Цалдæр азы размæ газет «Рæстдзинад» ныммыхуыр кодта МОРГУАТЫ Ларисæйы уац «Куыд дзурæм — «ды» æви «сымах»? Фæстæдæр ма фæзынд ноджы иу цалдæр уацы ацы фарстайыл. Уыдоны фæдыл дзуаппы хуызы æрдзырдта профессор ГÆБÆРАТЫ Никъала. Йæ уац мыхуыргонд æрцыд уæд, фæлæ фарста ахсджиаг кæй у, уымæ гæсгæ та йæ ногæй дæттæм.
Ларисæ æнæхъуаджы катай кæны, мыййаг, дам, исчи куы зæгъа, ацы фарста рæгъмæ рахæссыны аккаг нæу, зæгъгæ. Фæлæ кæд цалдæрæй загътой сæ хъуыдытæ, уæддæр фарста лыг не ’рцыдис. Уый нæ алыг уыдзæн мæ уацы дæр. Никæй бон у цæхгæр зæгъын: абонæй фæстæмæ хистæр кæнæ цыфæнды аргъуыцы аккаг адæймагмæ дæр дзурдзыстæм «сымах». Кæнæ та ирон адæммæ рагæй фæстæмæ куыд уыдис, афтæ «ды». Уымæн æмæ уый фæндонæй нæу, уый фидар баст у нæ абоны царды уавæртимæ. Æркæсæм уыцы уавæртæм.
Номивджытæ «ды» æмæ «сымах» дзурынæн алы адæммæ сæхи сæрмагонд æгъдæуттæ уыдис æмæ ис. Уыцы æгъдæуттæ æнусты дæргъы тынг ныффидар сты адæмты царды æмæ æнцонæй нæ сæттынц ног модæты тыхы бын. Фыдæлтæй фæстæмæ иу адæймагмæ дзырдтой «ды». Æгæрыстæмæй хуыцæуттæм дæр. «Ды»-йæн йæ мивдисæг дæр иууон нымæц домдта: Ды зоныс. Ды бафарстай... Æмæ уый раст у, æрдз æй йæхæдæг дæр афтæ амоны. Петр I паддзах уыди, фæлæ уымæ дæр «ды» дзырдтой. Фæлæ Европæйæ æрбацыдис «сымах» дзурыны модæ æмæ уырдыгæй та — Ирыстонмæ. Цард ивы æмæ йемæ хæссы ногдзинæдтæ. Уырысæн æнцон у, ис сæм ном-фыдыном дзурыны æгъдау, æмæ уый та номивæг «сымах»-имæ баст у: Иван Петровичмæ «сымах» дзурынц, Иванмæ та — арæхдæр «ды». Ларисæ ацы æгъдауы фæрсты æнæхъуаджы ахызтис.
Уырыссæгтæ ма кæрæдзимæ бадзурынц мыггагæй дæр: гражданин Петров. Кæрæдзи дæр афтæ фæхонынц: Петров пришел. Ирон адæммæ, ирон æвзаджы ахæмтæй ницы ис, æмæ нæ разы абон уымæн лæууынц ахæм цæлхдуртæ, сæ аиуварс кæнын нæ бон кæмæн нæу. Алы æвзагæн йæхи дзинæдтæ ис. Уырыссаг æвзаджы фæрæзтæ æндæр æвзæгты не сты æмæ сæ нæдæр хъæугæ кæнынц. Цæвиттон, англисæгтæ ном — мыггаг дзургæйæ, бафтауынц сэр, мисс æмæ «уæздандзинады» æндæр дзырдтæ. Номивæг та сæм ис æрмæст «сымах». Сæ абоны ныхасы «ды» нал ис. Ларисæ та иннæрдæм зæгъы, æмæ уый раст нæу. Англисæгтæ «сымах» дзурынц æрмæст сабимæ дæр нæ, фæлæ суанг цæрæгойтæ æмæ зайæгойтæм дæр, исты уацмысы персонажтæ куы вæййынц, уæд.
Гуырдзы аргъуыцы аккаг нæлгоймагмæ номæй бадзурынц, фæлæ номы разæй бавæрынц дзырд «батъоно» (ома, «æлдар»): батъоно иракъле (гуырдзымæ стыр дамгъæ нæй), ома, «æлдар Иракъле». Ам уыдон пайда кæнынц номивæг «сымах»-æй.
Куы йæ загътон: алы æвзаджы æрфидар сты хи сæрмагонд фæрæзтæ, искæмæ бадзурыны æгъдæуттæ. Ирон ныхасæн дæр йæхи фæрæзтæ уыдис, фæлæ уыцы æгъдæуттæ ног дугты хæлд цæуынц уырыссаг æмæ æндæр æвзæгты æндæвдады аххосæй.
Нæ фыдæлтæ аргъуыцы аккаг нæлгоймагмæ (сылгоймæгты фарста æндæр у) дзырдтой номæй æмæ «ды»: Ды раст зæгъыс, Бибо. Стæм хатт хъæугæ стилы тыххæй загъдæуыдаид: Тугъаны-фырт, ды раст нæ дæ! Кæнæ: Фæрнæй фæдар дæ фæллой, Кодзырон. Æнахуыр адæймаджы фарстой: Дæ ном цы хуыйны? Кæй фырт дæ? Кæмæй дæ? Æмæ кæцон дæ?
Дыууæ æцæгæлон нæлгоймаджы кæмдæр фæндагыл куы фембæлой, уæд зæгъдзысты: Дæ фæндаг раст, хорз лæг! — Дæ хъуыддаг раст, мæ хур! Афтæ уыд нæ фыдæлтæм æмæ уый афтæ у абон дæр. Ам «сымах» нæ фидауы, æмæ йæ ничи дæр срæдидзæн.
Хонæг (зæронд лæджы хонæг нæ фервитынц) балæууыд хъæубæсты кадджын зæронд лæджы дуармæ: Дæ райсом хорз, Симон... Уæртæ Тедо йæ фыртæн чындзæхсæв кæны æмæ мæ дæумæ æрбарвыста, куы, дам, нæм саккаг кæнис... Ахæм дæнцæгтæ æнæнымæц сты, æмæ ам «ды» йæ бынаты ис, нæ цуды, нæ дæтты йæ позицитæ.
Ларисæйы хъуыдымæ гæсгæ ацы «ды» нæ уыд стыр ахсджиаг нæ фыдæлтæм дæр. Хистæртæ æмæ, дам, кæстæртæм иумæйаг ныхасагæй ницы уыд. Нæу раст ацы хъуыды. Уымæн æвдисæн сты Нарты кадджытæ, нæ адæмон сфæлдыстад, нæ литературæ, нæ цардыуаг, æмткæй сисгæйæ. Ирон æвзаг ныхас кæныны фæрцы фидар кодта æмæ абоны онг уымæн æрирвæзтис.
Раст нæу Ларисæ мæнæ ам дæр: «... адæймаг цыфæнды æвзаг куы базона раздæр, уырыссаг уа, ирон уа, уæддæр, хъыгагæн, уырыссаг культурæ æмæ этикетимæ базонгæ вæййы иронæй раздæр». Æвæццæгæн, ам хъуыдыйады цыдæр нæ фаг кæны, æндæр адæймаг раздæр цы ’взаг базоны, культурæ æмæ этикет дæр уыцы æвзагыл базоны раздæр.
<...> Культурæ, этикæ æмæ æндæр ахæм дзинæдтæ адæймаг райсы æрмæст дæр йæ алфамбылай фæзмыны руаджы, æрмæстдæр цы хъомылад райсы, уымæ гæсгæ. Гуырдзæй ахæм «апп бындур» нæ рахæссы. Уымæн æвдисæн сты, сырдтæ, цæрæгойтæ кæй схæссынц, кæй схъомыл кæнынц, уыцы сабитæ: хæрынц хом дзидза, фæцæуынц цыппар къахыл, дзурын нæ базонынц æмæ сæм сырды миниуджытæ йеддæмæ мур дæр ницы культурæ æмæ этикæйы тæваг вæййы. Ирон адæймагмæ «ды»-йы бæсты «сымах» дзурыны «культурæ æмæ этикæ» фæзындысты æрмæстдæр уырыссаг ныхас фæзмыны бындурыл. Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, гуырдзæй рахæсгæ нæу.
Ларисæ раст у, афтæ кæм зæгъы, зæгъгæ, арæх вæййæм ахæм уавæры, «ды» зæгъынмæ зивæг кæм фæкæнæм. Æцæгдæр, исты куыстады чиновникмæ (хицаумæ) куы бацæуæм, уæд «ды» зæгъынмæ зивæг кæнæм, уæлдайдæр та исты ракурынмæ куы хъавæм, уæд. Курæг та кæддæриддæр лæгъстæйаг вæййы, æмæ ацы ахæм уавæры «ды» дзур.
Ацы фарста нæ разы лæууы цæхгæр не скъолаты царды дæр. Нæ сывæллæттæ нæ ирон скъолаты ахуыр кæнынц уырыссагау, фылдæр уырыссагау дзурынц. Фæцахуыр сты ахуыргæнæг æмæ ахуырдзауы кæрæдзимæ дзурыны уырыссаг формулæтыл æмæ «ды» зæгъын нал фæразынц иронау дзургæйæ дæр. Ацы уавæр уæззау проблемæ у не скъолатæн. Æцæг у, чысыл æй рог кæны, дзырд «ахуыргæнæг» нæм кæй ис, уый: ахуырдзауы алы хатт нæ бахъæуы ахуыргæнæгмæ номæй дзурын. Зæгъдзæн: Ахуыргæнæг, мæ чиныг хæдзары баззад. Уырысмæ та уый нæй. Фæлæ уыдонмæ та ис ном-фыдыномæй бадзурæн. Æмæ уый стыр ахъаз у, уый дæтты хистæр æмæ кæстæры кæрæдзимæ дзурыны дзæбæх фадат.
Хъуылаты Руслан («Рæстдзинад», 10 февраль) æмæ Мамиаты Таймураз («Рæстдзинад», 3 мартъи) сæ дзæбæх, уæздан уацхъуыдты фидарæй, æнæ гуырысхойæ зæгъынц, зæгъгæ, иу адæймагмæ кæмдæриддæр хъуамæ дзурæм «ды». Дызæрдыггаг нæу, ацы аргъуыцы аккаг лæгтæн сæ зæрдæтæ кæй риссынц ирон æвзаджы хъысмæтыл, уый. Фæлæ, мæ хъуыдымæ гæсгæ, фарста, уыдон æй куыд зæгъынц, уымæй цыма вазыгджындæр у. Ситуацитæ алыхуызон вæййынц. Æркæсæм дзы иумæ. Ахуырдзау уырыссаг урокыл йæ ахуыргæнæгмæ бадзурдзæн, зæгъæм, афтæ: Агунда Цахиловна... Фæлæ йын Агуындæ ирон æвзаджы ахуыргæнæг дæр куы уа, уæд та? Агуындæ Цъæхилы чызг. Æви Агуындæ Цъæхиловнæ? Æви уырыссагау — Агунда Цахиловна? Æви Касалты чызг (кæд йæ мыггаг афтæ у, уæд)? Æви «просто» Агуындæ? Æмæ ахæм ситуаци та æрмæст скъолайы нæ фæзыны.
Ацы варианттæй «ды» кæцыимæ фидауы? Цы зæгъынц, «ды»-йы фарс чи хæцы, уыцы ахуыргæнджытæ, уыцы адæймæгтæ? Æмæ Ларисæ йæхæдæг дæр? Æз дæр «ды»-йы фарс дæн ме ’нкъарæнтæй, мæ ирондзинадæй. Фæлæ мæнæн тынг зын у ахуырдзауы йæ ахуыргæнæгмæ номæй æмæ «ды»-йæ сдзурын кæнын. Адæймагæн исты æфсæрмиаг хъуыддаг бакæнын куыд нæ хъæцы йæ цæсгом, ам дæр афтæ: кæстæры зондахасты, психикæйы ныффидар ис æцæгæлон «сымах»-ы формулæ æмæ йæ бон нал у уый сæрты ахизын. Цасфæнды йæм куы хатæм, уæддæр.
Æппæт адæттæ: номæй, ном-фыдыномæй, «ды» æмæ «сымах» дзурын æмæ алыхуызон æндæр фарстатæ иу проблемæ сты æмæ сæ æвзарын дæр иумæ хъæуы. Фарстайы проблемæ та фæзындис ирон æвзаджы абоны пассивондзинадæй. Уырыссаг æвзаг нæм куыд тыхджындæр кæны, афтæ лæмæгъдæр кæны ирон æвзаг. Æмæ уымæй азимаг уырыссаг æвзаг нæу, нæдæр уырыссаг адæм. Хъуыддаг аразджытæ нæхæдæг стæм, фæлæ азимаг нæхæдæг дæр не стæм: цардыуаг нæ ссоны ахæм ранмæ.
Æвзагæн йæхи закъæттæ ис æмæ йæ фæндæгтæ йæхæдæг агуры. Иугай адæймæгты коммæ нæ кæсы. Кæддæр уырыссаг æвзаджы фæзынд ног спортивон «болельщик», зæгъгæ. Ахуыргæндтæ растадысты йæ ныхмæ: нæу, дам, нæ дзырдарæзты æгъдæуттæм гæсгæ конд. Фæлæ йын ницы бакодтой, «болельщик» ссис уырыссаг дзырдты активондæртæй, дзурынц æй æгæрыстæмæй ирæттæ дæр. Абайты Васо йæ «Уырыссаг-ирон дзырдуат»-ы уырыссаг дзырдтæй — ировать кæй сконды ис, уыдон иронмæ тæлмац кодта ир кæныны руаджы: агитировать — агитир кæнын. Не ’взаг нæ бакуымдта уыцы формæ.
Абон «ды» æмæ «сымах»-ы хъысмæт æбæрæг у. Куыд уыдзæн, цæмæ æрцæудзæн не ’взаг, уый никæй бон у зæгъын. Ахуырдзаутæн, адæмæн куы бауынаффæ кæнæм «сымах», уæд сын ном-фыдыном дзурыны формулæ дæр æнæмæнгæй бауынаффæ кæнын хъæуы. Æмæ уый та не ’взаджы бон нæу. Ирон лæг нæу цæттæ зæгъа: Цытджын Хъуыдæберд Хасæхъоевич, фарн уæм бадзурæд, фæлæ мын уе ’рчъитæ куы авæриккат ардыгæй райсоммæ.
Иууыл хуыздæр нын уаид, уырыссаг ныхасы «уæздандзинад» нæ куы нæ домид «сымах» дзурын æмæ нæ нæ фыдæлты хуымæтæджы «ды»-йы æвджид куы ныууадзид. Фæлæ, куы йæ загътон, уыдæттæ мæн æмæ дæу фæндонæй не сты.
Гæбæраты Никъала
Газет «Рæстдзинад», 2010 азы 5 октябрь
