Адæмон бæрæгбон хайджын уыди, бæрæгбонмæ æрцæуджыты æмзæрдæ, æмуд чи кодта, иу-къорд ахæм сæрмагонд миниуæгæй. Сæ иу уыди иумæйаг фынг. Уый хуынды адæммæ гуырын кодта æмхуызон æнкъарæнтæ. Иумæ хæрын æрмæстдæр адæймаджы туджы ис, æмæ уыцы æгъдау фæзынди, адæмтæ конд æмæ уындæй хицæн къордтыл дихтæ кæнын куы байдыдтой, уæд. Гъе, æмæ уыцы дæргъвæтин заманты дæргъы сфидар ис хæрын æмæ нуазыны бæлвырд фæтк. Ирон адæммæ ис сæхи фынджы æгъдæуттæ. Уыдон та алы адæмæн дæр сты йæ культурæимæ баст. 

Хойраг йæхæдæг дæр æмæ, фынджы уæлхъус хи куыд дарын хъæуы, уыцы æгъдæуттæ дæр ахсджиаг уыдысты æрвылбоны царды. Фæстаг азты наукон куыстытæй базыдтам, уыцы æгъдæуттæн канд биологион мидис кæй нæ уыди, фæлæ æхсæнадон ахадындзинад дæр. Сæдæгай æнусты дæргъы бинонтæ, фынгыл бадгæйæ, иу фæлтæрæй иннæмæ лæвæрдтой æмæ ныр дæр дæттынц удварны хæзнатæ, фæрнджын æгъдæуттæ. Хойрæгтæн æмæ фынджы æгъдæуттæн сæ ахадындзинад ноджы ахсджиагдæр уыди къæлиндары хыгъд, бинонты æмæ æнæнхъæлæджы райгуыргæ бæрæгбæтты рæстæг. Уый аразгæ уыди, кувинаг хойрæгтæ æмæ нозтытæ бæрæг нысантæ хæссæг кæй уыдысты, уымæй æмæ ноджы фынджы ахастæй дæр. 

Фынджы æгъдау у уæлæрвтæ æмæ адæмы æхсæн бастдзинад саразыны аив мадзал. Æнæмæнг хынцгæ уыдысты, цы фæтчыди æмæ цы нæ фæтчыди, уыдонæй алцыдæр, уымæн æмæ фынджы æгъдæуттæ уыдысты уæлфæдзæхстон æууæлтæй хайджын. Уалдзыгон бæрæгбæтты фынгтæм-иу рахастой, дзуæрттæн æхсызгон чи уа, ахæм кувинæгтæ, ома, ныл уæд куысты рæстæг ауддзысты. Фæззæджы-иу сæ фæллæйттæ куы бафснайдтой, уæд та сын-иу бахай кодтой уыцы азы лæвæрттæй хорæй дæр, фосæй дæр. 

Гъе, афтæмæй хъахъхъæд цыдысты, уæларвон тыхты æмæ адæмы æхсæн ахастдзинæдтæ цавæрдæр къæпхæнмæ куыд схызтысты, уыцы хуызы. Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæй иуæй алы хорзæхтæ куырдтой, иннæмæй та сын табу кодтой, алы фыдбылызтæ æмæ фыдтæй хызт цæмæй уой, уый тыххæй. Гъе, афтæ алы бæрæгбоны фынгæвæрды æгъдæуттæ дæр арæзт цыдысты зæххон æмæ уæларвон ахастытæ ныхмæ æвæрыны уагыл. Уæдæ куывды адæм хиуæттыл æмæ уазджытыл дихгонд кæй цыдысты, уый дæр æнæ фæзынгæ нæ уыди æгъдауыл. Æмæ нæм райгуырди фынгæвæрды алы бæлвырд домæнтæ хынцæг фæтк. 

Иу фæлтæр иннæмæ кæй лæвæрдта, фынджы уыцы рагон æгъдæутты фæдтæ баззадысты адæмы æвзаджы. Фынгæвæрд кæм вæййы æмæ кусарт кæм акæнынц, уый хуыйны куывд. Ацы дзырд равзæрди «кувын»-æй. Уый афтæ уымæн рауад æмæ бæрæгбоны фынгыл нæ уыди хъаугъа кæнæн, æлгъитæн, хъæрæй худæн, змæнтæн митæ кæнæн. Сидтытæ кæм уагътой æмæ минас кæм кодтой, уым нæ уыди уæлдай змæлд кæнæн, къухтæ тилæн, дзæгъæл дзурæн æмæ æндæр æнæуаг митæ кæнæн. Уымæн æмæ «куывд» цы рагон индиаг дзырдæй равзæрди, уый мидис уыди «æхсæнады æгъдау æххæст кæнын». (5, т. I, 603 ф.) 

Куывд уыди æхсæнадон царды ахсджиагдæр уагæвæрд. Фынджы æгъдæуттæ æххæст кæныны руаджы аудыдтой алфамбылайы æрдзыл æмæ æрвылбоны цардыл. Хуыцæуттæ дæм цы зæрдæ дардзысты, уый уыди, дæ куывд барст уыдзæн æви нæ, уымæй аразгæ, гъе, уымæн æрхæццæ сты фынджы æгъдæуттæ мах рæстæгмæ. 

Уæлдæр куыд бафиппайдтам, афтæмæй фыдæлтæй баззайгæ фынг æмахаст уыди нывондимæ дæр æмæ кусарт кæнынимæ дæр. Уымæй аразгæ уыди йæ стыр нысаниуæг. Фынгыл бадджытæй иу дæр ахæм нæ разындаид, фыддзыхæй дзурын йæ сæрмæ чи ’рхастаид, фынгмæ чъылдымздæхтæй кæнæ тæссармæ чи сбадтаид, науæд фынгыл йæхи чи æруагътаид. Уый æбуалгъдзинадыл нымад цыди æмæ йын уæвæн дæр нæ уыди. Æнæрхъуыды ныхас кæмæй схаудис, чи фæрæдыди, уый-иу сдзырдта: «Табу фынгæн!» Уымæй-иу хатыр ракуырдта. 

Фынг æппæтæй дæр хистæр уыди æмæ йыл алчидæр аудыдта. Фынгæй сегас дæр æмыстад скæной, уымæн уæвæн нæ уыди. Бадты адæмы стын бахъуыди, зæгъгæ, уæддæр-иу дзы исчи бадгæ баззад — фынгæн кад кæныны охыл. Науæд, зæгъы, фынг алидздзæн. Уыцы ныхас ныр дæр тынг арæх фæзæгъынц бадты рæстæг. 

Уыцы æгъдæуттæ æххæстгонд цæуынц канд куывды рæстæг нæ, фæлæ æнæуи фынджы уæлхъус дæр. Цæвиттон, фынг уыди, къæлиндары нысангонд бонты æмæ къаты бонты конд фынгæвæрдтæ кæрæдзийæ чи иртæста, ахæм барæн. Фынджы минасы нысаниуæг арфдæр бамбарынæн нын феххуыс уыдзысты, цавæр кувинæгтæ йæм рахæссынц, хуынд адæм чи æмæ цас вæййынц æмæ ноджы æндæр æууæлтæ. 

Стæм хаттæй фæстæмæ-иу стыр куывды уыцы иу рæстæг сарæзтой цалдæр фынджы. Хицæнæй бадтысты нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ, хистæртæ æмæ кæстæртæ. Æппæты ахсджиагдæр уыди, æртæ хистæры кæм бадтысты, уыцы фынг. Фынджы æгъдæуттæ конд цыдысты фидар фæткмæ гæсгæ. Хистæрты фынг канд бадты адæмæн нæ, фæлæ æгас куывдæн дæр уыди йæ цæсгом, йæ астæустæг. Уыцы фæтк хъахъхъæд цæуы мах рæстæджы дæр. Æгъдæуттæ хорз чи зоны, уыдонæй чидæр ахæм базырджын ныхас загъта: «Минас-иу ныллæг фынгтыл æрæвæрдтой, фæлæ-иу адæмæн цы кад скодтой, цы ’гъдау-иу раттой, уый уыди Хъæриуы хохæй бæрзонддæр». 

Фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæн ахæм стыр аргъ бирæ цæйдæрты тыххæй кодтой. Бæрæгбон цæттæгæнджытæй-иу рагацау алкæмæн дæр йæ хæстæ бæрæг уыдысты. Бинонты цардимæ баст кæнæ æндæр истæй фæдыл арæзт куывдтæ цæттæ кодтой хæдзары бинонтæ сæхæдæг. Уымæ гæсгæ-иу куывды адæм дыууæ дихы фесты. Сæ фылдæр уыдысты уазджытæ, иннæтæ — лæггадгæнджытæ. Уæдæ та ацы ран дæр ныхас цæуы дыууæ ахсджиаг ныхмæвæрд æмбарынадыл — уазджытæ æмæ фысымтæ. Уазæгæн æдзухдæр уæлдай кад кодтой. Рагзаманты ирон адæммæ уазæг куыд кадджын уыди, уый тыххæй ахæм æмбисонд баззад: «Уазæг — Хуыцауы уазæг». 

Фæлæ уымæй афтæ зæгъæн нæй, æмæ уазæгæн хистæры бынат саккаг кодтаиккой. Фынджы хистæрæн-иу сбадын кодтой фысымы фенынджын æмæ зонынджын хæстæджыты хистæртæй искæй. Стæмдæр хатт-иу хистæрæн равзæрстой сыхы кадджындæр лæгтæй искæй. Ног æрбацæуæг адæмæй ахæм бæрнджын скæнын никæмæн æмбæлди — фынджы хистæр хъуамæ зыдтаид сегасы дæр æмæ дзы фæткмæ гæсгæ æнæкондæй мацы аирвæзтаид. Уазæгæн йæ кармæ гæсгæ дæр æмæ æнæуи дæр нæ уыди уыцы бынатмæ бахизæн — а хæдзары æгъдæуттæн сæ кæцыдæр фæзилæнтæ, нæ зыдта æмæ нæ сарæхстаид. Æгъдау тасаг уыди æмæ дардæй æрцæуæг «кадджын» уазæджы фыдæбойнаг нæ фæкодтаид. 

Уыцы бæрны нæ цæуын кодтой хæдзары хицауæн йæхи дæр. Уымæн йæ сæйрагдæр хæс уыди алкæй дæр æмæ алцыдæр фиппайын. Æнæ рæвдыдæй хъуамæ мачи баззадаид. Уæвгæ раджы дæр æмæ ныр дæр афтæ бакæнын фысымæн аив нæ уыдаид — ахæм бон уазджытæн уынаффæ кæныны хæс ирон лæг йæхимæ нæ иста. Фынджы хистæры ныхасæн куывды адæмæй алчидæр аргъ кодта. Уый цалынмæ æртæ чъирийы скуывтаид, уæдмæ-иу куывд нæ райдыдта. Цалынмæ хистæр йæ дзыхмæ комдзаг схастаид, уæдмæ фынгмæ ничи æвнæлдта. Уый æвастæй фынгæй ацæуæн дæр нæ уыди, фынгыл сбадæн дæр. 

Зæгъын хъæуы, дзуарылæг-иу хъæугуывды хистæры: хæстæ хатгай йæхимæ кæй райста, уый дæр. Скуывта-иу æртæ чъирийы, адæмы-иу Хуыцау æмæ йæ дзуæртты уазæг бакодта, уый фæстæ-иу æй кадджын хистæртæй исчи баивта. 

Дзуарылæг хъуамæ куывддонмæ цæуæг адæмæй алкæй дæр федтаид, сæ чъиритæ сын-иу уый скуывта. Цæвиттон æй йæ бæрнон хæстæй хистæры бынатмæ не ’вдæлди. Уымæн æмæ фæткмæ гæсгæ хистæрæн ивæн нæ вæййы — хъуамæ æгъдау кæронмæ ахæсса. Боны дæргъы йæ цал хатты бахъуыдаид фынгæй сыстын, фæстæмæ æрбаздæхын æмæ йын уыцы бар та йæ лæджы ном дæр нæ лæвæрдта æмæ фæтк дæр. 

Æрыгон лæппутæй-иу цалдæрæн бафæдзæхстой, бадты адæмæн лæггад кæндзыстут, зæгъгæ. Равзæрстой сæ-иу хæдзары бинонтæй, сыхæгтæй кæнæ хæстæджытæй исчи. Фынджы адæмæй-иу сæ алкæй бæрны дæр бакодтой фарастæй фынддæс лæджы онг. Сæ хæс уыди, фынгыл алцыдæр куыд уа, хъуыди чъиритæ æмæ дзидза алыгтæ кæнын, цæвиттон, уазджыты дзæбæх фæхынцын. Бадты адæмæй хъауджыдæр ахæм кæстæр æдзухдæр змæлгæ фæкæны, гъе, уымæ гæсгæ йæ хонынц уырдыгстæг|урдугистæг. Ам зæрдыл æрлæууы ирон æмбисонд «Бадæг æмæ лæууæджы кад иу не сты». 

Уæдæ афтæ, куывдмæ æрцæуæг адæм дих кодтой дыууæ сæйраг къордыл — «уазджытæ» — «фысымтæ» кæнæ та: «бадгæ чи кæны, уыдон» — «лæугæ чи кæны, уыдон». Æппæты кадджындæр уыдысты «бадгæ чи кæны, уыцы уазджытæ». Уæдæ «бадгæ чи кодта, фæлæ уазæгыл нымад чи нæ уыди», уыдон дæр уазджытæн кодтой лæггад. Бадты адæмы æхсæн бæрæг дардтой дыууæ лæджы — уазæгыл нымад чи нæ уыди, уыдонæй — «фынджы хистæр» æмæ «уазджыты хистæр». Уымæн йæхицæн фысымтæ кад кодтой, фæлæ уый йæхæдæг та бæрнджын уыди йе ’муазæг адæмы раз — бауайдзæф-иу сын кодта, ацамыдта-иу сын. 

Бадты адæмы нымæцмæ гæсгæ сæйраг фынг кодта зæрдаивæй æртæ дихы: хистæртæ, астæуккаг кар æмæ кæстæртæ. Абон дæр ирон фынгыл бадынц куыдхистæрæй. Фынджы иу кæнæ иннæ хайы бынæттæ афтæ нымад цыдысты: æппæты кадджындæртæ, кадджынтæ æмæ а. д. Хистæртимæ-иу сæ кармæ гæсгæ сбадын кодтой кадджындæр уазджыты. Хæдзары бинонты куывды та-иу хистæртимæ бадын кодтой кадджындæр уазджыты — мады ’рвадæлтæй чи сæмбæлд, уыдоны. 

Фынг-иу равæрдтой скæсæнæй ныгуылæнмæ. Хистæр хъуамæ бадтаид хæдзары ныгуылæн хайы рæбынæй, йе ’ргом хурыскæсæны ’рдæм, куыд уыдаид, афтæ. Иннæтæ-иу æгъдаумæ гæсгæ чи куыд хистæр æмæ кадджындæр уыди, афтæ йæ дæле рабадтысты. Хистæры рахиз къухы ’рдыгæй бадти дыккаг хистæр. Æгъдаумæ гæсгæ уым бадын кодтой уазджыты хистæры. 

Адæмы зонды хурыскæсæн баст уыди хурыскастимæ, рухсимæ æмæ Хуыцауы æндæр хорзæхтимæ. Гъе, уымæ гæсгæ-иу фынджы хистæр Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæн батабу кодта хурыскæсæны ’рдæм æргомздæхтæй. Иннæмæй та Хурыскæсæн уыди боны райдайæн, рухсы гуырæн. Ныгуылæн та нысан кодта хурныгуылд, бонрухсы кæрон. Ныр, мæнмæ гæсгæ, кæронмæ рабæрæг, куывдмæ æрæцæуæг адæм-иу сæ кармæ гæсгæ скæсæнæй ныгуылæнмæ цæмæн рабадын кодтой, уый. 

Диссаджы тыххæй ма абарæм, цы загътам, уыдон хæдзары фынгæвæрды æгъдæуттимæ. Фыдæлтæй куыд баззад, афтæмæй ирæттæ сæ хæдзæрттæ арæзтой хурварсы ’рдæм æргомздæхтæй. Уыдæттæ хуымæтæджы нæ уыдысты. Нæ рагфыдæлтæ сæ хæдзæрттæ афтæ арæзтой, цæмæй йæ цæрæн баст уыдаид тыгъдад — рæстæг, уæларвон тыхтæ — дун-дуне æмæ хæдзарад — æрвылбоны цард иумæ кæй аразынц, уыцы фæткимæ. 

Ахæм хæдзары-иу хистæры бынат уыди къæсæры акомкоммæ рæбындæр ран. Ирон хæдзар зæрдаивæй дихгонд цыди дыууæ хайыл — нæлгоймæгты фарс|нæлæгъдæг, уыди кадджындæр æмæ сылгоймæгты фарс|сылæгъдæг. Хуыдтой ма йæ лæггадгæнджыты фарс дæр. Хæдзар-иу кæрты рæбыноз арæзт куы æрцыди, уæд-иу нæлæгъдæг уыди астæу цæджындзæн йæ галиу фарс кæнæ йæ ныгуылæн хайы. Цæвиттон, фынджы æппæты кадджындæр бынат уыди хæдзарæн йæ ныгуылæн фарсы ’рдыгæй, æмæ-иу хистæр сбадти хурыскæсæны ’рдæм æргомздæхтæй. Ныр уыцы фæтк фехæлд, уæладзгуытæ аразын кæй байдыдтой, уый аххосæй. Гъе, уымæ гæсгæ нырыккон фынгыл хистæр фæбады къæсæры акомкоммæ рæбынæй, ома, къæсæргæрон нæ, фæлæ йæ рæбынæй кадджындæр бынаты сбадын кæнынц. 

Фынгыл куыдхистæрæй æмæ куыдкадджындæрæй кæй бадын кодтой, уымæн бæрзонд нысаниуæг уыди, бадты адæмæй фынджы æгъдау алкæй дæр стыр бæрны æвæрдта. Фынджы æгъдау нывыл цæмæй уа, уый алкæмæй дæр аразгæ уыди. Уыцы бæрн алчидæр æмбæрста, гъе, уымæ гæсгæ алы хæдзарæй дæр фынгыл бадти иу адæймаг. Уыцы адæймаг йæхи куыд дардта, уымæ гæсгæ аргъ кодтой уымæн йæхицæн дæр æмæ, цы бинонты æхсæнæй рацыд, уыдонæн дæр. Бадты адæм-иу æгæр кæй бабирæ сты, уыцы уавæр домдта, цæмæй иу хæдзарæй фынгыл иу адæймагæй фылдæр ма бада. Гъе, уыцы фæткы руаджы æмхуызон кад кодтой хъæуы æппæт хæдзæрттæн дæр. Ныхмæвæрд æмбарынадтæ «уазæг — фысым», «хистæр — кæстæр», «нæлгоймаг — сылгоймаг» æгъдауæн йæ æддаг зæххон хæрв нæ нысан кодтой, фæлæ уыдысты йæ æмбæхст мидис хæссæг, йæ нысаниуæг амонджытæ. Æхсæны цардыуагмæ гæсгæ фынджы бынæттæ хистæры фæстæ сидт куыд дæлæмæ цыди, афтæ-иу куыдкæстæрæй дæлæмæ абадтысты. Афтæ зæгъæн дæр ма йын ис: иумæйаг фынг уыди уæды æхсæнадон ахастдзинæдтæ фидар кæныны мадзæлттæй иу, бадт адæмы дих кодта æрдмæ, кармæ æмæ социалон уавæрмæ гæсгæ. Уый та нын дæтты, фынг социалон уавæр хынцæг дæр кæй уыд, уый бафиппайыны фадат. 

Ирон фынджы æгъдауæй ницы ис аппаринаг дæр, æфтауын дæр æм ницы хъæуы. Ууыл дзурæг сты, сылгоймæгтæ æмæ нæлгоймæгты, хистæрты æмæ кæстæрты кæй иртасы, алкæмæн дæр йæ хæстæ бæлвырд кæй вæййынц, канд уыдæтты тыххæй нæ, фæлæ ма фынгыл кæй æвæрынц, уыцы хæринæгтæ æмæ нозтытæ дæр хыгъд кæй цæуынц, раздæр цы рахæссын хъæуы фынгмæ, уый дæр æмæ сидтытæ фæд-фæдыл бæлвырд фæткмæ гæсгæ кæй кæнынц, уыдæттæм гæсгæ дæр. Уæлдæр æй загътам: ирæттæм æппæты кадджындæр кувинæгтыл нымад уыдысты æмæ сты чъиритæ. Зонынджынтæ дзырдтой, зæгъгæ, фыдæлтæй баззайæг фынгыл чъиритæ сты æппæты ахсджиагдæр кувинæгтæ. Æмбисондæн баззади: «Фынг æнæ чъирийæ нæ фидауы». 

Фынгмæ цавæр чъиритæ рахæссынц, уымæ гæсгæ базонæн вæййы, хæдзары цы ’гъдау ис, уый. Уæливыхтæ|æхцинтæ, хонынц ма сæ чъиритæ|къеретæ кæцыфæнды фынгæн дæр кæнынц. Уæлдæр сыл бæстон æрдзырдтам. Бафиппайдзынæн ма, фыдджын|фидгун дæр уæливыхау рагзамантæй кæй æрцыди, уый. Ацы хæринаг дæр баст у зæххы æмæ фосдарыны æмгуыстадимæ. 

Фыдджынтæ кодтой æрмæстдæр цины бæрæгбæтты. Марды кæндтæн афæдзы афонтæм гæсгæ кодтой хъæдурджынтæ|хъæдоргунтæ æмæ давонджынтæ|давонгунтæ. Ивгъуыд æнусы кæрон дæр ма ирон адæмы уырныдта Комбæттæнты рæстæг Лауызгæнæнты размæ æхсæв мæрдтæ уæлæрвтæм «давонджынтæм» фæцæуынц, зæгъгæ. Уыцы судзаг хал, дам, сын дыргъты бæсты цæуы. 

Марды кæндтæн конд чъиритыл дзургæйæ бафиппайын хъæуы, уый, æмæ нæ фыдæлтæ хъæдур рагзамантæй фæстæмæ кæй хæрынц æмæ сæм кæй райгуырди уыдонимæ баст бирæ уырнындзинæдтæ. Хъæдур фыхтой бæлвырд фæткмæ гæсгæ, кæддæр нæфæтчиаг дæр уыди. Хъæдуры нæмгуытæ цыдæр уæларвон комытæфæй хайджын кодтой æмæ сын куывтой. Гъе, уыимæ баст уыдаид, ирæттæ ивгъуыд заманты гецфæрсæн кæй хуыдтой, уый. Æрхæсдзынæн ма, рагон бердзенаг философ Пифагор нæ дуджы агъоммæ VI æнусы кæй загъта, уыцы ныхæстæ «Хъæдурты бацæуынц мæрдты удтæ». (I, 1987, № 6, 13 ф.) 

Уæлдæр загътам, чъиритæ куыд кадджын уыдысты, æмæ дзидза хойрагæй фынгмæ цы хастой, уыдæтты тыххæй, уымæй афтæ зæгъинаг не стæм æмæ фынгмæ æндæр ницы хастой. Фынджы бæркадæн ахсджиаг уыди сурвых дзидза, ома, физонæг. Гъе, адæймаг цуан кæнын куы байдыдта, уæды рагзаманты, базыдта дзидза сурвых кæнын. Бæрæгбоны фынгæн кодтой дыууæ хуызы физонджытæ — кусарты рахиз æртæ кæнæ фондз фæрскæй, хуыдтой сæ фæрскъфизонæг, хуылфыдзаумæттæй конд физонæг та хуынди æхсырфæмбал. Уыди дзыфондз кæрдихы æмæ конд цыди игæрæй, рæуджытæй, зæрдæйæ æмæ уыргтæй, æрбатыхтой сæ-иу хуылфы фиуæй. 

Канд физонджытæ нæ, фæлæ сурвых дзидза цыфæнды хуызы дæр марды кæндты рæстæг фынгтæм нæ хастой. Уæвгæ цины фынгтыл дæр фылдæр æвæрдтой æмæ æвæрынц уæларты фых дзидза. 

Сурвых дзидза буц хæринагыл нымад цыди æмæ, зæрдæ йæ тынг кæй агуры, æфсисджын хæринаджы тæф кæй кæны, уымæ гæсгæ дзы-иу скуывтой Хуыцау æмæ дзуæрттæн. Уыцы хойрагæн цыдæр нысаниуæг кæй уыди, уый тыххæй йæ зæххыл хъиамæтгæнджытæн сæхицæн сæ цæст нæ уарзта. Иннæрдыгæй та сæ кæнын кодтой царды уавæртæ дæр. Уæларты фых дзидза сур нæ кæны, ноджы бæрцæй фæфылдæр вæййы. Бадты адæмæн раттынц турæ дæр. Турæ нымад цыди хуыппаг хæринæгтимæ. Сурвых дзидза та, цалынмæ йæ фæцæттæ кæнынц, уæдмæ дæр бахус вæййы æмæ баруайы. 

Кусарты кæцыдæр хæйттæ фынгмæ хастой уæларты фыхæй, иннæ хæйттæй алы хæрздæф кæрдæджытæ æмæ картофимæ кодтой лывзæ. Ацы хæринаг-иу куы рахастой, уæд-иу бадты адæм зыдтой: куывды рæстæгæн йе ’мбис фæци. Æмæ-иу уæд алчи зыдта, цы ’гъдау ратта, æмæ ма йæ цы кæнын хъæуы, уыдæттæ. 

Лæггадгæнджытæ-иу фыдджынтæ рахастой, уæд æй афтæ æмбарын хъуыди: рæхджы хистæр бæркад расиддзæн. Хистæр дæр-иу фæкъæрцхъус — хъуыди йæ гаджидæуттæ фæцыбыр кæнын. Уыцы фæтк фыдæлтыккон рæстæг райгуырди царды домæнтæй æмæ уыди фæлхасгонд хæринæгтæн барæнау. Адæмон сфæлдыстады эпикон æмæ историон уацмысты арæх æвдыст фæцæуынц, иу абонæй иннæ бонмæ чи хаста, ахæм дæргъвæтин нæртон куывдтæ. 

Бæрæгбæттæ-иу кæй ныддæргъвæтин сты, уый уыцы рагзаманты баст уыди адæмы цардыуаг æмæ фынджы ахастимæ. Гъе, æмæ ныр æнцондæрæй бамбардзыстæм, æфсæдæн чи уыди, уыцы хъарм хæринæгтæ кæрæдзи фæдыл бæлвырд фæткмæ гæсгæ цæмæн хастой, уый. Уыцы хæринæгтæ сын лæвæрдтой хъарутæ, алфамбылай дунейы цардхъомысдæттæг тыхтæ сын басгуыхтысты. Ноджы ма уыдысты ивылгæ рæстæджы барæнтæ. Горæтаг царды уавæртæ æгъдæутты афтæ æрцыбыртæ кодтой æмæ бæрæгбæтты рæстæг æрцыд сахæттæй нымад, бирæ цыдæртæ байрох сты. Бадты адæм райдианты бафсæдынц æмæ, фæстагмæ кæй рахæссынц, уыцы хæринæгтæм ма æрæвналынц æфсæрмæй. 

Гъе, уыдæттæ систы фынджы кад æмæ бæркад барæнтæ. Уымæн æмæ фæстаг заманты фынгмæ бирæ фылдæр хæринæгтæ хæссын райдыдтой. Уый, фыццаджыдæр, афтæ уымæн у æмæ сарæх сты халсæрттæ æмæ кæсагæй конд хæринæгтæ. Æрæвæрынц уазал хæринæгтæ, адджинæгтæ æмæ дыргътæ дæр. Ам нымад нæ цæуынц динимæ баст къæлиндарон бæрæгбæттæ. Уыцы фынгтыл не ’вæрдтой халсартæ æмæ маргъы фыд, уæдæ дзы кæсагæн та йæ кой дæр нæ уыди. Æрмæст фæстаг рæстæджыты уыцы фæтк хæлын байдыдта. 

Æнæмæнг ма бафиппайын хъæуы иу хабар: цы бæркад-иу сцæттæ кодтой, уый фынгтыл æвæрдтой, чи сфидар ис, ахæм фидар бæрцмæ гæсгæ. Уый тынгдæр хауы дзидза хæринæгтæм. Фынгыл чи кæм бады, уымæ æмæ кармæ гæсгæ уазджыты раз æвæрдтой дзидзайы бæлвырд хæйттæ. Абон дæр фынджы æгъдæутты æхсæн кадджын у хæйттæ дæттын. Ныр дæр ма раттынц хистæрты хай, кæстæрты хай, сылгоймæгты хай. Дзидзайы хæйттæ та уыдысты сылгоймæгтæ æмæ нæлгоймæгты æхсæн ахастдзинæдтæ æмæ кар бæрæггæнæг нысæнттæ. 

Уæлдæр куыд загътам, афтæмæй кусарты хæйттæй бæлвырд нысаниуæг кæмæн ис, ахæмтæ фыццаджыдæр уыдысты фых сæр, бæрзæй æмæ уæн. Сæр-иу рагацау йæ астæуыл дæргъмæ афастой. Бинаг æфсæр-иу (дзоныгъ) фæхицæн кодтой сæрæй — уый-иу уыди сылгоймæгты хай. Барахъты Надя уый бафиппайдта сæрмагондæй: «Устытæн та: къусылмæттæ, хатгæттæ, зæрдæтæ, дзоныгътæ». 

Æгъдæуттæ зонæг лæгты ныхæстæм гæсгæ фынгыл æвæрд хæринæгты кадджындæрыл нымад цыди сæр. Бæрзæй уыди йæ хæдивæг. Уæн та, куывды æппæт дæр чи уыны, ахæм цæстдарæг. Арæх-иу афтæ загътой: «Сæр у сæйраг хай, бæрзæй — йæ хæдивæг, уæн — фæлгæсæг». 

Кусæрттаг цавæр уыди, уымæ гæсгæ-иу уæн акодтой дыууæ кæнæ цыппар дихы, стæг-иу хъуамæ æнæхъæнæй баззадаид. Уый уыди уæны кæсæг дæснытæм дæтгæ. Уыдон-иу хъуамæ загътаиккой фæззæг хорджын уыдзæн æви нæ, сæ фосыл цас бафтдзæн... Уæны уæзæгтæм, урс æмæ сау тæппытæм гæсгæ, дам-иу, æнæй фæрсджытæ базыдтой, кæмæ цы хъысмæт æнхъæлмæ кæсы, уый æмæ-иу сæ ныхас нæ фæмæнг. Уæнæй фæрсынмæ тынг æмхиц уыдысты фосдарæг адæмтæ, уыцы мадзал хуыдтой скапулиманти ⁶ . Ныртæккæ та уæн бадты адæмæн сси хиаирхæфсæн мадзал. Уый ууыл дзурæг у æмæ тагъд рæстæг, уæны кæсын чи зоны, æхæмтæ нал уыдзæн. Æппæты разæй фынг æрæвæрынц хистæрты раз. Ардæм рахæссынц дзидзайы хæйттæй калджындæртæ. Цымыдисаг у, сæр æмæ бæрзæй æипæты фæстæ хæрд кæй æрцæуынц, уый. Ныры рæстæг æй раттынц дыккаг бон. Сыхаг зæронд лæгты сæрмагондæй æрбахонынц сæр æмæ бæрзæй хæрынмæ. Хистæрты раз ма æрæвæрынц рахиз мæкъуыстæг æмæ æвдасарм, ома, æд фарс арм. Ноджы ма-иу ам сæвæрдтой сины хай. 

Дзидзайы иннæ хæйттæ-иу кæронмæ æвæргæ ацыдысты, куыд дæлдæр æвæрдтой хуымæтæгдæр хæйттæ. Уыцы фæткмæ гæсгæ фынгмæ хастой чъиритæ дæр. Алы кары къорды размæ дæр хастой æртæ чъирийы кæрæдзиуыл æвæрдæй. Ацы уавæр комкоммæ баст у нымæцты магиимæ, ома, нымæц æртæ фæлхатгонд æрцæуы æртæ хатты. 

Æртæ хистæры цур, науæд та уыдонæй чысыл дæлдæр æвæрдтой æртæ æртæдзыхоны. Сæрмагондæй-иу уырдæм конд æрцыдысты. Æртæдзыхæттæ сæ хуымæтæджы нæ хуыдтой — раздæр загътам, цы нысан кодтой, уый тыххæй. Сæ сæрыл сын-иу æрæвæрдтой рахиз фарсы æртæ фæрскæй конд физонæг. 

Фынджы астæуккаг хаймæ-иу рахастой æртæ тымбыл чъирийы. Уыдоны сæрыл æвæрдтой рахиз мæкъуыстæг/базыг. Фынджы дæллаг кæрон, кæстæрты раз æвæрдтой æртæ тымбыл чъирийы æмæ хуылфыдзаумæттæй конд физонæг æхсырфæмбал. Бафиппаинаг сты, рахиз æмæ фыццаг чи хуындысты, уыцы хæйтты фынгыл иумæ кæй æвæрдтой æмæ æртæ хистæры размæ кусарты кадджындæр хæйттæ кæй хастой, уыдæттæ. Кусарты сæрæй сины хайы онг хæйтты равæрдæн уыди бæлвырд нысаниуæг. Иннæ ахсджиаг бахынцинаг у иу фынгыл уæларты фых æмæ сурвых дзидза æвæрын. Фынгмæ хæссынц базыг/физонæг. 

Бадты рæстæг-иу мæкъуыстæг æмæ базыджы хæйттæ кæнæ сгуы æнæхъæнæй баззадысты. Уыдон-иу нуазæнтимæ барвыстой кæнæ дыккаг фынгмæ (зæгъæм, чындзæхсæвы рæстæджы), кæнæ-иу сæ алæвæрдтой сæхи кæстæртæм. Ууыл дзурæг у ахæм ирон æмбисонд: «Хистæрæн — бæрзæй, кæстæрæн — сгуы». 

Ирон адæмы цард хорз чи зыдта, адæмон сфæлдыстад чи æмбырд кодта, уый, Санаты Дзантемыр афтæ фыста: «Бæрзæй хиуылхæцгæ кары æвдисæн — раттынц хистæрæн кæнæ та, йæ лæджы кармæ тагъд чи бахиздзæн, ахæмæн; уæн раттынц, дæс æмæ ссæдз азмæ æввахс кæуыл цæуа, ахæмæн, фæрсчытæ æмæ æндæр хæйттæ — цыппар æмæ ссæдз, фондз æмæ ссæдзаздзыд лæппутæн; фысы хъустæ та ралыг кæнынц чысыл лæппутæн». Мах рæстæджы фынджы бадджытæн кæддæрау сæ кармæ гæсгæ хæйттæ нал дæттынц, уæвгæ ма уæды æгъдæуттæй цыдæртæ баззади. Зæгъæм, хистæр æмæ кæстæр кар бæрæггонд цæуынц фæткмæ гæсгæ фынгæвæрдæй дæр. — Хистæртæн — сæр, кæстæртæн — рахиз хъус. Фынджы уæлхъус та сæ бынæттæй. Хистæр — æппæты уæле, кæстæр — дæле. Уый тыххæй ис æмбисонд дæр: «Сæр хистæрты фынгмæ баппæрста, хъус — кæстæрты размæ». 

Хистæрты фынгыл æвæрд кадджын хæйттæй-иу кæстæртæн кæй алæвæрдтой, уый дæр куыннæ у цымыдисаг. Уыцы хæйттæн уыди æхсæнад иугæнæг нысан, ома, стæм иу æхсæнадæй, иу фæлтæр ивы иннæйы. Æниу фынджы æгъдау дæр афтæ нæ райдайы — Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæн конд хæринæгтæн уыди уæлæрвтæ æмæ зæххон цард бæттæг нысан. Уæдæ куывды адæм дæр иуырдыгæй дихгонд цыдысты æрдмæ æмæ кармæ гæсгæ, иннæрдыгæй та — Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæ æмæ куывды адæм. 

Кавказы рагзаманты цард иртасæг уырысы паддзахмæ æввахс уæздæттæй иу П.С. Уварова йæ фæндаггон фыстыты дзырдта ирон фынгæвæрды тыххæй. Иу хъуыдыйады йæ бон баци æгъдауы æппæт мидис равдисын: «Скомдзаг кæныны размæ бæгæныйы къус райста, йæ худ систа, не ’хсæн уырдыг слæууыд æмæ дзæвгар фæкуывта не сфæлдисæг Хуыцаумæ. Йæ цуры чи уыди, уыдон ын „оммен“ кодтой. Хуыцауæй нын куырдта алы хорзæхтæ. Мæ зæрдыл æрлæууыдысты рагон чырыстон æгъдæуттæ». (23, 130 ф.) 

Ирыстоны фынджы æгъдау иухуызон кæнынц. Кæмдæрты дзы чысыл хицæндзинæдтæ вæййы, фæлæ, æмткæй райсгæйæ, рауайынц иухуызон. Уæвгæ фынджы æгъдæуттæн адæмон ахаст кæй ис, уый æмæ, куыд равзæрдысты, уыдæттæ хынцгæйæ раст нæ уаид, кæйдæр амындмæ гæсгæ йæ æппæт рæтты дæр æмхуызон куы аразын кæниккам, уæд. Гъе, фæлæ дзы адæм цы уд, цы фарн бауагътой, уый йæ бирæ сæдæ азты дæргъы бахъахъхъæдта æмæ йæ Ирыстоны кæмдæриддæр кæнынц иухуызон. 

Фынджы хистæр сысты, йæ худ сисы (æндæр уавæрты уымæн уæвæн нæ уыди), йæ рахиз къухмæ райсы бæгæныйы къус, галиу къухмæ — æртæ фæрскæй конд физонæг. Вæййы афтæ дæр: йæ дыууæ къухæй сисы стыр къус, цонгивæзтæй йыл фæхæцы. Физонæг та сисы дыккаг хистæр. Кæдфæнды дæр уæллаг æмæ астæуккаг чъиритæ кæрæдзийæ афтæ фæиртасынц æмæ сæ иу рахизырдæм фæбыры, иннæ — галиуырдæм, кæнæ та иу — цæгаты ’рдæм, иннæ — хуссары ’рдæм. Хойрагæй, нозтæй фынгмæ цы рахæссынц, уыдонæй уæларвон тыхтæн кæй фæкувынц, уый зæрдыл даргæйæ фынджы æгъдау æнæмæнг хъуамæ афтæ райдайа. 

Чъиритæ фæйнæрдæмгонд уымæн фæцæуынц, цæмæй, уæле æркæсгæйæ, цæст æртæ чъирийы дæр ауына. 

Рагон æмæ астæуккаг заманты магион нымæц æртæ баст уыди, адæймагæн зæрдæрухс цы лæвæрдта, ахæм хабæрттимæ. Ууыл дзурæг сты ахæм ирон æмбисæндтæ: 

Æртæ зæрдæйæн адджын у. 

Иу — æлгъыст, дыууæ — фæлдыст, æртæ — Хуыцауæн кувинаг. 

Æртæйæ Хуыцауæн кувынц. 

Фынджы хистæр фыццаг сидт рауадзы Хуыцауы номыл. Нывондаг кæм аргæвдынц, канд ахæм бæрæгбæтты нæ, фæлæ æртæ чъирийы фынгмæ кæдфæндыдæр рахæссæнт — æппæты фыццаг Хуыцауæн батабу кæнынц æмæ йæм цы бирæ хæрзтæ ис, уыдонæй ракурынц. Кувæг рæстæгæй-рæстæгмæ фæзæгъы: «Иунæг кадджын Стыр Хуыцау», «Дуне сфæлдисæг», «Æмбал кæмæн нæй». Уыдæттæ дзурæг сты, чырыстон дины фæзынды размæйы дзуæрттæм кæй нæ кувы — уыдонæй алчидæр æрмæстдæр иу истæуыл аудыдта. Чъирикувæг фæтабу кæны, нæ рагфыдæлтæ фыццаг хатт чырыстон динимæ куы базонгæ сты, уæд зонд æмæ зæрдæйæ кæй райстой, уыцы дунескæнæг иунæг Хуыцаумæ. Ома, нæ рагфыдæлтæ Хуыцаумæ кувынц нæ дуджы V æнусæй фæстæмæ. 

Зæгъæн ис æмæ сидтытæ кæй уыдысты, тыхджын магион ахаст кæмæн уыди, ахæм кувыны ныхæстæ. Уый тыххæй бæлвырддæр зæгъдзыстæм фæстæдæр. Хистæры сидтытæ рауайынц зæрдæбын æмæ аив æмæ сын схонæн ис поэтикон уацмыстæ. Кувæг бæлвырд хъуыды цал хатты фæзæгъы, уал хатты куывды адæм сдзурынц: «Оммен, Хуыцау!» кæнæ «Хуыцау зæгъæд». Ома, æгас хъæубæсты номæй хистæры куывдтытыл сразы вæййынц, хорзыл сæ банымайынц. Æмхъæлæсæй иу сулæфтæн бирæ хæттыты кæй фæзæгъынц æмæ чырыстон «амин»-ы æммидис чи у, уыцы «оммен» бирæ цыдæртæ нысан кæны. Уый хистæры æууæндын кодта, йæ зæрдæбын куывд ын Хуыцау кæй райсдзæн, ууыл кæй æууæндынц, Хуыцауы арфæ сыл кæй сæмбæлдзæн æмæ царды æвыд кæй уыдзысты, уыдæттыл. Дæнцæгæн æрхæсдзыстæм ахæм дыууæ æмбисонды: «Оммен кувæг зæронд лæгæн — æхсызгон», «Нарты æгъдау афтæ уыд: иу кувгæ кодта, иннæтæ — оммен». 

Хистæр-иу куывд куы фæци, уæд-иу бæгæныйы къус, уæллаг чъири æмæ физонæг лæггадгæнджытæй искæмæ алæвæрдта æмæ-иу сæ уый кæстæртыл сæмбæлын кодта. Уыдон-иу кувинæгтæй сахуыстой. Бæгæныйы къус хуынди кувæггаг. Ахæм æгъдау лæвæрдтой дыккаг æмæ æртыккаг хистæртæ дæр. Сæ рахиз къухтæм-иу райстой нуазæнтæ, сæ галиу къухтæм — дыккаг хистæр иста базыг, æртыккаг — æхсырфæмбал. Радыгай-иу скуывтой уыдон дæр, Хуыцау æмæ йæ дзуæртты уазæг-иу бакодтой куывды адæмы. Адоны ныхæстæ уыдысты цыбырдæр, адонæн дæр æмхъæлæсæй оммен кодтой. 

Дыккаг æмæ æртыккаг хистæртæ дæр кæстæртæм лæвæрдтой кувæггæгтæ æмæ дзидзайы хæйттæ. Æртæ кæстæры сæ кармæ гæсгæ саходынц нозтæй кæнæ сæ бануазынц, акомдзаг кæнынц чъири æмæ физонæгæй æмæ сæ се ’мвынг бадджытæм адæттынц. Лæггадгæнджытæ афтид нуазæнтæ сæмбæлын кæнынц уырдыглæууæгыл, уый сæ байдзаг кæны æмæ сæ хистæртæм ратты. Æртæ хистæры, Хуыцауы ном ссаргæйæ, сæ нуазæнтæ куы баназынц, уæд куывд райдайы. Ныр лæггадгæнджытæ чъиритæ æрлыгтæ кæнынц, фыдызгъæл æркæрдынц æмæ бадты адæмы нуазæнтæ байдзаг кæнынц, кувинаг физонæджы хæйттæ фынгыл айуарынц. 

Иу хатт ма йæ бафиппайæм: куывд райдайы, хистæр æртæ чъирийы куы скувы æмæ кæстæртæй исчи кувæггагæй куы саходы, уæд. Гъе, уымæ гæсгæ ахæм рæстæг арæх фæзæгъынц: «Кувæггаг хыгъды нæ цæуы». Ам афтæ бафæрсæн ис: хистæртæ куы скувынц, уæд аходæггæгтæ кæстæртæм цæмæн адæттынц? Æгъдæуттæ чи зоны, уыдоны хъуыдымæ гæсгæ аходынæн ис уæларвон магион арф мидис. Ома, чи зоны, хистæр, Хуыцау æмæ дзуæрттæн, зæххон кувæндæттæн зын цы у, ахæмæй ницы бакодта, фæлæ уæддæр йæ хъуыдыты сыгъдæгæй нæ баззади, кæддæрты-иу чъизи монцтæ райхъал сты йæ зæрдæйы. Кæстæртæ та, цы цыбыр рацардысты, уыцы рæстæг ахæмæй ницыма бакодтой, уыдон сты сыгъдæгдæр, æнæтæригъæд, уымæ гæсгæ аходæггаг æмæ кувæггаг уыдонмæ авæрынц. Мыййаг се ’хсæн тæригъæдджын куы разына æмæ сын сæ кувинæгтæ, сæ куывд Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæ куынæ райсой, зæгъгæ, сын уый дæр хъуыдыйаг уыди. 

Куывды рæстæг бадты адæмæй алчидæр архайдта фынджы æгъдæуттæ нæ фехалыныл. Гуыххæл чи нæ уыди, нозтыл зыд чи кодта, уый йæ бинонты æмæ йæ мыггаджы цæсгом дæр чъизи кодта æмæ сыл-иу худтысты, фидиссаг сæ-иу фæкодтой. Расыггæнаг æмæ фыдгуыбын ирон адæммæ тынг æгад уыдысты æмæ цыдысты хъодыгонд. Фидар уаг æмæ хæрзвæтк сфидар ирон фынджы æгъдæуттæ хæсджытæм æмæ сæрæй кæронмæ уыдонмæ гæсгæ арæзт цыди фынджы æгъдау. 

Æнæмæнг нуазын хъуыди кувинаг нозтытæй, фыццаджыдæр бæгæны. Æртæ чъирийы-иу скуывтой лæугæйæ, уый фæстæйы сидтытæ хистæр кодта бадгæйæ, уымæн æмæ-иу хистæр куы сыстад, уæд иннæтæн дæр æнæ стгæ нæ уыди. Æрмæстдæр ма-иу кæстæртæй исчи бадгæйæ баззад, ома, фынг ма алидза, ма фæтæргай уа. 

Фыццаг сидт кодтой Стыр Хуыцауы номыл æмæ-иу æй хистæрты фæстæ сегас дæр загътой. Фынджы хистæр-иу алы хатт дæр ног нуазæнæй ног сидт акодта æмæ-иу йæ нуазæн банозта. Йæ сидтыл-иу сразы дыккаг, уый фæстæ æртыккаг хистæр дæр. Уый фæстæ-иу рахизырдыгæй бадæг фæсидти фынджы галиу фарс дæлдæр бадæгмæ æмæ-иу сидт кæронмæ ахæццæ. 

Æппæты кæстæр-иу хистæрæн хъæрæй бамбарын кодта сидт кæронмæ ахæццæ, зæгъгæ. Ома, фынджы хистæр æмæ уырдыглæуджытæ зоной: иннæ сидты рæстæг ралæууыд æмæ нуазæнтæ хъæуы байдзаг кæнын. Цалынмæ сидт кæронмæ хæццæ кодта, уæдмæ, чи банозта, уыдон фынгæй комдзаг истой. 

Дыккаг сидт кодтой Уастырджийы тыххæй. Уымæн æмæ Æппæтсфæлдисæджы фæстæ Уæларвон цæрджытæй уымæй кадджындæр æмæ уарзондæр нæ уыди. Йæ кувæндæттæ сты Ирыстоны æппæт рæтты дæр. Уастырджийы бонты-иу хъæууонхæдзарадон куыстытæ иууылдæр фесты æмæ-иу сæ цин уæларвмæ хъуысти. 

Уый фæстæ-иу хистæр фæгаджидау кодта, куывд кæй номыл æмæ цæй тыххæй конд æрцыди, уыцы дзуары тыххæй, хохы æмæ быдыры дзуæртты номыл, бадты адæмы цардамонды тыххæй... Фынджы хистæры фæлтæрддзинад æмæ арæхстдзинадæй бирæ цыдæртæ аразгæ уыди. Хистæр-иу цы сидт рауагъта, уымæ гæсгæ бадты адæм зыдтой, цас бадынц, кæнæ ма сæ цас бадын бахъæудзæн. Сидтæй сидты æхсæн æмбæрц рæстæг кæй цыди, уый дæр фынджы адæмы кодта æмзæрдæ, æгъдау цыди нывыл, фæткыл арæзт. 

Бадт-иу æмбисмæ куы ахæццæ, сæйраг сидтытæ-иу куы фесты, уæд-иу ралæууыди фынджы иннæ æгъдæутты рад. Ирæттæм ис, иннæ адæмтæ кæй нæ кæнынц, ахæм æгъдау — кады нуазæн дæтттын. Ахæм нуазæн-иу раттой хистæрты хъæппæрисæй фынджы кæнæ хъæубæсты, комбæсты номæй, адæмы сæраппонд чи фесгуыхти, ахæм сгуыхт хъайтарæн. Сидтытимæ нымад нæ цыди нуазæн, уый æдзухдæр аккаг кодтой нымад лæгтæн. 

Арæх-иу хистæр арфæ ракодта, се ’гъдау фæрнæй чи кæны, уыцы уазджытæн æмæ-иу сын нуазæнтæ ратта. Арфæйы нуазæнтæ лæвæрдтой лæггадгæнджытæн дæр. Уыдон-иу лæугæйæ арфæ ракодтой бадты адæмæн, фысымтæн, ахæм кады аккаг сæ кæй кæнынц, уый тыххæй. Кæстæры бон уыди æмæ нуазæн йæхæдæг банозтаид, науæд-иу æй ратта æрвадæлты хистæртæй искæмæн кæнæ, йе ’рдхæрттæй фылдæр аргъ кæмæн кæны, ахæмæн. 

Ирон адæммæ тынг кадджын уыди нуазæн æмæ нæм уый тыххæй хорз æмбисæндтæ ис: 

Нуазæн раттын фыдæлтæй кадæн баззад. 

Ирон нуазæн кадджын у. 

Нуазæн йæхицæн æгъдау домы. 

Дæ нуазæнæй дæ сæр кадджындæр уæд. 

Кады нуазæн хуымæтæджы баназыны охыл лæвæрд кæй нæ цыди, фæлæ дзы æхсæнадон мидис кæй æвæрдтой, ууыл дзурæг у, кæй-иу ын базарыдысты, уый дæр. 

Кад кæмæн кодтой, уый-иу куыддæр йæ дзыхмæ нуазæн схаста, афтæ-иу бадты адæм райдыдтой фыдæлтыккон «Айс æй, аназ æй» зарын. Бæрæгбæтты иннæ зарджытау ацы зарæгæн дæр зæлæфтуан нæ кодтой, фæлæ-иу къухтæй æрæмдзæгъд кодтой. Зарæг арæзт цыди дыууæ хъæлæсæй — ныхæстæ дзурæг æмæ хъырнджыты хъæлæстæй. Фылдæр адæмон зарджытау ам дæр райдианы рæнхъытæ сæйраг хъуыды хæссæг рæнхъытимæ рифмæгонд цы цæуынц, æндæр сын ницы ахадындзинад вæййы. (21, II, 539–540 ф.) Куыд зонæм, афтæмæй уый у адæмон поэтикæйы уарзон мадзал. 

Уый руаджы-иу ын цыма дыууæ хатты фылдæр кад кодтой. Зарæджы ныхæстæ-иу адæймаджы нуазынмæ сразæнгард кодтой, ома, фæхæлар дын уыдзæн. Нуазæн кæнæ дзæбидиры сыкъа бынтæй нуазгæ уыди æмæ йын уæлдай хъарутæ хъуыди. Цымыдисаг у, мангойлæгтæм дæр ахæм фынджы æгъдау кæй уыди, уый. XIII æнусы æмбисы Гийом де Рубрук уыдон тыххæй фыста: «...мæнæ ацы адæймаджы дзæбæх схъæлдзæг кæнæм, зæгъгæ, кæмæ фæкомкоммæ уой, уый цурмæ æртæйæ кафгæ бацæуынц, сæ иумæ — дзаг нуазæн, иннæ дыууæ йæ фæйнæфарс балæууынц. Раттынц нуазæн æмæ, цалынмæ уый нуазгæ фæкæны, уæдмæ сæ зарынæй, се ’мдзæгъд кæнын æмæ кафынæй нæ банцайынц». (24, 95 ф.) Чи зоны, ам ныхас цæуы аланты æмæ манголты культурæтæн иумæйаг цы у, ноджыдæр ма иу ахæм фæзынды тыххæй. Уæвгæ, раздæр куыд загътам, афтæмæй ахуыргæндтæ иу æмæ дыууæ хатты нæ бафиппайдтой, скифаг «хъайтарты нуазæн, Нарты Уацамонгæ/Нартамонгæ æмæ ирон нуазæн» дæттыны æгъдау кæрæдзиуыл баст кæй сты, уый. Рагон скифты культурæйæ абоны ирæттæм бирæ цыдæртæ кæй æрцыди, уый тыххæй æрхастам бирæ фидарбындур дæнцæгтæ. Ирæтты фыдæлтæй баззайгæ культурæ æмæ скæсæнирайнаг рагзаманты хæзнатæ æмтуг кæй сты, уый хынцгæйæ скифты-аланты æмæ ирæтты бастдзинæдтæ гуырысхойаг нал уыдзысты. 

Сæйраг гаджидæуттæ загъд куы фесты, уæд-иу хистæр арфæ ракодта кæстæртæн, уæнгвидар æмæ æхсарджын куыд уой, цардæй куыд бафсæдой... Бакуывта сын-иу: «Уæ Хуыцау! Уæ кæстæртæ! Тыхфæлварæн уыл чи кæны, уымæн йæ тых куыд сæтта, уыйбæрц арфæ уæ уæд!» 

Уый фæстæ-иу алæвæрдта кæстæрты хай — нывондаджы рахиз хъус-иу æртæ дихы акодтой, нуазæны уæлæ-иу æй æрæвæрдтой æмæ йæ лæггадгæнджытæй исчи кæстæртыл æмбæлын кодта. Кæстæртæ хистæрты фæндиаг цæмæй уой, ахæм зондыл сæ ахуыр кодта ацы æгъдау æмæ æнæмæнг кæнинаг уыди. Мах рæстæджы бадт æгæр куы ныддæргъвæтин вæййы, уæд, чи нал фæбыхсы, уыдон хистæртæм сдзурынц: «Сæрæн йе ’гъдау скæнут!» Ома, æгъгъæд бадæм, сыстын афон у. 

Сæр кæдæм рахæссынц, уыцы фынг цæйфæнды тыххæй арæзт уæд — хъус æдзухдæр ралыг кæнынц. Уый тыххæй сæр фынгыл æвæрынц афтæ, цæмæй йе ’ргæвдæн уа хистæры ’рдæм здæхт. Хистæр хъус æнцонæй цæмæй ралыг кæна, уый тыххæй цины фынгыл бæрзæй сæвæрынц сæрæн йæ галиу фарс, уæн та йæ уæлæ Марды кæнды, хисты рæстæг та суæгъд кæнынц галлу хъус. Ахæм рæстæг хъус кæстæртæн не ’рвыстой, фæлæ-иу æй сæрыл æрæвæрдтой. Цæвиттон, ацы æгъдауæн æхсæнадон ахаст кæй уыди, бадты адæмы кармæ гæсгæ кæй хынцтой, уымæй уæлдай ма бæрæг кодта фынджы ахаст дæр. 

Кæстæры хай кæмæн æрвыстой, уыдон-иу лæугæйæ байхъуыстой хистæры арфæйы ныхæстæм. Кæстæртæ дæр-иу хистæртæн раарфæ кодтой, хъус-иу æртæ дихы акодтой æмæ сæ лæвæрдтой æртæ кæстæрæн. Цасдæр рæстæджы фæстæ та, хистæрæй бар ракургæйæ, кæстæртæ нуазæнтæ æрвыстой хистæртæн. Уыцы æгъдау кодта, кæстæрты уæле чи бадти, уыцы хистæр. Йемæ ма дыууæ æмбалы, афтæмæй-иу æртæ хистæрæн хистæрæггæгтæ бахастой. 

Нуазæнтимæ-иу кæддæриддæр дзидзайы хай æвæрдтой, фæлæ ирон фынджы хистæртæн комдзаг дæттын не ’мбæлди, уымæн æмæ-иу æппæты кадджындæр хæринæгтæ сæ разы уыдысты æмæ сæ зæрдæ цы агуырдта, фынгæй уый истой. Ома, сæ бынаты æмæ сæ кары аккаг хай сын куынæ раттай, зæгъгæ, æгъдау кæстæрты хызта фæкъуыхцыйæ. 

Уыцы æгъдау скæныны фæстæ кæстæртæн сæ бон уыди фынгæй сыстын. Кæстæрты хистæр сын-иу фынджы хистæрæй ракуырдта хъазтмæ цæуыны бар. Уыдон-иу хъазтмæ ацыдысты, хистæртæ æмæ астæуккаг кары бадты адæм-иу дарддæр се ’гъдау кодтой. 

Бадт йе ’мбисмæ куы ахæццæ вæййы, уæд ралæууы арфæйы нуазæнтæ хæссыны рæстæг. Æфсинтæм арфæйы нуазæнтæ цыдысты хистæрты, сылгоймæгты æмæ фæсивæды фынгтæй. Уый тыххæй дæр бар ракурын хъуыди сæйраг фынджы хистæрæй. Уый-иу йе ’мвынг бадæг кæстæртæй дыууæйæн иннæ фынгмæ арвыста нуазæнтæ. Кæстæры рахиз къухы-иу уыди тæбæгъ дыууæ, æртæ нуазæны æмæ дзидзайы хаимæ. Арфæгæнджыты хистæр-иу бадты адæмæн йе ’рбацыды сæр бамбарын кодта. Бар ын-иу куы раттой, уæд-иу сыл сæмбæлын кодта нуазæнтæ рарвитæджы арфæтæ æмæ-иу нуазæнтæ раттой. Адонæн-иу сæхицæн дæр авæрдтой нуазæнтæ. 

Уæдæ афтæ, куывды адæм сæ кармæ гæсгæ хицæнтæй бадтысты (хицæнæй бадтысты сылгоймæгтæ дæр), уæддæр кæрæдзийæ иппæрдгонд нæ цыдысты. 

Куыд загътам, афтæмæй сæйраг фынджы хистæры æвастæй нуазæнтæ хæссæн нæ уыди. Фынгæй бархийæ сыстын æмæ ацæуыны бар дæр никæмæн уыди. Искæй фæдисон хъуыддаджы тыххæй цæуын куы бахъуыдаид, уæддæр бар ракурын хъуыди. Ахæмæн-иу куывды адæмæй йемæ искæй арвыстой. Фæстæмæ æрбаздæхгæйæ дæр фынгыл сбадыны тыххæй хистæрæй бар ракурын хъуыди. Æввахсдæр æм чи уыди, уыдонæй-иу ын исчи æмбæлæггаг авæрдта. Уый-иу æй лæугæйæ банозта æмæ йæ бынаты сбадти. 

Фынджы фæтк чи хæлдта, уый-иу уайтæккæ фæивар кодтой. Иваргонд арæхдæр цыдысты кæстæртæ. Хистæрты, уазджыты ивар кодтой стæм хатт. Фенынджын адæм куыд зæгъынц, афтæмæй-иу ивгъуыд заманты ахæм аххосджыны, хистæр кæд загъта, уыцы бон бахъуыди ивары фынг аразын. Абоны цæстæй кæсгæйæ, уыцы хуызы æфхæрд уыди, фарны фæтк фидаргæнæг æгъдау. Ныры рæстæджы æфхæрд чи фæцæуы, уый хистæры дзырдмæ гæсгæ сысты æмæ æнæ дзургæйæ ивар баназы. Æнæ арфæйы ныхас зæгъгæйæ-иу кæй раттой, ахæм сыкъа нуазын æгад уыди раздæры рæстæджыты. 

Фынджы æгъдау куыд хъуамæ фæуа, уый дæр хынцинаг уыди. Сидтытæ-иу куы фæкодтой, нуазæнтæ-иу куы раттой, уæд-иу ауынаффæ кодтой, уæдæ ныр кæрон скæнæм, зæгъгæ. Æмæ-иу хистæр Мыкалгабырты тыххæй сидт рауагъта. Нæ фæллæйттæй куывдты хæринæгтæ куыд кæнæм, нæ къæбицтæ дзаг куыд уой, зæгъгæ. Ацы сидт рауадзынц æппæты фæстаг сидты разæй. Фæстаг сидт вæййы бæркад-бæрæчеты тыххæй. Уыцы сидты рæстæг-иу Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæй ракуырдтой, цæмæй дуне уа сабыр, фæрнæйдзаг, куывды адæмæй алчи дæр æфсæст уа цæхх æмæ кæрдзынæй. Хистæр-иу йæ бынатæй куы сыстади, уæд-иу иннæтæ дæр сыстадысты. 

Фынджы хистæры кæнæ фысымы курдиатмæ гæсгæ ма-иу лæугæйæ фæгаджидау кодтой къæсæры Уастырджийы тыххæй. Ацы сидт уæлдай тынгдæр кодтой чындзæхсæвы фынгыл. Лæггадгæнджытæй искæй къæсæрыл слæууын кодтаиккой нозты цайдан, нуазæнтæ æмæ акомдзаг кæнинæгтимæ. Буцгæнинаг уазджытæн лæвæрдтой кæронбæттæн сидты нуазæнтæ. Арфæ-иу кодтой, фынг дзæбæхæй кæй ахицæн, фæндагыл Уастырджийы уазæг куыд уа æмæ йæ хæдзарыл дзæбæхæй куыд сæмбæла, уыдæтты тыххæй. 

Бадты адæмы-иу хъæуккагæй, уазæгæй куы афæндараст кодтой, уæд та фынг æвæрдтой лæггадгæнджытæн. Уырдæм хаудысты æфсинтæ, уырдыглæуджытæ æмæ, фæткмæ гæсгæ сæйраг фынгыл бадын кæмæн не ’мбæлди, уыдон. Сегасæн дæр-иу зæрдæбын арфæтæ ракодтой сæ фыдæбоны тыххæй æмæ-иу сæ хорз сбуц кодтой. Уæвгæ буцгæнинаг дæр куыннæ уыдысты, уыдон куывды райдайæнæй кæронмæ уысмы бæрц æнцой нæ кодтой, бадты адæмæн-иу цырагъдартау фестадысты. Стæмтæй фæстæмæ-иу лæггад кодтой фæсивæд, æмæ сын-иу æгъдау басгуыхти фарны скъолайау. Ацы фынгыл-иу, куывд куыд ацыди, уый тыххæй алчи дзырдта йæ хъуыдытæ, аиппæй сæм цы уыди, уыдон-иу бафиппайдтой. Уæззау хабары фæдыл арæзт фынгыл-иу фæстаг сидты загътой амæй фæстæмæ æрмæстдæр цины хабæртты фæдыл куыд æмбæлæм, ахæм арфæ Хуыцау ракæнæд, зæгъгæ. 

Æрæджыйы рæстæджыты дæр ма ирон куывды расыггæнагæн, фыддзыхæн æмæ æгъдаухалæгæн сæ кой дæр кæй нæ уыди, уый куынæ бафиппайæм, уæд нæ ныхас рауайдзæн къахыр. Диссагæн дзуринагæн бæззы, чи банозтджын, уыдон-иу æвзæр мийæ сæхи куыд хызтой, уый. Фынг-иу зарæгæй куыд сфидыдта, цы æвæджиауы рæсугъд гаджидæуттæ-иу рауагътой, цы зæрдæбын арфæтæ-иу фæкодтой, цас хъæлдзæг æмбисæндтæ-иу æрхастой, фынджы æгъдау халджыты куыд фидиссаг кодтой!.. Уыцы ныхæстæ канд æгъдæуттæ хъахъхъæнæг æмæ адæмы хъæлдзæггæнæг нæ уыдысты, фæлæ сæ æфтыдтой хорз зондыл, рæстырдæм сæ здæхтой. Фыдæлтæй баззайгæ фынг иу фæлтæрæй иннæмæ лæвæрдта адæмы удварны хæзнатæ. Гъе, уыдæттыл дзурæг сты мæнæ ахæм æмбисæндтæ: «Ирон фынг зонд амоны», «Фынджы уæлхъус иууылдæр суарзон вæййынц», «Хæргæ кæн æмæ ныхæстæм дæр хъус», «Уæздан лæг хæргæ-хæрын нæ дзуры». 

Æцæгæй дæр фынджы уæлхъус цы фæзагъдæвæййы, уыдоныл ахъуыды кæн, уæд сегас иумæ рауайынц хæзнайы стыр фæзгъæрау. Ам ныхас цæуы, ирон адæмы гуманитарон культурæйæн æвæджиауы цыртдзæвæнты хуызæн чи систы, уыдоны, сидтыты тыххæй. Хуымæтæджы сæ нæ рахуыдтам хæзнайы къæрттытæ. Ирон культурæйы уыцы фæрстытæ нырма æппындæр иртæстгонд нæма æрцыдысты. Нырма бирæ æмæ бæстон фыдæбон бакæнын хъæуы, цæмæй гаджидæуттæ æмбырдгонд æмæ нывылгонд æрцæуой, цæмæй сын сæ арф мидис раргом кæнæм, уыдæтты тыххæй. Ам зæгъдзыстæм æрмæстдæр ацы жанры цымыдисагдæр фæзилæнты тыххæй. 

Сæ равзæрд сын бæттын хъæуы бæрæгбæттæн конд кувинæгтимæ. Куывд æмæ сидтытæ уадзын, кувынæн иу бындур кæй ис, уый хуымæтæджы нæу. Нырыккон ирæттæн уыдæттæ зын æмбарæн систы, фæлæ уый афтæ у. Рагзаманты-иу кувыны рæстæг туг суагътой. Уыцы хабæртты фæдтæ канд ирон æвзаджы нæ баззадысты, фæлæ йе ’мтуг индоевропæйаг æвзæгты дæр. Ахуыргæндтæ куыд сбæрæг кодтой, афтæмæй уырыссаг дзырдтæ молить — молитва æмнысаниуæг сты «молить — молотьба»-имæ, уыдонæн се ’цæг мидис убивать, умертвлять кæй у, уый хынцгæйæ. Цæвиттон, рагзаманты кувыны рæстæг мардтой нывондаг фосы. 

Сидтытæ фæзындысты Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæн табу кæныны ныхæстæй. Сидтытæ-иу уагътой къæлиндары нысангонд бæрæгбæтты æмæ бинонты æгъдæутты кæнгæйæ бæлвырд цæйдæрты тыххæй. Цы æрмæджытæ нæм ис, уыдонмæ гæсгæ сæ зæрдаивæй дих кæнæм дыууæ къордыл. Фыццагмæ хауынц, æргом лæгъстæтæ æмæ табутимæ баст сидтытæ. Уыдон вæййынц цыбыр, фæкурынц хорæфсæст æмæ фосарæх. Вæййынц, хорзæхтæ кæмæй фæкурынц, уыдоны сразæнгард кæныны охыл загъд. Дыккаг къордмæ хауынц æргом арфæтæ кæнынимæ баст сидтытæ æмæ сты адæймаджы царды хицæн къæпхæнтыл дзурæг. Уыдон фæнысан кæныны тыххæй пайда кæнынц поэтикон фæлгонцтæй. Уыцы сидтытæ ма мах рæстæджы дæр ахадынц. Фæлæ вæййы афтæ дæр æмæ дыууæ хуызы сидтытæ куы фæиу вæййынц. 

Гаджидæуттæ уымæн нæ рох кæнынц, æмæ кувæг лæджы ныхас тынг хайджын уыди магион хъомысæй. Рагзаманты афтæ нымадтой: табутæ, лæгъстæтæ кæнæг цæмæ æнхъæлмæ кæсы, уый хъуамæ æрцæуа. (18, 285 ф.) Дзырды нысаниуджытæй иу уыди хорз ракæнын, кад кæнын, стауын, арфæ кæнын, фарн хæссын. Йæ ном кæмæн зæгъай, уый хъуамæ йæхæдæг фæзына. Бæлвырддæр дзургæйæ та: дзуары ном зæгъгæйæ, дзуар йæхи раргом кæндзæн. 

Нæ иннæ хъуыды та у табу кæнынимæ баст. Дунейы дингæнджытæй афтæ ничи табу кæны. Ирон сидтыты бæрæг дарынц рагзамантæй æрцæуæг æууæлтæ. Кувæг лæг æдзухдæр дзуарæн батабутæ кæны, фестауы йæ, уый фæстæ дзы ракуры, балæгъстæ йын кæны: ратт мын, баххуыс мын кæн, мæ курдиат мын сæххæст кæн. Йæ зæрдыл ын æй æрлæууын кæны, ома, æз, мæнæй уый, зæххон лæгæй чи райгуырд — дæ фæдзæхстытæ æххæст кодтон, мæ къухы цы уыди, уыдонæй дын ницы хæлæг кодтон. 

Кæй зæгъын æй хъæуы, адæймаг уæларвон тыхтимæ баст цыди йæ хъуыдыты, уымæн æмæ йын фæлгæнæнæй райгуыргæ дзырд лæвæрдта ныфс, уыди бæлвырд сурæттæ æвдисæг. Дзуарыл сæмбæлы Хуыцауы комытæф, у зонддæттæг, барджынгæнæг, Хуыцауæн кадгæнæг. 

Нæ хъуыдытæн иттæг хорз æвдисæн у дзырд уац. Искуы иуæй фæстæмæ рагрæстæджыты чырыстон дзуæртты нæмтты уыцы æрвон эпитет сæ алкæй дæр ис. 

Ацы ран нæ хъус æрдарæм, «уац»-æй чи равзæрди, ахæм дыууæ ирон дзырдмæ. Фыццаг у уадзевзæ, дыгуронау амоны «рифмæбыд ныхас, æмдзæвгæтæ». Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ уыцы дзырд æвдисæн у, нæ рагфыдæлтæ поэтикон дзырды цы магион хъомыс уыдтой, уымæн æмæ уæды æвзагæй ратæлмац кæнгæйæ рауаид «алæмæттаг магион дзырд». (5, т. IV, 36 ф.) Дыккаг дзырд «уацмыс»-æй нырыккон æвзаджы арæх пайда кæнæм, зæгъæм: аивадон уацмыс. Дыууæ дзырды дæр баст сты поэтикон сфæлдыстадимæ. 

Цæмæй нæ ныхæсты бындур уа, уый тыххæй райсæм иу куывды ныхæстæ, 1990 азы 8 июлы Хетæджы дзуары бæрæгбоны Цæгæраты Созырыхъо афтæ скуывта: 

Ацы куывд æмæ иннæ куывдтытæ дæр стыр хæзнатæ кæй сты, æвæджиауы аивадон уацмыстæ, уый æппындæр гуырысхойаг нæу. Куыд дæсны æмæ парахатæй пайдагонд сæ цæуы æппæт поэтикон мадзæлттæй дæр. Зæлланггæнаг сæ ныхасы ритмикон зæл, нывыл пайдагонд сæ цæуы æмзæл æмæ къахыргонд рифмæтæй, дæсны арæзт — сæ алы ныхас дæр. Поэтикон ныхас æдзухдæр тынг ахадыдта. 

Зæрдыл æрлæууынц истори æмæ культурæ иртасæг стыр ахуыргонд Иохан Хёйзингайы ныхæстæ: «Нывыл, цардхъом æхсæнады, уæлдайдæр та рагзамайнаг культурæты поэзи уыди царды, æхсæнады æмæ дины нысантæ хæссæг, уыцы иу рæстæг кæмфæнды дæр рагзаманты поэзи хаста Хуыцауы сурæт, бæрæгбæтты уыди ирхæфсыны арæхстдзинад æвдисыны фæрæз, фæлварæнтæ аразæг, зондыл æфтауæг, æууæнк фидаргæнæг, кæлæнтæгæнæг, фидæн уынаг, пехуымпарты ныхас хæссæг». (25, 70 ф.) 

Гаджидæуттæ поэтикон уацмыстæ сты кæй зæгъæм, уый хуымæтæджы нæу. Уыдоны руаджы цæуы фынджы æгъдау нывыл арæзт. Сидтытæн ис дыууæ нысаниуæджы — мифологион æмæ æхсæнадон. Фыццаг у, нæ хъуыдыты уæларвон тыхтимæ куыд баст стæм, ууыл дзурæг. Бадты адæм Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæн табу кæнынц, бирæ хорзæхтæ сын кæй ракодтой, æмæ бæркадджын кæй сты, уый тыххæй. Адæм сæ удæй фæцæуынц, уæдæ ахæм ныхæстæ æмæ мадзæлттæ куы ссариккам, цæмæй нæм æрвон сусæг тыхтæ ма фæхæрам уой. Ам хуымæтæджы æрвылбоны æвзаг æнæбон уыди. Æмæ сæ бахъуыдис нывæфтыд, поэтикон ныхæстæ агурын. Гъе, уыцы хуызы куывды адæм сæ зæрдæбын хъуыдытæ дзырдтой Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæн. 

Сидтыты дыккаг нысаниуæг та уыди иуырдыгæй фæлтæрты æхсæн, иннæрдыгæй нæлгоймæгты æмæ сылгоймæгты æхсæн социалон бастдзинæдтæ фидар кæнын. Фынг уыди куывд аразджыты, лæггадгæнджыты æмæ бадты адæмы иу æхсæнад аразæг, иу фæлтæрæй иннæмæ фарны æгъдæуттæ дæттæг. Хистæртæ дарддæр хастой, фыдæлтæй кæй райстой, уыцы фарн, æгъдæуттæ, кæстæртæ сыл ахуыр кодтой, сæ хорз фæтк сын хастой. 

Сидтыты уыцы дыууæ нысаниуæджы иумæ бахъахъхъæдтой нæ адæмы цæсгом æвдисæг фынджы æгъдæуттæ æмæ абон дæр царды цæуынц. Уæвгæ фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæ абон къахыртæ æмæ гæлиртæгонд кæй цæуынц, уый та баст у, ирон æхсæнад абон цы уæззау уавæры ис, уыимæ. Уымæн та уыдис, адæмæй аразгæ чи нæ уыди, ахæм æфсæнттæ. 

Уарзиаты Вилен 

Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ 

Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш 

[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995] 

______________________________ 

⁶ Скапулимантия (гадание по лопаточной кости) — англ. Scapulimancy.