фæлæ зæрдыл дарын хъæуы, уыдон 1807–1808 азты фыст кæй æрцыдысты, уый. 

Уый тыххæй ивгъуыд æнусы 80-æм азты В.Ф. Миллер афтæ фыста: «Мæйты нæмттæ Ирыстоны алы рæтты æмхуызон не сты. Уæдæ не сты махонты хуызæн дæр. Дыгур пайда кæнынц мæнæ ахæм нæмттæй: 

Басилти мæйæ — Василийы мæй, æрхауы декабры кæрон æмæ январы æмбисмæ. Ацы ном ист у чырыстон динæй. 

Комахсæн — хауы январы тæккæ æмбисмæ. 

Комдарæни мæйæ — мархойы мæй, иу кæны мах февралы рæстæгимæ. 

Марти мæйæ — мартьи. 

Никкола — Николайы мæй, хауы апрелы дыккаг æмбис æмæ майы фыццаг æмбисмæ; диссæгтæ аразæг, сыгъдæг Николайы бæрæгбонмæ гæсгæ йын раттой ахæм ном. 

Фæлвæра — Фæлвæрайы мæй (хæдзарон фосы бардуаг), хауы майæн йæ дыккаг æмбисмæ, июнæн йæ фыццагмæ. 

Амистол — æвæццæгæн, хауы июнь æмæ июлы æмбистæм, йæ равзæрд бæрæг нæу. 

Сосæни мæйæ — ривæд кæнæн мæй (ныхас цæуы бæхтыл). 

Рухæн — август. Сагты скъæрæн мæй; уыцы рæстæг сагтæ цы уынæр фæкæнынц, уый хонынц рухæн. 

Кæфти мæйæ — кæсæгты мæй, махмæйы сентябры кæрон æмæ октябры райдайæнмæ æввахс рæстæг. Уæд фæуазалтæ кæны, кæсæгтæ Терчы донæй йæ къабæзтæм аивылынц æмæ дзы вæййы бирæ æрцахсæн, гъе уый тыххæй йæ афтæ схуыдтой. 

Геуæргоба — сыгъдæг Георгийы мæй, махмæйы октябры дыккаг æмбис æмæ ноябры фыццаг æмбисимæ æввахс рæстæг. 

Цæппорсе — хауы ноябры кæрон æмæ декабры æмбисмæ; Цæппорсе (иронау Цыппурс) куыд равзæрд, уый бæрæг нæу» (7, II, 263–264 ф.) 

Ирон къæлиндары тыххæй дзургæйæ цымыдисаг бæлвырддзинæдтæ ис зындгонд ирон ахуыргонд Цыбырты Людвиджы æвæджиауы чиныджы. Зæхкуысты къæлиндары тыххæй цы монографи ныффыста, цымыдистæ уый сæхæдæг рафæлдахæнт (8, 25–24 фæрстæ). Ацы ран зæгъын хъæуы проф. Абайты Васо куыд хъуыды кæны, уый тыххæй: мæйты ирон нæмтты тыххæй уый цæстæнгас у æппæты растдæр. 

Афæдзы райдайæн баст у зымæджы мæимæ (Тъæнджы мæй|Басилти мæйæ) æмæ æрцæуы фæткæн баззайæг январмæ. Куыд зонæм, афтæмæй йæ фæстæ фæд-фæдыл арæгъ сты иннæ иуæндæс мæйы. Мæйтæй иуты ирон нæмттæ æвдисæн сты æрдзон фæзындтытимæ баст рагон фæткæн. Сæ иннæ хай та баст сты рагчырыстон динимæ æмæ сæ хонынц аргъуаны ахсджиагдæр бæрæгбæтты нæмттæй. 

Цымыдисаг у, ромаг император Юлий Цезарь нæ эрæйы агъоммæ 46 аз къæлиндарон система; æрнывыл кæныныл цы ныфсджын куыст бакодта, уый. Уый амындмæ гæсгæ афæдзы райдайæныл нымад æрцыди 1-æм январь. «Январь цыди зымæджы хурхæтæны фæстæ, уыди, боныл æфтын куы байдыдта, уыцы фыццаг мæй. «Хур ног фæндагыл фæцалх вæййы». Азнымад хурмæ гæсгæ куы райдыдта, уæд афæдз уыцы мæйæ райдайыны фæтк фæфидардæр». (2, 34 ф.) 

Чырыстон динимæ æрмæст иуæй-иу мæйты нæмттæ баст не сты, фæлæ ма къуырийы бонтæй кæцыдæрты нæмттæ дæр. Уыдонæй у фыццаджыдæр Хуыцаубон — воскресенье. Нæ дуджы II æнусы ромаг император Адриан æрвылкъуырийы улæфты бон сабатæй (дзуттаг æвзагыл саббат — куысты кæрон, æнцой бон) раивта къуырийы иннæ, Хуры бонмæ (лат. dies Solis, англ. Sunday, нем. Sonntag) Чырыстон дин райсæг император Константин æй 321 азы рахуыдта «хуыцаубон». Уый уыди Чырыстийы мæрдтæй здæхæн алæмæттаг бонимæ баст. 

326 азы Никейы æмбырды³ Юлианы (Юлийы) къæлиндарыл сразы сты, уæдмæ чырыстон дин кæм сфидар, уыцы европæйаг бæстæтæ. Уæдæ зæгъæн ис, чырыстон бæрæгбæттæм гæсгæ Фæлвæра, Амистол, Майрæм, Джиоргуба, Цыппурс æмæ къуырийы бонтæ: Дыццæг (Георгибон), Майрæмбон, Сабат, Хуыцаубон аланты-ирæтты удварны культурæмæ кæй æрбацыдысты Хуыцауы фарны дзырдимæ æмæ X æнусы райдайæнмæ сæ туджы, сæ зонды кæй ахъардтой. 

XVIII æнусы 40-æм азтæй фæстæмæ Уæрæсе æмæ Ирыстоны æхсæн гуырын байдыдтой бæлвырд политикон ахастдзинæдтæ. 1774 азы Ирыстон йæхи сбаста Уæрæсейы паддзахадимæ. Уыцы æмæ уый фæстæйы цаутæ фесты Ирыстонмæ чырыстон ахуырад хæссæг, уæвгæ дзæвгар рæстæджы дæргъы муртатдзинад æмæ чырыстон дин кодтой æмдзу. Ацы темæ у сæрмагонд ныхасы аккаг æмæ чиныджы иннæ хæйтты æрхæсдзыстæм æвдисæйнæгтæ дыууæ цымыдисаг культурон фæлтæры тыххæй. 

Куыд бафиппайдтам, афтæмæй Мæйы уавæр цæстæй иртасыны руаджы незаманты базыдтой, бæрæгбæттæй чи куыд хъуамæ арæзт цæуа, уыдæттæ. Мæйы къæлиндары тыххæй къухы бафтыд кадавар æрмæджытæ, уæвгæ та зонæм: мæй дих кодта цыппар къуырийыл, уыди дзы 28 боны æмæ 2 сахаты. «Кæд ирон нымадмæ гæсгæ афæдзы дæргъы мæй 13 хатты сног вæййы, уæд 28 боны æмæ 2 сахаты 13-ыл куы ахатт кæнæм, уæд афæдзы уыдзæн 365 боны æмæ сахаты». (9, 244 ф.) 

Уыцы иу рæстæг Юлийы адæмон къæлиндарæй кæй пайда кодтой, уымæ гæсгæ къæлиндары бæрæгбонтæ фæткæн баззайæг мæйы къæлиндары нымадимæ нал бадтысты. Уавæр се ’нцонтæй нал уыди, 1582 азы папа Григори XIII рæстæг хуры къæлиндар ногæй куы рацарæзтой, уæд. Райдианы католикон бæстæты къæлиндар фæкодтой 10 суткæйы раздæр. Уыцы ног системæ рахуыдтой «Ног нымад». Не ’нусы райдайæны Григорийы къæлиндарæй пайда кодтой, византиаг чырыстон ахуырад кæм райстой, æппæт уыцы бæстæты. 

Ацы фиппаинаг æнæмæнг хынцинаг у, уымæн æмæ фæстаг рæстæджы бæрæгбæттæ иуæй арæзт цæуынц «Ног нымадмæ» гæсгæ, иннæмæй та византиаг чырыстон дины къæлиндармæ гæсгæ. Мæ хъуыды фæбæлвырддæр кæнон. Ирон азнымад у бæлвырд кæнæ нысангонд бонты системæ, кæцы баст у хуры змæлдимæ. Фыццаджыдæр, уыдон сты, æхсæв æмæ бон æмбæрцытæ куы свæййынц æмæ хур куы рахæты, уæды конд бæрæгбæттæ. 

Уыдонимæ сты, сæ фæстæ кæй нысан кæнынц æмæ се ’хсæн нымад къуыритæ æмæ бонтæ кæмæн вæййы, уыцы бæрæгбæттæ. Зæгъæм, мах зонæм, Цыппурсы бон 7 январы кæй бæрæг кæнынц, уый. Уымæй къуыри фæстæдæр 14 январы размæ æхсæв бæрæг кæнæм Ног азы бæрæгбон, иронау — Ногбон (Ногбонтæ). Ногбоны фæстæ цы хуыцаубон ралæууы, уæд та скæнынц къæлиндары нысангонд бæрæгбон Бадæнтæ. Уымæй къуыри фæстæдæр та хуыцауæхсæв ралæууы Фæцбадæнты бæрæгбоны фыццаг бон. 

Бæлвырд æмгъуыдты кæй кæнынц, уыцы бæрæгбæттимæ фæиу вæййынц чырыстон къæлиндары нысангонд æндæр ахæм бæрæгбæттæ. Дзырдæн зæгъæм, ирæттæ рагæй кæнынц мæнæ ахæм чырыстон бæрæгбæттæ: Цыппурс, Доныскъæфæнтæ, Мады Майрæмы куадзæн. Уыдон нысангонд цæуынц бæлвырд бонты æмæ иннæ бæрæгбæтты æмгъуыдтæ та сбæлвырд кæнынц уыдонмæ гæсгæ. 

Дыккаг къордмæ цы бæрæгбæттæ хауы, уыдон дзæвгар сты. Ам сты Комахсæн, Куадзæн, Кæрдæгхæссæн æмæ æндæртæ. Адон нысангонд сты Мæйы къæлиндары. Нæ дуджы IV æнусы, бæлвырддæр та, 325 азы Никейы æмбырд бауынаффæ кодта, мæй уалдзæджы фыццаг хатт йæ цалхыдзаг куы бавæййы, Куадзæн уæд кæнгæ у, зæгъгæ. Афтæ уымæн бауынаффæ кодтой, æмæ Куадзæн конд цыди алы афонты, уымæн æмæ йæ цы бонты нысан кодтой, уыдон баст уыдысты, йæ цалхыдзаг-иу алы афонты чи сси, уыцы уалдзыгон мæимæ. Уыцы рæстæг-иу аххæссыди 22 мартъийæ 25 апрелмæ. Уымæ гæсгæ-иу Куадзæны фæстæ ивд æрцыдысты иннæ бæрæгбæтты æмгъуыдтæ дæр. 1990 азы Куадзæны æмгъуыд раййæфта 15 апрелмæ (зæронд нымадмæ гæсгæ —2 апрелы), 1991 азы —7 апрельмæ (зæронд нымадмæ гæсгæ — 25 мартъийы), 1992 азы — 26 апрельмæ (зæронд нымадмæ гæсгæ — 13 апрелы), 1993 азы — 18 апрельмæ (зæронд нымадмæ гæсгæ — 5 апрелы). 

Хъуыддаг ныссуйтæ хуымæтæджы адæмы астрономион æнæрхъуыдыйы аххосæй. Абоны адæмæн сæ фылдæр куыд нымайынц, афтæмæй, мæй цы уавæрты вæййы, уыдонæн бахынцæн нæй. Ацы ран нын стыр ахъаз фæуыдзысты сæрмагонд къæлиндартæ. Уыдонæй иу у «1991–1992 ахуыры азæн скъолатæн арæзт астрономион къæлиндар». Ацы къæлиндар уагъд цæуы æрвылаз дæр (кæй кой скодтам, уый у 42-æм), фæнысан дзы кæнынц, алы ахуыры аз дæр цы астрономион фæзындтæ вæййы, уыдоны тыххæй базонинæгтæ. Уымæй уæлдай къæлиндарты вæййы базонинæгтæ Хур, Мæй, стъалытæ æмæ æндæр уæларвон буæртты тыххæй. 

Мах зонæм, 1992 азы 20 мартъийы 10 сахаты æмæ 48 минутыл кæй райдыдта астрономион уалдзæг, уæд бон æмæ æхсæв свæййынц æмбæрцытæ, хур арвы экваторыл ахизы æмæ арвы хуссайраг æрдæгтымбылæгæй бацæуы цæгаты æрдæгтымбылæгмæ. Зæххы цæгаты æрдæгтымбылæджы райдайы астрономион уалдзæг, хуссары та — астрономион фæззæг. Базонæм, уалдзыгон мæй йæ цалхыдзаг цы бон баци, уый æмæ сбæлвырд кæнæм, Куадзæн цы бон нысангонд æрцæудзæн — уый та вæййы, уалдзæг мæй цæлхыдзаг куы бавæййы, уымæн йæ фыццаг хуыцаубоны. 

Никейы æмбырды уынаффæмæ гæсгæ æхсæв æмæ бон куы сæмбæрцытæ вæййынц, уый нысангæнæн бон у 21 мартъи. Уый фæахъаз ис, Куадзæны бæрæгбон кæд конд хъуамæ цæуа, уый бæрæггæнæг таблицæ аразынæн. Æрвылаз дæр Мæскуыйы патриархи кæй уадзы, чырыстон аргъуаны уыцы къæлиндары цалдæр азæн рагацау мыхуыргонд æрцæуынц, Куадзæны бæрæгбон цы бонты кæнгæ уыдзæн, уыдон. Уым Куадзæны бонтæй уæлдай нысангонд вæййынц, йæхиимæ баст чи у æмæ йæ размæ æмæ йæ фæстæ цы бæрæгбæттæ æмæ хицæн адæймæгты царды цаутимæ баст фынгæвæрдтæ уыдзæн, уыдон дæр. Ныхас дзы цæуы, дыууæ къуырийы дæргъы Фыдыкомбæттæн æмæ Урсы къуырийы бæрæгбæттæм куыд фæцæттæ кæнынц, уый тыххæй. Базонынц, авд къуырийы чи ахæссы, уыцы Комбæттæны, Зазхæссæнты æмæ Кæрдæгхæссæнты тыххæй. Ахæм къæлиндаримæ баст базонинæгтæ сты дæлдæр лæвæрд таблицæйы. Бонтæ лæвæрд цæуынц ног нымадмæ гæсгæ. 

Ацы бæрæгбæттимæ чи базонгæ уа, уый æнæмæнг ахъуыды кæндзæн: нæ фыдæлтæ-иу уыцы бонтæ куыд сбæрæг кодтой? Къухы цы зонæнтæ ис, уыдонмæ гæсгæ æнæгуырысхойæ зæгъæн ис: зыдтой сæ, мæй цы уавæры ис, уымæ гæсгæ. Зæгъæм, Комахсæн бæрæг кодтой чырыстон Урсы къуырийы разæй æмæ Комбæттæнимæ иу рæстæг, зонгæ та-иу æй бакодтой мæйы къæлиндармæ гæсгæ. Ногбонæй Комахсæнмæ-иу куы фондз къуырийы уыди, куы авд къуырийы. Кæд-иу мæй Ногбонты сног ис, уæд-иу Комахсæн кодтой авд къуырийы фæстæдæр. Ногбонæй-иу къуыри фæстæдæр куы сног ис мæй, уæд та-иу уыцы бæрæгбон кодтой фондз къуырийы фæстæ. Уыцы бонæй анымайгæйæ-иу базыдтой, уый фæстæйы бæрæгбæттæй ма кæмæ цас баззади, уыцы æмгъуыдтæ. 

«Владикавказские эпархиальные ведомости» чи хуынди, уым 1899, 1900 æмæ 1901 азты ныммыхуыр кодтой стыр историон афыст «Чырыстон дин æмæ Ирыстон». Номыртæй иуы лæвæрд цæуы ирон адæмон бæрæгбæтты номхыгъд æмæ сæ кæныны æмгъуыдтæ. Загъд дзы ис: «Ирæттæ афæдзы рæстæг хыгътой иу бæрæгбонæй иннæмæ нымайгæйæ: 

Бафиппайын хъæуы, номхыгъды зындгонд адæмон бæрæгбæттæ сегас кæй не сты, уый. Уыцы бæрæгбæттæ уыдысты бирæ фылдæр. Уæвгæ ам ныхас бæрæгбæттыл нæ цæуы. Нæ хæс у, ирон адæмы азнымад куыд арæзт цыди, уый равдисын. Уымæн æмæ Юлийы чырыстон къæлиндар æмæ Григорийы адæмон къæлиндар кæрæдзийæ кæй хицæн кæнынц, уый нын бæрæгбæттæн бæлвырд æмгъуыдтæ скæныны фадат нæ дæтты. Æрхæсдзынæн ахæм дæнцæг. Ирон бæрæгбон Цыппурс-иу хъуамæ скодтаиккой зымæджы хурхæтæнты (25 декабры) æмæ, дунейы католиктæ кæй кодтой, уыцы Цыппурсимæ иу рæстæджы. Къуыри фæстæдæр та-иу скодтой Ногбон. Уый фæстæ-иу йæ рады ралæууыд иннæ аз. 

Фæлæ чырыстон фæткмæ гæсгæ-иу Цыппурсы бæрæгбон райдыдта 6 январы æмæ-иу уæд Ногбон атыхсти 13 январмæ. Ацы ран æнæмæнг бафæрсдзысты: абоны ирæттæ кæцы бонæй хъуамæ райдайой рæстæг нымайын? Мæ зæрдæ мæм афтæ дзуры: абон нæм удварн здæхы, удтæ сыгъдæггæнæн рæстæг ралæууыд æмæ æхсызгонæй хъуамæ баиу уæм чырыстон дунеимæ æмæ райсæм, 1991 азæй фæстæмæ Уæрæсейы Федерацийы адæмтæ бæрæгбоныл кæй банымадтой æмæ Цыппурс кæд нысан кæндзысты, уыцы бон. 

Йæ рæстæджы академик В.Ф. Миллер бафиппайдта: «Ирæттæ афæдзы афонтæ афтæ нымайынц: 1. Зымæг; 2. Рагуалдзæг; 3. Уалдзæг æмæ сæрды фыццаг æмбис, ома, май æмæ июнь; 4. Фæззæг — сæрды хосгæрдæнтæй сыфтæр згъæлын афонмæ; 5. Æрæгвæззæг — фæззæджы халас æвæрын куы байдайы, уæдæй мит æруарынмæ. Ставддæр нымадæй та афæдз кæнынц дыууæ дихы: хъарм рæстæг хонынц сæрд, уазал рæстæг зымæг». (7, II, 263 ф.) 

Уый, ай-гъай дæр уыди зæрдаив нымад, уæвгæ та афæдз афонтыл дих кæнын баст уыди хъæууонхæдзарадон куыстытæ бæлвырд æмгъуыдты кæныны тыххæй фидар фæткимæ. Уæдæ алы бæрæгбæттæ æмæ афонтæн ис дыууæ къордыл фæдих кæнæн. Фыццаг къордмæ хауынц, хорæрзадыл чи ауды, уыдон. Дыккагмæ — тыллæг бахъахъхъæнын æмæ йæ бафснайыныл чи ауды, уыцы бæрæгбæттæ. 

Уыцы къордтæн кæрæдзи фæдыл ис афтæ равæрæн: фыццаг — зымæгон къорд, баст сты уалдзæджы быдырон куыстытæм хи бацæттæ кæнынимæ. Дыккаг — уалдзыгон къорд, баст сты уалдзыгон куыстытæ арвитынимæ. Æртыккаг — сæрд æмæ фæззæджы къорд, баст сты хортæ бахъахъхъæнын æмæ тыллæг бафснайыны куыстытимæ. Адæмон къæлиндармæ гæсгæ сын лæвæрд цыди ахæм æмгъуыдтæ: фыццаг къордæн — Цыппурсæй Стыр Тутырты онг; дыккагæн — Рæмон бонæй Кæрдæгхæссæнмæ; æртыккагæн — Дауджытæй Цыппурсмæ. 

Афæдзы къæлиндар афтæ дихгонд цыди хæдзарадон афæдзы куыстытæ кæныны æмгъуыдтæ хынцгæйæ. Фыццаг, зымæджы къорды куыстытæн лæвæрд цыди, мит зæхх дзæбæх куы æрæмбæрзы, уырдыгæй рагуалдзæгмæ, уалдзыгон куыстытæм цæттæ кæныны рæстæг. Фæсхурхæтæнты-иу ивддзинæдтæ куы æрцыди, уыцы афонимæ йæ бастой. Уæд-иу зæхкусæгæн ралæууыд ног куысты афон. Уалдзæджы-иу зæхмæ зылдысты, хортæ тыдтой, зылдысты æвзартæм. Сæрды-фæззæджы циклы рæстæг та-иу ахаста хосгæрдæнтæй суанг æрæгвæззæгмæ. Уæд та-иу бафснайдтой хортæ. 

Проф. Цыбырты Л. афтæ загъта: «Бафиппайын хъæуы уый æмæ æрмæст Ирыстоны дæр хицæн куысты æмгъуыдтæ фидар кæй не сты, уымæн æмæ хæхбæсты æмæ быдыры уыцы иу куыстытæ иу афоныл нæ фæкæнынц. Канд махмæ нæ, фæлæ æндæр адæмты къæлиндарты дæр афæдзы афонтæн бæлвырд æмгъуыдтæ, лæвæрд кæй нæй уый у, бамбарæн кæмæн ис, ахæм хабар». (8, 41 ф.) 

Æнæмæнг бафиппаинаг у, цы æмгъуыдты кой кæнæм, уыцы рæстæг бæрæгбæттæн къуырийы алы бон кæнæн кæй нæ уыди, уый. XIX æнусы райдайæны немыцаг ахуыргонд Юлиус Клапрот афтæ фыста: «Ирæтты азнымад у мах нымады хуызæн. Мах „воскресенье“ сæм хуыйны Хуцавибон, ома Хуыцауы бон æмæ сын уæд куыстытæ сегас дæр вæййынц нæфæтчиаг. Æнæмæнг кæнинаг ма уæд, æндæр къуырисæр æмæ майрæмбон дæр сæ къухмæ мигæнинаг дæр нæ райсдзысты. (6. 163 ф.) 

1855 азы Жускаты Соломон фыста: «Ирæттæ къуыри кусынц æртæ боны: дыццæджы, æртыццæджы æмæ цыппæрæмы. Майрæмбон нæ кусынц, уымæн æмæ йæ нымайынц Мады Майрæмы боныл, йæ номæй дæр бæрæг у — майрæм-бон (день Марии). Хуыцаубон нæ кусынц, уымæн æмæ у Хуыцауы бон. Къуырисæр дæр мийаг къухмæ нæ исынц, уый у къуырийы райдайæн, йæ фыццаг бон. Сабаты ис æрмæстдæр зиуæй кусыны бар». (10, I, 138 ф.) 

Къæлиндары нысангонд бæрæгбæттæ хорз куы базонæм, уæд рабæрæг вæййы, кæцыдæрты дзы къуырисæр кæй нысан кодта, уый. Ацы боны ном комкоммæ куы ратæлмац кæнæм, уæд нысан кæны: къуырийы райдайæн, йæ сæр. Уый бирæ цæуылдæрты дзуры. Майрæмбон куыстытæ иууылдæр уыдысты нæфæтчиаг. Цымыдисаг у, уыцы боныл уыцы ном Мады Майрæмы кадæн кæй сæвæрдтой, уый. Гъе уымæ гæсгæ сылгоймаджы куыстытæй уæлдай нæфтчиагдæрыл нымад цыдысты хуыйын, кæрдын æмæ гæрстæ æхсын. Уæ зæрдыл бадарут: рагон ромаг къæлиндары дæр уыцы бон куывтой сылгоймæгтыл аудæг хуыцаумæ æмæ хуынди dies Veneris — Венерæйы бон. Уыцы боны æмбæхст ис, æнусты арфæй цæуæг сылгоймагæй райдайгæ дунейы тæваг. 

Бæрæгбæттæн сæ фылдæр хай арæзт цыдысты хуыцаубæтты, стæмдæр хатт сабат бонты. Раздæр куыд бафиппайдтам, афтæмæй нæ дуджы IV æнусы фыццаг цыппæрæмхайы алы къуыри дæр сабат бонты кодтой бæрæгбæттæ (дзуттаг æвзагыл «саббат» — ома, æнцой, куысты кæрон), уæд уыцы бон баивтой къуырийы иннæ бонæй æмæ йæ Чырыстийы кадæн рахуыдтой Хуыцаубон. Библимæ гæсгæ сабат бон кусын кæй нæ фæтчыди — Хуыцау-иу «удæнцой æвзæрста» — уыцы фæтк æххæстгонд цыди чырыстон æхсæнады дæр. Чи зоны, аланты-ирæтты зонды сабат бонтæ нæфæтчиагæй уый тыххæй баззадысты. 

Иннæмæй та, бирæ ирон бæрæгбæттæ нысангонд цыдысты сæйраг боны размæ æхсæв. Кæд-иу бæрæгбон хуыцаубонмæ æрæййæфта, уæд-иу æй кæнын райдыдтой сабаты фæсахсæвæрты. 

XIV æнусы æмбисы доминикайнаг моладзан Юлиан алантæм-ирæттæм хуыцаубон куыд кадджын у, уый тыххæй афтæ фыста: «Уыцы бонæн дины сæраппонд уыйбæрц кад кæнынц, æмæ, зæгъæм, знæгтæ бирæ кæмæн ис æмæ йæхæдæг дæр фыдгæнæгыл нымад чи у, ахæм лæг дæр хæцæнгарзимæ кæнæ æнæуи сæрибарæй рацæуы, туг кæмæй дары кæнæ маст кæмæн скодта, уыдон æхсæнмæ». (6, 12–13 ф.) 

Æнæмæнг зæгъын хъæуы уый дæр, æмæ-иу, гæнæн нал уыд, уæд бæрæгбæттæ къаты бонты дæр кæй скодтой. Уыцы хуызы тынгдæр нымадтой дыццæг (георгибон), стæмдæр хатт — цыппæрæм. Адæймагмæ æввахсуæвæг магион тыхтæн дывæрццыгахаст кæй уыди, уый тыххæй-иу дæлимонтæн дæр арæзтой бæрæгбæттæ. 

Ахæм бæрæгбæттæн æвзæрстой æртыццæг бон. Адæм æй хæйрæджыты бон дæр уымæн схуыдтой. Фарны, цины бæрæгбæттæ уыцы бон никуы кодтой. Кусгæ къуырийы улæфæн бонтæ нысангонд кæй сты, уымæ гæсгæ ирæттæ ныр дæр сæ рагон ахуыр нæ халынц. Уæвгæ адæм кæй сæнæвдæлон сты, уымæ гæсгæ ма раздæры фæтк æххæстгонд цæуы сабат æмæ хуыцаубæтты. 

Ирон бæрæгбон цы афонты æмæ æмгъуыдты конд цæуы, уымæ кæсын хъæуы дыууæ хуызы. Афæдзы бонтæй кæй кæд æрæййæфта, къуырийы бонтæй кæцыйы конд цæуы æмæ цас рæстæг ахæсдзæн. Факттæ дзурынц: бæрæгбæттæй иутæ ахæссынц иу бон, иннæтæ иннабонæй-иннабонмæ. Ис афтæ хъуыдыгæнджытæ, зæгъгæ, къуыри чи ахæссы, уыцы бæрæгбæттæ райгуырдысты магион нымæц авдæй. Иннæмæй та уыцы бæрæгбонæн уыди эпикон ахаст, уæвгæ та уыцы бонтæй сæйрагдæр сты æртæ. 

Зæгъæм, Джиоргуыбайы бонтæй ахсджиагдæр уыди фыццаг, æмæ-иу райдыдта, хуыцаубоны-иу куы бахсæв, уæд. Уыцы бон хонынц Джиоргуыбайы æхсæв (Хуыцауæхсæв) — Галæргæвдæн. Ноджы кадджындæр боныл нымад уыди къуырисæр, изæрæй, ома, дыццæг æхсæв, хонынц æй Уастырджийы æхсæв. Дыгуронау дыццæг хуыйны георгибон. Джиоргуыбайы къуырийы фæстаг бон бæрæгбон æнæхъæнæй дæр фæвæййы, уый та хонынц Уастырджийы фæдзæхсæн (Уастырджийы æрвитæн). 

Гъе ацы дæнцæг нын фæахъаз нæ хъуыды бафидар кæнынæн: кæй фæхицæн кодтам, къуырийы уыцы бонтæ баст сты нымæцтæ æртæ æмæ авды магиимæ. Нымæц æртæ баст у уæларвон дунеимæ дæр, зæххон цардæн та аразы æртæ арæны — ивгъуыд, абон æмæ сом, кæнæ та — фыдæлтæ, ныры фæлтæр, нæ байзæддæгтæ. Цæвиттон, дудунейы космикон хуызæг æвдисæг алæмæттаг нымæц авды арæнты арæм размæ ивылæг змæлд. 

Ноджы ахсджиагдæр у, бæлвырд бæрæгбонæн лæвæрд æддаг рæстæджы хуызы чи сахады æмæ йæ чи æрнывыл кæны, уыцы мидрæстæг фæиппæрд кæнын. Ома, бæрæгбоны рæстæг хъуамæ уæрст цæуа фидар фæткмæ гæсгæ. Ам бафиппайын хъæуы, бæрæгбоны архæйдтытæй ахсджиагдæр цы у, уый: кусарт акæнын, кувæндонмæ кувинæгтæ ахæссын, лæвæрттæ ракæнын, гаджидæуттæ уадзын, æви фынгтæ æвæрын? Уыцы æгъдæуттæ-иу, стæм хаттæй фæстæмæ, конд цыдысты боны фыццаг æмбисы. Дыккаг æмбисы-иу изæрырдæм сæ тыхы бацыдысты хъæзтытæ: ерыстæ, алы хиирхæфсæн змæлд, фæндырдзагъд æмæ кæфтытæ. 

Гъе, афтæмæй, æгъдæуттæ баст уыдысты æнæуи æмæ адæмон бæрæгбæтты нысанимæ, ивгъуыд замантæй хастой фарн, фидæныл аудыдтой. Æцæгæй дæр, бæрæгбон уыди адæмы зæрдæйы цы баззади, уый рæгъмæ рахæссыны мадзал, бæрæгбон ивгъуыд рæстæгæй æрхаста ахсджиаг зонинæгтæ. Бæрæгбон йæхæдæг æмæ йе ’гъдæуттæ уыдысты фидæны æхсæнады хъысмæт аразæг, хæрзырдæм ыл аудыдтой. Гъе, афтæмæй иугонд цыдысты, абоны бон фидæны тыххæй хорзæхтæ кæй куырдтой æмæ, фыдæлтæй баззайæг æгъдæуттæ кæй кодтой, уыцы æртæ æууæлы. 

Адæмон бæрæгбон йæ æппæт фидыцы æууæлтимæ тырныдта иу нысанмæ, адæм æм цæмæ æнхъæлмæ кастысты, уымæй сын фылдæр хорздзинæдтæ ракæнынмæ. Бæрæгбæтты фæлыст аразгæ уыди, космикон иудзинад хæссæг адæймаг, æхсæнад æмæ æрдзы цы баста, уымæй. Гъе, ахæм хъуыдытæ нæм райгуыры, адæмон бæрæгбæтты сюжетон фæзилæнтæ æмæ архайд æвзаргæйæ. Уыдон-иу уæлдай тынгдæр раргом сты бæрæгбоны арфæты гаджидæутты. Фæрнджын хистæртæ-иу скуывтой, цардамæндтæй хайджын куыд уой, фыдбылызтæй хызт, ахæм арфæйаг-иу фæкодтой хуынд адæмы. Уæларвон тыхтæн-иу балæгъстæ, батабутæ кодтой æвзæрст лæгтæ, адæмы номæй дунесфæлдисæг тыхтимæ дзурын чи зыдта, ахæм дины кусджытæ. 

Уыцы æмзæрдиуæгдзинады сæраппонд-иу нывæндтæ акусарт кодтой, сарæзтой-иу хъæзтытæ æмæ дзаджджын фынгтæ. Раздæр-иу зæдтæ æмæ дауджытæн аргæвстой æрми хорæй хаст зынаргъ нывондæгтæ, цæмæй сыл саудой æмæ сын сæ куысты фæахъаз уой. Уый фæстæ-иу хоры сæрæй куывд скодтой. Уый тыххæй бæстондæр зæгъдзынæн фæстæдæр, ныр та уал бафиппайын хъæуы уый æмæ хойраг дæр æмæ-иу нозт дæр кæй кодтой, сæрмагондæй-иу бæрæгбонмæ кæй рахицæн кодтой, ахæм æвзæрст хорæй. Хуыцауы комытæфдзыд хойрæгтæ æмæ нозтæй бирæ нæ кайдтой. 

Уæдæ ма уый дæр бафиппайæм, æмæ бæрæгбонæн фидыцы хос хъæзтытæ æмæ хиирхæфсæн архайд кæй уыдысты адæмы бæллицтæ раргом кæныны мадзал. Удæй бавзаргæ ивгъуыд æмæ бæллиццаг фидæн иу хъæддых æлхынцъ ныккæнгæйæ-иу ирдæй сфæлындыдтой æмæ райхъал кодтой сæ ныры цард. 

Уарзиаты Вилен 

Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ 

Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш 

[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995] 

___________________________________ 

² Æмуырдыг хаххы (|) хæд фæстæ лæвæрд цæуы дыгурон дзырд. 

³ Никейы æмбырд — уырыс. Никейский собор.