Раджыма-раджы цардысты иу лæг æмæ иу ус. Уыдонæн уыдис авд лæппуйы æмæ иу чызг. Хистæр æфсымæртæ сæ фыдимæ лæджы куыстытæ кодтой, мад — хæдзары, кæстæр æфсымæр фыййау цыди, сæ хо та нырма æнахъом уыд æмæ авдæны хуыссыди.
Хистæр æфсымæртæ-иу изæр фæлладæй сæ хуыссæнты батылдысты, кæстæр-иу йæ фос нымадæй бакодта кæрты, æмæ-иу уый дæр йæ лыстæн бацагуырдта, фæлæ та-иу райсом раджы йæ фос хизынмæ иу хъаджджынæй рауагъта.
Лæппу хъуыдытæ кодта, йæ сæр фаста, фæлæ йæ фос æхсæв сæрхъуаг цæмæн кæнынц, уымæн ницы æмбæрста. Цæмæй зыдта, мæгуыр, йæ авдæны баст хо йын кæй хæры йæ фыстæ: æхсæв-иу авдæнæй сыхæлдта йæхи, фыс-иу ахордта æмæ та-иу йæхи фæстæмæ авдæны бабаста.
Иу бон та йæ фыд æмæ йæ хистæр æфсымæртæ æхсæзæй ацыдысты хос кæрдынмæ. Мад сын хæринаг сцæттæ кодта æмæ сын сихор чызгæн арвыста. Сихордзау хосдзæуттæм куы сзынди, уæд лæппуты цæсгæмттыл хуртæ æмæ мæйтæ ахъазыди: гъей, далæ, дам, нын нæ гыццыл хо кæрдзын схæссы.
— Тагъд йæ размæ! — фæкодтой æмæ йæм сæхи аппæрстой.
Уæдмæ сын чызг сæ сихор ахордта, æмæ йæм лæппутæ куыд хæццæ кодтой, афтæ сæ ныхъуырын райдыдта. Йæ фыд ма йын сæ аззадис æмæ уымæ дæр ссыд æмæ йæ ахордта. Хæдзармæ раздæхт æмæ аныхъуырдта йæ мады дæр, йæхæдæг къонайы фарсмæ æруагъта йæхи.
Кæстæр æфсымæр изæры йæ фос сæрвæтмæ куы æрыскъæрдта, уæд фæрсы чызджы?
— Цы фесты ме ’фсымæртæ, мæ мад æмæ мæ фыд?
— Куыстæй нæма æрцыдысты, — бакъæс-къæс кодтой чызджы дæндæгтæ.
Фыййау базыдта йæ Хуыцауы цæф æмæ аивæй йæхи дуармæ райста. Куы фæаууон, уæд лидзын байдыдта, лидзын байдыдта æмæ, чи зоны, цас æмæ цас фæлыгъд, фæлæ иу бæстæм ахаудта. Лæппуйæн йæ цæст удгоймагыл не ’рхæцыд, æрмæст дзы хызти бирæ фос æнæ фыййауæй.
«Адон кæдæм цæуой, æз дæр — уырдæм», — загъта лæппу æмæ араст фосы фæдыл. Фос та йæ изæры æркодтой куырм Æхсон уæйыджы лæгæтмæ.
Уæйыг-иу йæ фос бахизæны куырмæджы нымадта, æмæ лæппу йæ цыппар къахыл фысы æфсон баирвæзти мидæмæ.
Куырм уæйыгæн йæ дзуг иу уæлдай разындысты æмæ базыдта, семæ йын цыдæр кæй баирвæзтис æмæ афтæ зæгъы:
— Мæ фосимæ цыдæриддæр баирвæзтис, уый мæм рацæуæд.
Лæппу ницы дзуры.
— Зонын æй, мæ фосимæ цыдæр баирвæзтис æмæ разынæд: кæд чызг у, чызг дзы зæгъдзынæн, кæд лæппу у, лæппу дзы зæгъдзынæн.
Лæппу та ницы дзуры.
— Тæрсгæ мацæмæй кæнæд, æргом рацæуæд, арв — уæле, зæхх — бынæй, мæ дзырды хицау разындзынæн.
Уæд æм лæппу рахызт, æмæ дзы Æхсон уæйыг йæхицæн лæппу загъта.
— Ацы фосæн мæнæй дарддæр хицау ничи ис, хиз сæ æмæ дæу не сты?
Æз ма куырмæй цасы фаг хъуамæ суон? — бамбарын ын кодта уæйыг. — Æрмæст сæ Урс уæйыг, Сырх уæйыг æмæ Сау уæйыг — Пиллон Гуымирыйы хæйттæм макуы баскъæр. Фос сæ сæхæдæг зонынц æмæ-иу разилдзысты.
— Хорз, баба, — бакодта лæппу æмæ райсомæй фосыл ахъæр кодта йæ разæй.
Фос хизгæ фæцыдысты, фæцыдысты æмæ Урс уæйыджы арæнмæ куы бахæццæ сты, уæд разылдысты фæстæмæ. Лæппу сыл уæддæр ахъæр кодта æмæ сæ акалдта Урс уæйыджы сæрвæттæм.
— Ай,чи куыдз, чи хæрæг дæ, дæ фос куыд æрбаскъæрдтай мæ зæхмæ! — радзырдта йæм йæ галуанæй Урс уæйыг.
— Куыдз дæр — дæхæдæг æмæ хæрæг дæр! Кæд лæг дæ, уæд æввахс рацу, æндæр дардæй цы къæпп-къæпп кæныс? — дзуры йæм лæппу, æмæ йыл Урс уæйыг йæхи раскъæрдта.
Лæппу йæм фæцарæхст, йæ сæр ын акъуырдта æмæ йын йæ фос ратардта йæ разæй.
Изæрæй та куырм Æхсон уæйыг нымайы йæ фос æмæ лæппумæ дзуры:
— Ай цы диссаг у, лæппу, дæ фос ма иу ахæм куы фæуæлдай сты?
— Æз дæр ахæм диссаг никуыма федтон, баба, — бахудти лæппу. — Абон нæ фос сылæй, нæлæй ныззадысты æмæ сæ уæрыччытæ дæр сæхи йæстæ систы.
Уæйыг ницы сдзырдта, фæлæ та йæ дыккаг райсом дæр бафæдзæхста, йæ фос Урс уæйыг, Сырх уæйыг æмæ Сау уæйыг — Пиллон Гуымирыйы зæххытæм куыннæ ауадза, афтæ, æндæра дын исты фыд скæндзысты, зæгъгæ.
Лæппуйæн та йæ фос Сырх уæйыджы арæнæй разылдысты, фæлæ та сæ фыййау тыхæй акодта уæйыджы сæрвæттæм.
— Ай, мæ чи куыдз, чи хæрæг дæ, фосы астæуæй мæм зынгæ дæр куынæ кæныс, уæд дæ ныфс куыд æрбахастай мæ зæхмæ дæ фос æрбатæрын! — ныхъхъæр ыл кодта йæ галуанæй Сырх уæйыг.
— Куыдз дæр — дæхæдæг æмæ хæрæг дæр! Кæд лæг дæ, уæд æввахс рацу, æндæра дардæй цы къæпп-къæпп кæныс? — дзуры йæм лæппу, æмæ йыл уæйыг йæхи уыциу дыввытт ракодта.
Кæрæдзи кæрдтæй асæрфтытæ кодтой æмæ йын лæппу йæ сæр ахауын кодта.
Уымæн йæ фос дыууæ ахæм уыдысты æмæ та йын сæ фыййау ракодта йæ разæй.
Изæры та куырм Æхсон уæйыг нымайы йæ фос æмæ лæппумæ дзуры:
— Ай цы диссаг у, лæппу, дæ фосмæ ма та дыууæ ахæмы куы бафтыдис?
— Æз дæр ахæм диссаг никуыма федтон, баба, — бахудтис та лæппу. — Абон та нæ фос мадæл фысæй, уæрыккæй, сылæй, нæлæй ныззадысты, æмæ та сæ уæрыччытæ сæхи йæстæ систы.
Уæйыг та ницы сдзырдта, фæлæ та лæппуйы æртыккаг райсом дæр бафæдзæхста, йæ фос сæхи зæххæй дарддæр куыннæ ауадза, афтæ.
Лæппуйæн та йæ фос Сау уæйыг — Пиллон Гуымирыйы арæнæй раздæхтысты, фæлæ та сæ фыййау тыхæй акалдта уæйыджы сæрвæттæм.
— Ай, мæ чи куыдз, чи хæрæг у, кæй цы æнамонды тымыгъ æрбахаста мæ арæнмæ, мæ коймæ зæхх арт куы уадзы, бæстæ фæнык куы кæны æмæ мыл зæххон дзиглойы тæф куы кæлы?! — ныррыхыдта Сау уæйыг — Пиллон Гуымиры йæ галуаны хуылфæй.
— Куыдз дæр — дæхæдæг æмæ хæрæг дæр! Кæд де уæны мигъ нæ бады, уæд æддæмæ ракæс, æндæр мыл дардæй цы къæпп-къæпп кæныс? — дзуры та йæм лæппу æмæ Пиллон Гуымиры галуаны æрдæг фырмæстæй йæ ныхыл рахаста.
фыййауимæ сæхи кæрæдзийыл ныццавтой, ратъæпп-батъæпп байдыдтой, зæхх сæ быны ныскъуыдтæ, сæ комы тæфæй арвыл мигъ ныббадти, сæ хидæй тæрккъæвда ныллæууыди, фæлæ сæ ничи састи. Фæстагмæ Пиллон Гуымиры фæллайын райдыдта, æмæ йæ фыййау йæ быны æрныуæрзта.
— Хуыцау дын тых радта æмæ дын цы мæ бон у, æндæра дæ хицау ме ’хст дуры тæфæй куырм у! — ныууынæргъыдта ма уæйыг.
— Æмæ йын ницы хос ис? — фæрсы йæ лæппу.
— Хос та йын куыннæ ис, мæ игæртæ доны куы ныллæмарай æмæ уый донæй йæхи куы æрæхса, уæд ссардзæнис йæ цæстырухс.
Уыцы ныхæстæ куыд загъта, афтæ йын лæппу йæ сæр акъуырдта, йæ игæртæ йын хисæрфæны батыхта, йæ фос ын ратардта æмæ та æрыздæхтис йæ хицаумæ.
Куырм Æхсон уæйыг та æрвылхаттау бахизæны лæууыдис æмæ фос райдыдта нымайын.
Нымайы, нымайы, нымайы... Фæлæ фосы кæрон куынæ æмæ куынæ хæццæ кæны, уæд йæ зæрдæ фæкъæпп кодта, лæппу сæхи арæнтæй кæй ахызт, æмæ йын фæтарсти, фосыл йæ къух ауыгъта, йæхи мæсты уагъд æркодта дурыл.
Кæддæр куы уыд, уæд фыййау дæр æрбахæццæ.
— Цæуыл æнкъард дæ, баба? — æрбадзырдта йæм дуарæй, фæлæ йæм уæйыг ницы сдзырдта.
— Исты дæ риссы, баба?
— Цæмæн ахизын кодтай нæхи арæнæй фос, лæппу, фыдбылызæй нæ тæрсыс? — дзуры йæм Æхсон уæйыг, æмæ фыййау фæхъæлдзæг.
Йæ дзыппæй фелвæста Пиллон Гуымирыйы игæртæ, доны сæ ныллæмæрста æмæ уыцы донæй йæхи сæхсын кодта куырм Æхсон уæйыгæн.
Уæйыг йæ цæстытæй куы скаст, уæд фырцинæй йæ кæнгæ лæппуйы авд хатты йæ дæллагхъуыр акодта, авд хатты йæ арвмæ фелвæста. Фæлæ бонтæ куыд цыдысты, афтæ лæппу æрхæндæгæйæрхæндæгдæр кодта. Изæр-иу сæрвæтæй йæ цæстытæ æрхаста рæсыдæй Уæйыг æй фарста, ома цы кæныс æмæ йæ лæппу фæсайдта, æфцæгыл, дам, къубалгæрдæг ис æмæ, дам, мын мæ цæсгом фæнæмынц, мæ цæстытæ уымæй сырх сты.
Æхсон уæйыг араст æфцæгмæ æмæ цыдæриддæр къубалгæрдæг уыдис — æртыдта сæ.
Лæппуйæн уæддæр йæ цæстыты рæсыд нæ бадтис, æмæ та йæ бафарста, цы кæны, уымæй.
— Гъе баба, æфцæгмæ куы афтын, уæд мæ фыдыбæстæ суынын, æмæ мæ зæрдæ суынгæг вæййы, фæкæуын æмæ мæ цæстытæ уымæн ныррæсыйынц.
— Кæугæ цæмæн кæныс, мæ хур, бæх сифтындз, ацу, фен дæ фыдыбæстæ æмæ та фæстæмæ раздæх, — дзуры йын уæйыг.
Лæппу дæр бæх сифтыгъта æмæ араст йæ фыды бæстæ уынæг.
Сæхимæ куы бахæццæ, уæд бакасти рудзынгæй, æмæ йæ хо бады къонайы уæлхъус. Æнгуырстуанæй бары фæнык: «Абон дæ бахæрон æмæ ма сом цы бахæрдзынæн? Соммæ дæ уадзон æмæ абон цы бахæрон?»
Лæппу йæ хойæн фæтæригъæд кодта æмæ йæм бахызти мидæмæ.
Чызг æй куы ауыдта, уæд фестад.
— О, мæнæ ма мæ мады зæнæджы уынын! — æрсыллынгтæ кодта йæ алыварс, стæй феддæдуар æмæ уайтагъд фæстæмæ фездæхт.
— Дæ бæхæн æртæ къахы йеддæмæ нæ уыди?
— Нæ, — бакодта лæппу.
Чызг бæхы къæхтæ иууылдæр ахордта æмæ та бауади лæппумæ.
— Дæ бæхæн къæхтæ нæ уыди?
— Нæ, тулгæ æркодта, — бакодта та лæппу.
Чызг бæхы аныхъуырдта æмæ та фæрсы лæппуйы:
— Бæх дæм нæ уыди?
— Нæ,къахæй æрцыдтæн, — йæ сæр та батылдта лæппу.
Чызг къæбицы фæмидæг, æмæ лæппумæ къуымæй рауадис иу мыст.
— Туг ныууарыдис дæ цæхæрыл, лидзгæ, æндæра къæбицы йæ дæндæгтæ цыргъ кæны.
Лæппу йæ цырыхъхъытæ фæныкæй айдзаг кодта, уæлæнгуытыл сæ ацауыгъта, йæхæдæг ердойæ сгæпп кодта æмæ алыгъди.
Чызг хæдзармæ æрбауад, уый зæрдæхаттæй, лæппу фæбыры, цырыхъхъытæ æррæдывта æмæ йæ цæстытæ фæныкæй айдзаг сты.
Уый сæ тагъд-тагъд асхъæуттытæ кодта æмæ йе ’фсымæры фæсурæг фæсте.
Лæппу лыгъди, лыгъди, лыгъди æмæ йæ гъеныр йæ хо æрбаййафа, афтæ фæндаджы былыл æртæ бæласы уыд æмæ уыдоныл сирвæзт.
Чызг бæласы бындзæфхад райдыдта дæндагæй æхсынын æмæ гъе ныр уый афæлдаха, афтæ лæппу ахызт иннæмæ. Уымæ дæр та бавнæлдта дæндагæй. Уый дæр та фæцæйфæлдæхт, афтæ лæппу æртыккаг бæласмæ ахызт. Чызг та бавнæлдта уый бындзæфхадмæ дæр. Бæлас къæс-къæс кæнын куы райдыдта, уæд лæппу кæсы æмæ ратæхы зæрватыкк.
— Тагъд зæрватыкк! Дзырдхæссæг мын фæу мæ кæнгæ фыдмæ!
Зæрватыкк фæтъæбæртт кодта æмæ балæууыдис Æхсон уæйыджы уæлхъус.
Уæйыгæн дыууæ егары уыдис, фæхъæр сыл кодта æмæ цæстыныкъуылдмæ чызджы аскъуыдтæ кодтой æмæ ахордтой. Иу туджы æрхъис ма дзы аззадис æхсныфы уæлæ,æмæ лæппумæ фæсте хъæр кæны:
— Мæ мады зæнæг, иунæгæй мæ кæмæн уадзыс, демæ мæ ахæсс!
Лæппу фæтæригъæд кодта йæ хойæн, æхсныф систа йæ туджы æрхъисимæ æмæ йæ бавæрдта йæ худы счъилы.
Туджы æрхъис уырдыгæй бавдæлдис æмæ бахордта лæппуйы сæры магъз. Лæппу ахаудта æмæ куыйтæй иу йæ нывæрзæн сбадтис, иннæ — йæ дæлфæдтæм æмæ ниуынц Хуыцаумæ.
Хуыцау фæсидти дзерамæ, ацу, зæххыл цыдæр фыд æрцыдис æмæ йæ базон, зæгъгæ.
Дзера кæмдæр фаджыстæ фезмæста æмæ йæм стахти фæстæмæ:
— Адæмæн цард радтай, чи хуым кæны, чи хуым кæрды æмæ аралло кæнынц.
— Дæ бырынкъ цæмæй ахуырст у, уый хуызæн дæ! — Хуыцау ыл æхсидав ныздыхта æмæ йæ къубалыл фæци. Басыгъд ын æмæ йын уæдæй нырмæ цъæх у.
Хуыцау та басидтис хиуамæ, ацу, зæххыл цыдæр фыд æрцыдис æмæ йæ базон, зæгъгæ.
Хиуа кæйдæр нартхоры хуым фесæфта æмæ йæм зылын гуыбынæй сыздæхт.
— Адæмæн цард радтай, чи хуым кæны, чи хуым кæрды æмæ аралло кæнынц, — хиуайæн ма нартхоры нæмгуытæй иу йæ дæлæвзаг аззадис æмæ дзургæ-дзурын уырдыгæй ферттивферттив кодта.
Хуыцау та ууыл дæр нæ баууæндыд æмæ йыл æхсидав фæкодта, йæ базыртæ басыгъдысты æмæ уæдæй нырмæ хъулон у.
Хуыцау ныр рарвыста зæрватыччы, æмæ йæм фæстæмæ Удисгæ схæццæ.
— Зæххыл стыр фыд æрцыдис. Иу лæппу лæууы мардæй. Иу куыдз йæ уæлфæдтæм бады, иннæ — йæ дæлфæдтæм æмæ æнæбанцайгæйæ ниуынц уæларвмæ.
Хуыцау зæрватыччы риуыл андæгъта зæлдаг хисæрфæн, уый йыл асæрф æмæ, цы уыд авд хатты хуыздæр феста, зæгъгæ.
Куыйтæ лæппумæ арвæй æввахсдæр ницы уагътой, фæлæ зæрватыкк ацъыввытт кодта сæ астæуты æмæ лæппуйыл асæрфта зæлдаг хисæрфæн. Куыйтæй йæм иу фæрæвдз æмæ ма йæ къæдзил аскъæфта саджилæй, йæ риуыл — зæлдаг хисæрфæн.
Лæппу йæхи аивæзта, рабадти, туджы æрхъис аппæрста куыйтæн æмæ афардæг йæ кæнгæ фыд Æхсон уæйыгмæ. Уæдæй ардæм цæры уым.
Низтæ уым баззайæнт, хæрзæбонтæ ардæм æрцæуæнт.
