Баситы Михал
Ирон адæмон сфæлдыстад æмбырд кæныныл æнувыдæй чи архайдта, уыдоны ’хсæн зынгæ бынат ахсы Æмбалты Цоцко. Диссаджы миниуджытæ уыд Цоцкомæ — кæмфæнды куы уыдаид, цыфæнды куы куыстаид, уæддæр æрвылбон йæ хъус дардта адæммæ: цæмæй цæрынц, цин æмæ сын маст сæ зæрдæты цавæр зарджытæ æвзæрын кæнынц. Ахæм хъуыдытимæ уæгъд рæстæг, улæфты бонты зылд хъæутыл. Цоцко иу бæрæгбон дæр нæ уагъта, фæзынд-иу ныхасмæ æмæ хъуыста урсзачъе зæронд лæгты зардмæ, сæ ныхæстæм.
Йæ фыд Бицо уыд ахуыргонд адæймаг, куыста Хæххон милицæйы офицерæй, хорз зыдта Хетæгкаты Къостайы, поэтæн йæхи æмæ Леуаны дæр.
Цоцко ахуыр райдыдта фыццаджыдæр Æрыдоны. Ам каст фæци райдайæн скъола, æмæ 1887 азы бацыд дины училищемæ. Уый фæстæ къорд азы фæци ахуыргæнæг Ирыстоны скъолаты. Йæ ахуырады сæрæн æвæрдта ирон зарæг, ирон чиныджы хъуыддаг ныффидар кæнын. Хорз ахуыргæнæджы фæд ныууагъта йæ фæдыл. Къорд азы бакуыста адвакатты къæнцылары дæр.
Бæрзонд зондадимæ йæ зæрдæ рагæй дзырдта, æмæ ацыд Парижмæ. Уым сарæзтой Уæрæсейæ чи ралыгъд, кæй фæсырдтой политикой хъуыддæгты тыххæй, ахæм стыр ахуыргонд адæм, профессортæ, фыссæг адæм ног сæрибар бæрзонд зондады скъола (Русская Высшая школа). Сæ сæргъы уыд мæскуыйаг профессор Максим Ковалевский — ирон адæмы сæрыл чи фæхæцыд бирæ азты. Бауазæг кодта хорз ирон лæппуйы ахуыргæнæг. Цалдæр азы фæстæ сыздæхт Ирмæ. Уыцы хорз æмбал куыста, «Общество распространения образования среди горцев» кæй хуыдтой, уыцы æхсæнады. Иттæг арæхстæй фыста иронау. Уый хуызæн бирæтæ нæ зонынц сæ райгуырæн æвзаг. Миллер Дзæуджыхъæумæ куы сласта йæ бакусинаг дзырдуат, уæд хъуыды кодтам, кæй бар бакодтаиккам ахæм фæллой. Бæлвырдæй Цоцкомæ бадзырдтам, загътам, уый та нæ куы нæ сараза, уæд ничи. Кæд уыцы æхсызгон чиныг феной Ир, уæд арфæ ракæнæнт Цоцкойæн.
Цоцко уыцы дзырдуатыл бакусынмæ ацыд Ленинградмæ, йæ хъус дардта фæсивæдмæ, æххуыс кодта уæлдæр скъолаты иронæй чи ахуыр кодта, уыдонмæ. Ленинграды фæхæлар курдиатджын таурæгъгæнæг æмæ æхсæнадон кусæг Калоты Зауырбегимæ. Ленинграды паддзахадон университеты профессор Томашевский ирон студенттæн каст ирон æвзаджы курсæй лекцитæ, практикой ахуыртæ та студенттæн кодта Æмбалты Цоцко.
Цоцко — уазæгуарзон, хъæлдзæг адæймаг, зонгæ уыди бирæтимæ, стыр аргъ ын кодтой. Захъагомы йе ’рвадæлты чызг уыди Саутæты чындз, æмæ-иу уый абæрæг кæнгæйæ арæх фембæлд уымы адæмимæ. Куыд стыр аргъ ын уыд уыцы коймæгты ’хсæн, уый тыххæй арæх дзырдта Æмбалон. Цоцко иу къуым дæр Ирыстоны æнæсгæрст нæ ныууагъта, адæмон сфæлдыстады уацмыстæ æмбырд кæнгæйæ. Кæдæм-иу бафтыд, уым ын стыр аргъ кодтой адæм, нымадтой йæ хионыл. Уый æмбæрста адæмон сфæлдыстады стыр ахадындзинад хъомыладон куысты, ирон зарджытæ æмæ таурæгътæ егъау тых кæй сты, æмæ сæ æмбырд кодта.
Цоцко уыд фæрнджын æмæ намысджын адæймаг, курдиатджын ахуыргонд, культурон адæймаг, хорз зыдта наукæйы нысаниуæг царды, уарзта аивад, аргъ кодта уырыссаг культурæйæн. Хорз зыдта уырыссаг литературæйы курдиатджын минæвæртты, уарзта Лев Толстойы. Фæстæдæр базонгæ ис Максим Горькийимæ. Фыстой писмотæ кæрæдзимæ. Немыцагæй ратæлмац кодта Шиллеры «Вильгельм Телль» æмæ 1924 азы мыхуыр рацыд Берлины.
Ирон аивадæн йæ цард æмæ йе ’сфæлдыстад æвгъау чи нæ кодта, ахæм адæймаг уыд Цоцко. Иттæг зынаргъ хъуамæ уой нæ цæсты уыцы ахуыргонд адæм, рæстæй чи фæкуыста нæ мæгуыр талынг адæмы астæу, сæ тыхст царды астæу чи арвыста йæ бонтæ. Ирон æгъдау, ирон фæтк, ирон æвзаг, нæ зарæг ма фесæфой, ууыл чи архайдта. Нæ кæстæр хорз кæстæр куыд уа, нæ хистæр та хорз хистæр, уымæ чи бæллыд. Алы сау куыст дзыллæйы хъуыддаджы йæ сæрмæ чи хаста, уый æнæзивæгæй чи кодта, цæттæ фæдисон чи уыдис, дунейы йæхицæн нард цард ссарыныл чи нæ зылд, фæлæ æмбисондау — дон фæцæуы, дур йæ бынаты баззайы — чи ныццæнд ис йæ мæгуыр Ирыстоныл. Нæ Ирыстон гæныстон цæмæн сси, цæмæн сæфы æнæзылдæй — уыцы хъуыдыйæ чи хъæрзыд.
Куыст кусæгæй тæрсы. Ахæм кусæг уыд Æмбалты Цоцко. Ирон мæсыгамайджыты æхсæн хуыздæр кусæг уыди Цоцко. Фидар хæцыд йæ мæлæты бонмæ æндон фыссæныл, йæ мæгуыр дзыллæйы сагъæс йæ хуылфы, афтæмæй кадимæ царди Иры астæу.
Ист сты у чиныгæй:
Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».
Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.)
