Ацы хъуыддаджы фæстæ дзæвгар афонтæ рацыд. Уырысы тых фæзынди кæмтты. Æрæвæрдтой пъырыстыфтæ Уæлладжыры, Дыгуры, Куырттаты, Арвыкомы, Хуссар Ирыстоны Дзауы комы. Нар æмæ Мамысоны нæма уыди уыцы тых; хицæуттæ æвæрд нæма бантыст уыцы ран, Тибы куы ныппырх кодтой 1839 аз, уый фæстæ. 

Тибы ныхасы бадынц, хистæртæ фыдæлты таурæгътæ кæнынц, кæм фæлæбурдтой, кæцæй цы рахастой, Дыгур куыд æрбафсæрстой, Згъилы куыд фæцæйхастой; куыд схæцыдысты Дыгуры тыхгæнджытыл Джебетайы æмæ æндæр хабæрттæ, уырысимæ куыд хæцыдысты... 

Æмæ уæд адæм дзурын байдыдтой: 

— Мах дæр нæ фыдæлты истæмæй куы бафæзмиккам. 

Рафæнд-бафæнд кæнын байдыдтой, кæдæм фæцæуой, цы бакæной. Фæстагмæ сæ фæнд ахицæн. Дыгурмæ фæлæбурын сфæнд кодтой. 

Дыгуры фос хызтысты Хъивоны. Хабар фæчындæуыд Бадилатæм æмæ сæ фос Уæллаг коммæ æртардтой. Абысалты сау фæтæнмæ. 

Тиб сбал кодтой æмæ арвыстой Нармæ, Зæрæмæгмæ æмæ Мамысоны хъæутæм: 

— Дыгурмæ цæуæм фос тæрынмæ æмæ нæ хæстæг, не ’ввахсæй кæй фæнды махимæ рацæуын, уый нæм дыццæджы Зæрæмæджы суары фарсмæ зынæд, æнхъæлмæ уæм кæсдзыстæм бон изæрмæ. 

Фæцыдысты, кæдæм арвыстой, уыцы бынæттæй дæр, æдæппæт 160 лæгмæ ’ввахс баисты. Сæвзæрстой хицæуттæ дыууæ лæджы: Мурти Къадзты Тибæй æмæ Хæмæты Хуырымты Торбозайæ. 

Къасарайы Мыкалгабыры бын ард бахордтой, цæмæй æмзæрдæ, æнæ сайдæй хæцой кæрæдзийыл. 

Сæ фæндаг акодтой фæсвæды Цъæйы хъæуыл æмæ рагъыл Уæллагкоммæ ныххызтысты. Бонасадæн бакодтой хæхты. Арвыстой лæгтæ, цæмæй сбæрæг кодтаиккой фосы бынат. Фос разындысты Стыр дуры рæбын се ’хсæвиуаты. 

Стæры бал ныббырстой æхсæвыгон фосгæстæм, змæлын дæр сæ нал бауагътой, афтæмæй сыл рахъæр кодтой æд фыййæуттæ, æд куыйтæ Хъивоны æфцæгыл. Фос уыдысты Бытуты, Абысалты æмæ иннæ Дыгуры, æдæппæт дзы уыди иу авд мин фысмæ æввахс. Фос æхсæвыгон тæрын нæ ракуымдтой. Уæд фыдгæнджытæ фыййæуттæм: 

— Уæхи æвзагæй сæм дзурут, сæ разæй ацæут, намæ уæ цæгъдæм. Æмæхсæвæджы Хъивоны æфцæгæй Зджыдмæ æрбахызтысты. Уырдыгæй сæ Сагойы доны Нæзыджынмæ сыскъæрдтой. 

Дыгур райсомæй базыдтой: фосгæстæй иу фыййау — Мыхыл аирвæзт æхсæвы æмæ фæхабар кодта. Дыгур комвæдис фесты. Фæдисæттæ иу ран æрæмбырд сты æмæ уыцы хуызæнæй сурын байдыдтой тыхгæнджыты. 

Дыууæ дихы фæкодтой сæхи стæры бал. Иутæ фæдисæттимæ хæцыдысты, аннæтæ фос скъæрдтой. 

Дыгурмæ фæдисы рацыдысты Зджыд æмæ Садонгом. 

Фос Нузалы хидыл нæма фесты цыд, афтæ хæст стынг Нæзыджыны. Фæстагæттæ Нæзыджыны æрурæдтой фæдисæтты, цалынмæ хидыл бахызтысты фос. Фос æмæ адæм хидыл бахызтысты. Сæ фæдыл стæры бал Нузалы хид ивылд доны ныппæрстой. Фæдисæттæн доны ахизæн нал ис, æмæ Нæзыджыны бын хъæд сæхи бакодтой æмæ хæцын байдыдтой уырдыгæй. Скъæрджытæ бахæццæ сты быгъдæгмæ. Быдасты, Нузалæй фалдæр иу гæмæх фæзы уæле Быдастæ — скъæрджытæй 4 фæмард, 12 та дзы цæфтæ фесты. Цæфтæ нал амардысты. Дыгурæй сæ номдзыд лæгтæй чи фæцæф, уыдон æрбайхъуыстысты туалтæм: Абысалтæй Дзаххотт æмæ Гуыргъохъо, Бытитæй хъæбатыр Баде, стæй Денджыз, Хъуыбадты Бимболат. 

Туалтæ фос баскъæрдтой Зæрæмæджы суары фæзмæ æмæ сæ уыцы ран байуæрстой. Фыййæутгы суанг Тибмæ бакодтой. 

Дыгур хъаст байдыдтой Уырысы хицæуттæм. Хицæуттæ Гурæй рарвыстой иу æлдары — пъырыстыфæн — Бежан Херхаулидзе, цæмæй хицауад кæна Туалты æмæ фосы тард дæр равзара. 

Херхаулидзе рацу-бацу фæкодта хъæутыл: иутæ йæ иуырдæм ардыдтой, аннæтæ — аннæрдæм. Сдзæгъæл лæг, кæрон нал ссардта хъуыддагæн. Туалтæ пъырыстыфæн балхæдтой цъæх бæх æд саргъ æмæ тинтычъи тын æмæ йын загътой: 

— Адон саккаг кодтой Туалтæ сæ ног хицауæн: ацы бæхыл сбад, тынæй исты дзаума дæхицæн сараз æмæ сæ нæ дзыллæйы номыл æнæнизæй фæдар. Дыгуры фосы хъуыддаг кой дæр мауал кæн: ницыуал дзы рауайдзæн, дон ихы бынты. 

Бадилаты фæндæй Уырысы æфсæдтæ ныббырстой Цæразонтæм æмæ сын сæ мулк ныххæлæттаг кодтой. 

Ист сты у чиныгæй:  

Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».  

Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.)