1. Мнесипп. Цытæ дзурыс, Токсарид, цытæ? Сымах, скифтæ, Орест æмæ Пиладæн нывæндтæ хæссут, стæй ма сæ ноджы хуыцæуттыл дæр нымайут? 

Токсарид. Афтæ, Мнесипп, афтæ, нывæндтæ сын хæссæм, æцæг сæ хуыцæуттыл нæ, фæлæ ’рмæстдæр намысджын лæгтыл нымайæм. 

Мнесипп . Æмæ уæм ахæм æгъдау дæр ис: номдзыд лæгтæн хуыцæуттау сæ мæлæты фæстæ нывонды кусæрттæ кæнут? 

Токсарид. Айдагъ нывæндтæ сын нæ хæссæм, фæлæ ма сæ кадæн бæрæгбæттæ дæр кæнæм, сæ номыл цытджын æмбырдтæ саразæм. 

Мнесипп. Æмæ сæ уæд цы хорзæхтæ агурут уæхицæн? Иугæр æгас кæм нал сты, уым сын æрмæст сæ зæрдæ балхæныны охыл дæр куыд хæсдзыстут нывæндтæ? 

Токсарид. Мæрдтæ дæр нæм хорз цæстæй куы кæсиккой, уæд бæргæ æвзæр нæ уаид; фæлæ, кæй зæгъын æй хъæуы, хъуыддаг æрмæст уый мидæг нæй. Мах ахæм хъуыдыйыл хæст стæм: нæ мæрдтæн кады æгъдæуттæ кæнгæйæ мах æгæстæн сæхицæн стыр хорзы цæуæм. Мах афтæ нымайæм æмæ, чи зоны, уый фæрцы удæгæстæй искæй уыдоны фæзмын бафæнда. 

2. Мнесипп. Уый уын раст æрхъуыды у. Фæлæ уæ уæддæр Орест æмæ Пилад уагæр ахæм дисы цæмæй бафтыдтой, æмæ сæ суанг хуыцæутты ’мсæр скæнат, ноджы ма æцæгæлон бæстæгты, стæй ма уый дæр нæ, уый, фæлæ ма уе знæгтæ дæр куы уыдысты? Сæ нау куы фæдæлдон, уæд сæ уæ фыдæл скифтæ уацары райстой æмæ сæ Артемидæйæн нывондæн хъуамæ ’рхастаиккой. Фæлæ уыдон ахæстоны сæ хъахъхъхъæнджытыл сæхи андзæрстой æмæ сæ ныссæрфтой, уый фæстæ уын уæ паддзахы дæр амардтой; уæ дзуары чызг сæ амæттаг кæй бацис, уый — иу, фæлæ ма уымæй æддæмæ Артемидæйы дзуары ныв дæр семæ ахастой, æмæ уыйадыл скифты æхсæнадыл худинаджы гакк сбадт. Гъемæ сын кæд æппæт уыдæтты тыххæй цыт кæнут, уæд уæ цы нæ уадзы, цæмæй уæм ахæм табугæнинæгтæ фылдæр уа, уый? Æмæ ма ныр, уæ ивгъуыд дугтæ уæ зæрдыл даргæйæ, уæхæдæг ахъуыды кæнут, цымæ цас бæллиццаг уаид, æнæнымæц Орест æмæ Пиладтæ алырдыгæй Скифыстонмæ наутыл куы цæуиккой, уæд уый. Мæнмæ мæ зæрдæ афтæ дзуры, цыма уæд хæрз цыбыр рæстæгмæ уæхæдæг дæр бынтон æнæфсарм æмæ æнæхуыцау адæм суаиккат. Уымæн, æмæ уæхи афтæ куы дарат, уæд ма уæм цы хуыцæуттæ баззад, уыдоны дæр уын æцæгæлон бæстæтæм фæласдзысты. Уый фæстæ та, мæнмæ куыд кæсы, афтæмæй сымах æппæт хуыцæуттæн дæр сæхи бæсты Хуыцауы кад, давынмæ сæм чи фæзынд, уыцы адæмæн кæндзыстут, стæй нывæндтæ дæр хуыцæутты ’мсæр кувæндæттæй хынджылæггæнджытæн хæсдзыстут. 

3. Гъа, фæлæ кæд уый охыл кадгæнæг не стут Орест æмæ Пиладæн, уæд ма мын æй зæгъ, Токсарид, æндæр уын уæдæ цы хæрзты бацыдысты? Незаманты сæ куы нæ нымадтат хуыцæуттыл, ныр та къæссавæлдæхт фестут æмæ сæ хуыцæуттæ схуыдтат, сæ номыл нывонды кусæрттæ ’ргæвдут. Гыццыл ма бахъæуа, йæхæдæг нывондæн хаст чи ’рцыдаид, уымæн ныр сымах стурвосæй нывондæгтæ кæнут. Уый уын уæ рагон æгъдæуттæм иуæй худæг фæкæсдзæн, иннæмæй æвæтчиаг. 

Токсарид. Ды, Мнесипп, цæуылдæриддæр фæдзырдтай, уый уыдонæн сæ хорз лæджыхъæдыл комдзог цæуы. Стыр æхсар цы хъуыддаг домдта, уыдон дыууæйæ уымæ сæ ныфс бахастой — эллинтæн æнæзонгæ денджызы сæ райгуырæн бæстæйæ, зæгъæн куыд нæй, афтæ дард афтыдысты, мæнæ кæддæр Колхидæмæ «Аргойыл» чи абалц кодта, уыдоны сгуыхт куынæ нымайæм, уæд. Орест æмæ Пилад денджызы тыххæй алы таурæгътæй нæ тарстысты, фурд «уазæгхор» кæй у, уый дæр сын сæ фæнд нæ аивын кодта — денджызы та ахæм номæй йæ былгæрæттыл цæрæг хъæддаг адæмты фыдæхæй рахуындæуыд. Уæдæ уацары куы бахаудысты, уæддæр та сæ фадæттæй спайда кодтой æмæ ахъаззаджы лæгдзинад равдыстой, ноджы ма хуымæтæджы лыгъдæй дæр нæ алыгъдысты, фæлæ сæ бафхæрæг паддзахæй сæ маст райстой, стæй ма лидзгæ-лидзын Артемидæйы дæр семæ ахастой. Æмæ, ау, лæгдзинад йæ цæсты кæмæндæриддæр исты ахады, уымæн æппæт уыдæттæ фаг не сты, цæмæй уыцы дыууæ гуырдæн хуыцæутты ’мсæр кад кæна? Фæлæ мах уæддæр Орест æмæ Пилады уый сæрмæ нæ хонæм хъæбатыртæ. 

4. Мнесипп. Чи зоны, æмæ ма мын ды исты хабæрттæ ракæндзынæ, уыдон ма ноджыдæр цавæр цытджын æмæ ’мбисондæн хæссинаг сгуыхтытæ равдыстой, уый тыххæй. Дæ райгуырæн зæххæй дæрддзæф денджызы ленк кæнын æмæ æнæзонгæ бæстæтыл хæтыны фæдыл та куы дзурæм, уæд дын æз сæудæджергæнджытæй бирæты бацамондзынæн, уæлдайдæр та финикиæгтæй, Понтыл айдагъ Меотид æмæ Боспормæ чи нæ ахæццæ вæййы, фæлæ ма эллинты æмæ варвæрты денджызты дæр иу къуым, иу сакъадах æнæсгæрстæй кæмæн нал баззад. Алы аз дæр æрæгвæззæджы сæ хæдзæрттæ ссарынц. Æмæ уæд уыдоны дæр, ды цы зондыл хæст дæ, уымæ гæсгæ хуыцæуттæ схон, уыцы базаргæнджытæ æмæ цæхджын кæсæгтæ уæйгæнджыты! 

5. Токсарид. Кæронмæ мæм байхъус, уæздан хорз лæг, æмæ йæ уæд фендзыстæм, варвæртæ, ома мах, хорз адæмы тыххæй сымахæй цас рæстагдæр хъуыды кæнæм, уый. Аргосы кæнæ, зæгъæм, Микены нæй ссарæн Оресты, науæд та Пилады кадджын ингæнтæн, махмæ та уын сæ дыууæйы номыл арæзт галуан-кувæндон дæр равдисдзысты, сæ дыууæйы номыл та уымæн арæзт у, æмæ уыдон æмтохгæнджытæ уыдысты. Нывæндтæ сын хæссынц, уæдæ сын æндæр хуызы дæр цыт кæнæм; скифтæ нæ, фæлæ кæмæддæрæгонтæ кæй уыдысты, уый та мах ницы хъыгдары, цæмæй сæ намысджын лæгтыл нымайæм, уыцы хъуыддаджы. 

Мах дзæгъæл рафæрс-бафæрсыл никуы свæййæм, хæрзæгъдау æмæ намысджын адæм кæцон сты, уый фæдыл. Стæй æндæр бæстаг арфæйаг хъуыддаджы куы фесгуыхы, уæд æм былысчъилæй нæ акæсæм, исты мын мæ хæлар куынæ у, зæгъгæ. Уæдæ сæ хъуыддæгтæм гæсгæ уыдонæй куы феппæлæм, уæд сæ нæхицæн удæй хæстæг адæмыл фæнымайæм. Æппæтæй тынгдæр та нæ уымæн дисы æфтауынц, стæй нын уымæн аргъуыцгæнинаг сты æмæ, махмæ гæсгæ, уыдонæй æнувыддæр хæлæрттæ адæмы ’хсæн зын ссарæн у. Уæдæ лæгæн бахъуаджы сахат йæхи йæ хæлæрттимæ куыд дарын хъæуы æмæ скифты хуыздæрты цæсты дæр цы хуызы хъуамæ уай цыты аккаг, уыдæттыл дæр ахæм æмбæлттæ сахуыр кæндзысты лæджы. 

6. Ацы дыууæ хæлары-иу фæрсæй-фæрстæм хæцгæйæ, кæнæ та-иу хицæнтæй сæ кæрæдзийы сæрвæлтау тохы цы фыдæвзарæнты бахаудысты, уыцы хабæрттæ нæ фыдæлтæ æрхуы фæйнæгыл ныффыстой æмæ йæ Оресты кувæндонæн мысайнаджы бæсты радтой. Стæй уыимæ ахæм фæтк сфидар кодтой, цæмæй уыцы фæйнæг уымæй фæстæмæ уыдаид сæрæвæрæн, райдиан скъола ахуыр æмæ хъомылады хъуыддаджы: хъуамæ йын сывæллæттæ ’нæферохгæнгæйæ сæ зæрдыл йæ фыстытæ бадардтаиккой. Æмæ уæдæ афтæ — саби-иу суанг йæ фыды ном дæр Орест æмæ Пилады царды цаутæй раздæр ферох кодтаид. Уымæй уæлæмæ ма æрхуы фæйнæгыл цы фыст уыд, уыдон рагзаманты кувæндонæн йæ систыл дæр нывгонд уыдысты: мæнæ Орест йе ’мбалимæ науы ’рбаленк кæнынц, стæй сæ нау къæдзæхтыл куы ныппырх, уæд уацары куыд бахауд, уый; мæнæ ам та Оресты нывондæн æрхæссынмæ цæттæ кæнынц. Иннæ ныв та ахæм у: ныртæккæ Ифигения йæ амæттаджы амардзæн. Иннæрдыгæй сисыл та Орест нывгонд у, хъадамантæй куыд ссæрибар æмæ Фоант æмæ скифты куыд цæгъды, афтæмæй. Ногæй та науы ленк кæны, фæлæ ныр Ифигения æмæ чызг Хуыцауы нывдзуаримæ. Мæнæ йын ам та скифтæ алырдыгæй йæ наумæ лæбурынц; æрцауындзæг сты науы развæдгæнæг фыййагыл æмæ уæлæмæ сбырыныл архайынц. Ницы сын бантыст æмæ фæстæмæ былгæронмæ ленк кæнынц, чи сæ цæфтæ у, чи та сæ уыцы тæрсгæ-ризгæйæ фæстæмæ фæкæс-фæкæс кæны. Ацы нывтæй бæрæг у, скифтимæ тохы дыууæ хæлары кæрæдзиуыл куыд æнувыд уыдысты, уый: йæхи удыл сæ ничи хъуыды кæны, сæ иу æмæ сеннæ дæр йæ риуыгуыдырæй йе ’мбалы сæ фыдгулты фæттæй хъахъхъæны, алчидæр сæ кæддæриддæр йе ’рдхорды тыххæй цæттæ у мæлæт райсынмæ. 

7. Уыдонау кæрæдзиуыл æнувыд уæвын, лæгæвзарæн сахат уыдонау æдæрсгæйæ, æнæфæцудгæйæ лæууын, де ’ууæнк нæ хæрын æмæ кæрæдзимæ хæлар зæрдæ дарын, уыдонау кæрæдзийы æнæсайд æмæ фидар уарзтæй уарзын — æппæт уыцы тæхудиаг миниуджытæ, мах цы хатдзæгмæ ’рцыдыстæм, уымæ гæсгæ мæнæ хуымæтæг адæймаджы хæрзхъæд удыскондыл нæ дзурынц, фæлæ сты цавæрдæр хуыздæр зонды исбон. Уымæн æмæ, зæгъæм, науы ленкгæнгæйæ дымгæ чъылдымæй куы фæдымы, уæд фылдæр адæм, уыдонау царды уæлæнгай цинтыл чи нæ цин кæны, ахæмтæй се сæфт фенынц; гъа фæлæ дымгæ ныхмæ, иннæрдæм радымдта, зæгъгæ, æмæ науы размæцыдæн чысылдæр цæлхдуры хос сси, афтæ уыцы цинбæллон адæм сæхи арф бафснайынц æмæ се ’мбæлтты тæссаг уавæрты иунæгæй ныууадзынц. 

Æмæ йæ уæдæ зон, скифтæ хæлардзинадæй уæлдæр ницы ’вæрынц, стæй алы скиф дæр йæхицæн кадджындæр хæсыл нымайы тæссаг уавæры йæ хæлары фарсмæ лæууын æмæ йын йæ фыдæбæттæй хай райсын йæхимæ; уыцы хуызонæй нæм æппæтæй уæззаудæр æфхæрдыл та нымад у, исчи дæ æууæнкхор куы схона, уæд уый. Гъе, уымæ гæсгæ кад кæнæм мах дæр Орест æмæ Пиладæн, скифтæм стыр намысы хъуыддагыл нымад цы у, уымæй кæй фесгуыхтысты æмæ сæ хæлардзинады руаджы сæхицæн кад кæй скодтой, уый тыххæй — мах та хæлардзинадæй тæхудиагдæрыл ницы нымайæм. Уый адыл сæ мах «Хъорагътæ» схуыдтам — не ’взагыл уый амоны «генитæ, хæлардзинады бардуагтæ». 

8. Мнесипп. Раст у, Токсарид, æцæгæй дæр скифтæ айдагъ æмбисонды дæсны фатæйæхсджытæ нæ уыдысты, хæстон хъуыддаджы æппæтæй дæр сæ арæхстдзинады фæрцы нæ хицæн кодтой, фæлæ ма иннæтыл уæлахиз кодтой сæ диссаджы дзырдарæхстæй дæр. Кæд ныронг æз æндæр хъуыдытыл хæст уыдтæн, уæд мæ ныр бауырныдта, Орест æмæ Пиладæн хуыцæутты ’мсæр кæй цыт кæнут, уый рæстаджы хъуыддаг кæй у, уый. 

Стæй ма æз уый дæр куынæ зыдтон, дæ рын бахæрон, æмæ ма ды ахъаззаджы нывгæнæг дæр кæй дæ. Хорзæй хорз зæгъын хъæуы, раст сæ цыма нæхи цæстытæй федтам, уыйау арæхстджын мын радзырдтай Оресты кувæндоны нывты тыххæй, хæсты цæхæры дыууæ хæлары кæрæдзи сæраппонд куыд хæцыдысты æмæ цæфтæ дæр куыдæй фесты, уыцы цаутæ нæ цæстыты раз ирдæй сыстадысты. Фæлæ æз æппындæр уый æнхъæл никуы уыдтæн, æмæ скифтæм хæлардзинад афтæ цытджын у. Æз сæ хъæддаг æмæ æнæуазæгуарзон адæмыл нымадтон, афтæ æнхъæлдтон, цыма æппынæдзухдæр кæрæдзийы хъуын-хъис хæрынц, нæ фидауынц кæрæдзиимæ, стæй цæмæй сæ маст рафыца æмæ схъистæ хауой, уымæн дæр сын бирæ нæ хъæуы, иннæмæй та цыма сæ хæстæг æмæ хионтæм дæр фæлмæн цæстæй никуы акæсынц. Мæ зондахаст та, иудадзыг скифты тыххæй цы фыдгæйттæ хъусæм, уымæй аразгæ уыд; суанг ма афтæ дæр дзырдæуы, скифтæ, дам, сæ мард ныййарджыты хæргæ кæнынц. 

9. Токсарид. Куы дын басæттон, уæд æз ныр ницы хуызы сразы уыдаин æппæлыныл, зæгъгæ, мах æндæр цæмæйдæрты дæр ма эллинтæй фæзминагдæр стæм æмæ нæ ныййарджытимæ дæр нæ ахастдзинæдтæ æнæзæрдæхудтдæр сты, уæдæ хуыцæуттæн дæр фылдæр кад кæй кæнæм, æппæт уыдæттæй. Фæлæ чи уыны, уый йæ зоны, æмæ скифтæ эллинтæй æууæнкджындæр æрдхæрдтæ кæй сты, махæн сымахæй хæлардзинады домæнтæ табугæнинагдæр кæй сты, цæсты гагуыйау сæ кæй хъахъхъæнæм. Æмæ мæм, эллинты хуыцæутты хатырæй, ма смæсты у, уе ’хсæн дзæвгар рæстæг фæцæргæйæ, сымахмæ цы миниуджытæ раиртæстон, уыдоныл æргом куы дзурон, уæд. Мæнмæ афтæ кæсы, цыма хæлардзинады тыххæй сымахæй мæлгъæвзагдæр ничи у дзурынмæ, — йæ фæдыл цы хъуыддæгтæ сайы, цытæ домы æрдхорды ном лæгæй, уый мæт та уæ æппындæр нæй: сымах уæ хæс æххæстыл нымайут, хæлардзинадæй æрмæст стаугæ йеддæмæ кæй ницы кæнут, уымæй; царды мидæг цы диссаджы хорзæх у, ууыл дæр айдагъ къæбæлдзыг ныхæстæ кæнынæй дарддæр хъуыддагæй ницы ’вдисут. Уый нæ, уый, фæлæ ма уæ рæсугъд ныхæстыл гадзрахатæй дæр рацæут — тæккæ бахъуаджы дугыл æрбадæлдзæх вæййут! 

Уæ трагикон поэттæ хæлардзинады тыххæй театры алы æмбисæндтæн хæссинаг сценæтæ куы февдисынц, уæд сын сымах къæрццæмдзæгъд фæкæнут æмæ уæ цинæн кæрон нал вæййы, бирæтæ та уæ сæ цæссыг дæр нал фæуромынц, дыууæ хæларæй иу иннæйы сæрыл исты тæссаг уавæры куы бахауы, уæд. Фæлæ уæхæдæг та цæмæй хæлары тыххæй уæхицæн исты зын скæнат, уый уæм нæй, ницы уæм зонын уыцы хъуыддаджы раппæлинагæй. Комкоммæ уæ искæй æрдхорд цъысымы бахауд, зæгъгæ, уæд уæ уадидæгæн уе ’ппæт трагедитæ дæр æрбайрох вæййынц, уе ’взæгтæ аныхъуырут æмæ ма кæсæгтау уæ дзыхтæ схæлиу-схæлиу фæкæнут — мæнæ раст театры маскæтæ — дзыппыдаргæ цæсгæмттау свæййут. Уыдонæй та æддæмæ иу хъыпп-сыпп нæ хъуысы, кæд сæ дзыхтæ цыфæнды уæрæх байтындзынц, уæддæр. Мах хабар та бынтон æндæр у: хæлардзинады тыххæй ныхæстæ нывæндынæй уæ цас фæстоз баззадыстæм, иу уыйбæрц та уæ хъуыддагæй æмбулæм. 

10. Уæвгæ та, кæд дæ фæнды, уæд афтæ бакæнæм: рагзаманты чи цард, уыцы хæлæртты ’нцад ныууадзæм — нæ дыууæтæ дæр дзы фагæй фылдæр ранымайдзыстæм. Стæй ныл уыцы хуызы, æвæццæгæн, æмæ уæлахиз дæр фæуыдзыстут, уымæн æмæ сымахмæ ахъаззаджы агургæ æмæ æнæаргæ æвдисæнтæ кæуылты фылдæр ис — уæ поэттæ. Уыдон тынг аив ныхæстæй дзурынц æмæ алæмæты рæсугъд зарджытæй зарынц Ахилл æмæ Патрокл, Тесей æмæ Пирифой, стæй иннæты хæлардзинадыл. Фæлтау, комкоммæ нæхæдæг кæуыл сæмбæлдыстæм, ахæм хæлæртты кой ракæнæм: æз — скифты ’хсæн, ды — эллинтæм, æмæ сын сæрæй бынмæ сæ хъуыддæгтыл æрдзурæм. Сæ хæлардзинады тыххæй нæ фæзминагдæр цæвиттон чи ’рхæсса, уый амбулдзæн æмæ, æнæзæрдæхудтæр æмæ цытджындæр цы ерыс ис, уым ын уæлахиздзауы ном лæвæрд æрцæудзæн. 

Афтæ мæм кæсы, цыма мын лæгæй-лæгмæ хæсты бирæ ’нцондæр уаид састы бынаты баззайын æмæ мæ рахиз къухæй фæхъæуын (Скифыстоны ахæм хуызы æфхæрынц), цæйнæфæлтау æмæ æз, мæхæдæг скиф уæвгæйæ, хæлардзинады фæдыл быцæуы искæмæн фæхæрд уон, уæлдайдæр та эллинæн. 

11. Мнесипп. О, Токсарид, о, уый хуымæтæджы хъуыддаг нæу — лæгæй-лæгмæ дæу хуызæн ныхмæлæууæгимæ быцæу ракъахын, ахæм дзырдарæхст æмæ дзырддзуаны æвæджиау дæсныимæ. Фæлæ цыфæндыйæ дæр дæ цуры æз мæ къамтæ не ’рывæрдзынæн æмæ уыйадыл эллинтыл фыдæй нæ рацæудзынæн. Уæлдайдæр эллинтæ дыууæйæ уыйбæрц скифтыл кæм фæуæлахиз сты, уым æз дæр кæд исты... Уыдоны сгуыхтæн та уæхи рагон мифтæ куы сты æвдисæн: æрдæбон мын сæ цæвиттонæн хæссинаг арæхстджынæй — трагикон поэт дæм фыр хæлæгæй амардаид — дæхæдæг куы радзырдтай. Æмæ кæуылты худинаджы хабар уаид, сæ сæрыл рахæцæг кæй нæ фæцис, уый фыдæй ды эллинты бирæ знæмтæ æмæ сахартыл куы фæуæлахиз уаис, уæд. Хъуыддаг афтæ рауади, зæгъгæ, уæд мæнæн мæ рахиз цонг нæ, сымахмæ куыд бакæнынц, афтæ нæ, фæлæ йæ тæккæ рæбыныл ме ’взаг ралыг хъæуы. 

Хæлардзинадыл ирдæй дзурæг цаутæ та бæрæг-бæлвырд нымæц æрхæссæм, æви нæ чи цас фылдæр радзура цæвиттонтæ, уыйас ацы ерысы фæуæлахиз уæвынмæ хæстæгдæр уыдзæн? 

Токсарид. Мур дæр нæ! Бæрц ницы амоны: ды кæй тыххæй радзурай, уыдон мæ радзырды сгуыхтдзинæдтæй цымыдисагдæр куы уой, бæрцæй та æмхуызон, уæд мæ, кæй зæгъын æй хъæуы, тынгдæр басæтдзынæ, уæд æз мæ куыдзы бон тагъддæр базондзынæн. 

Мнесипп. Ды раст дæ. Фæбæлвырд æй кæнæм, фаг нын цалгай цæвиттонтæ ’рхæссын уыдзæн, уый. Мæнмæ гæсгæ, фæйнæ фондзы æгъгъæд у. 

Токсарид. Разы дæн демæ. Хорз, ды райдай, æцæг уал раздæр ард бахæр, æрмæстдæр айдагъ рæстдзинад кæй дзурдзынæ, уый тыххæй. Бæллиццаг сгуыхтдзинад афтæ зын æрымысæн нæу, гъа, æцæг уыд, нæ уыд, уый та ацу æмæ ды базон. Ард куы бахæрай, уæд та мæ ме ’фсарм нæ уадздзæн гуырысхотæ кæнын, дæуыл не ’ууæндын. 

Мнесипп. Кæд дзы ард бахæрын æнæмæнгæй хъæуы, уæд бахæрдзыстæм. Фæлæ дæуæн дæ цæсты мах хуыцæуттæй... Æвæццæгæн æмæ дзы нæ хъуыддагмæ Зевс Филий уыдзæн хæстæгдæр — хæлардзинады бардуаг. 

Токсарид. Бæгуыдæр! Фæлæ мæ рад куы ралæууа, уæд æз та нæ фыдæлты Хуыцауæй басомы кæндзынæн. 

12. Мнесипп. Æз дын æрымысгæ царциатæ нæ, фæлæ мæхæдæг цы федтон, кæнæ та, фæстæдæр сын сæ ныхæсты рæстдзинад сбæлвырдгæнгæйæ, кæмæйдæрты цы фехъуыстон, æрмæстдæр ахæм цауты тыххæй кæй дзурдзынæн, уымæн ме ’вдисæн Зевс Филий фæуæд. 

Иннæты разæй уал дын Агафокл æмæ Динийы хæлардзинады тыххæй радзурдзынæн — уый кой инониæгты ’хсæн дардыл айхъуыст. 

Уыцы Агафокл, самосаг, æрæджы дæр ма сæрæгас уыд. Хæлардзинадыл æнувыд кæй разынд, уымæй йæхицæн хорз ном æмæ стыр кад скодта, æнæуи та — нæдæр хæдзарвæндагæй, нæдæр мулкæй — бирæ самосæгтæй ницæмæй хицæн кодта. Сабийæ бахæлар ис эфесаг Диниимæ, Лисоны фыртимæ. Динийы хъæздыгдзинæдтæн та кæрон дæр нæ уыд. Æмæ царды кæддæриддæр куыд вæййы, афтæ æрыгон хъæздыг лæппуйы алыварс фагæй фылдæр уыд, йемæ нуазынмæ дæр, стæй алыхуызы дæр хи ирхæфсынмæ цæттæ чи уыд, ахæм æрдхæрдтæ. Фæлæ уыдонæн æцæг хæлæртты ’нкъарæнтæ бынтон æцæгæлон уыдысты. Фыццаг Агафокл дæр се ’мдзæхдон уыд. Семæ нызта, риттæдтай кодта, фæлæ йæ рæстæг афтæ дзæгъæлы кæй сæфта, уымæй йæхæдæг дæр, раст зæгъгæйæ, райгонд нæ уыд. Диний йæм йæ иннæ хамасхортæй уæлдай ницы хъармдæр зæрдæ дардта. Уый нæ, фæлæ ма куыдфæстæмæ Агафокл йæ уайдзæфтæй Динийæн йæ цæстысындз фестад, йæ уæнгæл дзы федта, уымæн æмæ йæ иу ран нал уагъта, ды æввонгхор дæ, дæ фыд стыр фыдæбæттæ æмæ тухитæй цы бирæ бынтæ скодта, ды уыдон хæлæттаг фæкодтай, зæгъгæ. Уыйадыл Диний Агафоклы йемæ никуыдæм уал хуыдта, уый сусæгæй-иу иннæтимæ куывдты бадтысты æмæ цардæй хынджылæг скъæрдтой. 

13. Иухатт куы уыди, уæд дын уыцы хамасхортæ Динийы хъусы куы бацæгъдиккой æмæ йæ куы баууæндын кæниккой, дæу, дам, Эфесы стыр бынат ахсæг æмæ нымад лæг Демонакты ус Хариклея бауарзта, зæгъгæ, ууыл. Æмæ йæм уыцы сылгоймагæй куы цыбыр фыстæджытæ хастой, куы æрдæгæмпылд дидинджытæй быд худтæ, куы дæндагдзæф фæткъуытæ, куы та цы — ома нымудзæг устытæ æрыгон лæппутæн искæй номæй цытæ фервитынц, цæмæй сæ сæр бынтондæр разила æмæ афтæ ’нхъæлой, уый æмæ уый фыццаг уарзтæн уыцы лæппуйы бауарзта, æндæр уæды онг уарзт циу, уымæн зонгæ дæр ницы кодта, зæгъгæ, ахæм цыдæртæ. Лæппутæй йæхи чызджыты удыгага, сæ зæрдæты рын чи фæхоны, уыдон ахæм хуызы æппæтæй æнцондæр асайæн вæййынц — æмбаргæ дæр æй нæ бакæнынц, кæйдæр хæлуарæджы тынты куыд смидæг вæййынц, уый. 

Хариклея та бакастæй тынг зæрдæмæдзæугæ уыдис, хæрзуынд æмæ хæрзконд, фæлæ хæлддæр сылгоймагæн скæнæн нæ уыд, фыццагдæр ыл чи амбæлдаид, уый быны-иу атылдаид. Æрмæстдæр ын ской бафæраз, кæнæ та йæм мондаг цæстытæй бакæс, æндæр-иу уайсахат дæр сразы, ома дын Хариклея ком нæ ратдзæн, зæгъгæ, уымæй макуы тæрс. Хæзгул рацъипп ласынмæ æмæ йæ йæхи бакæнынмæ та цавæрфæнды гетерæйæ дæр сæрæндæр уыд: искæцы лæг-иу кæд æмæ сдыууæрдæм, уæдæ йемæ баззайа æви дзы дæрдты лидза æмæ дзы арф æфснайа йæхи, зæгъгæ, уæд-иу æй зыдта, ахæмы куыд æрæууæндын æмæ сдæлбар кæнын хъæуы, уый; йæ бар æххæстæй кæуыл цыд, уыдоны та дарддæр куы йæ налат æхсары руаджы урæдта, æмæ сын афтæмæй сæ туг цыбæл кодта йæхимæ, куы та алы сойсæрст былдауæн ныхæстæй кодта пайда, науæд та-иу, андзæвæн дæр кæуыл нæй, йæхицæй ахæм сылыстæг ацарæзта, йе та-иу йæхи афтæ дарын райдыдта, цыма æндæр кæйдæры бауарзта. Иу ныхасæй, алыхуызы дæр иттæг ифтонг сылгоймаг уыд, хæзгулты йæ армы дарынæн ма йæ рæбыны фæстауæрцгондæй бирæ кæлæнгæнæн мадзæлттæ кæмæн лæууыд, ахæм. 

14. Æмæ дын уыцы хамасхортæ дæр Динийы ныхмæ арæзт фыдвæндты Хариклеяйы сæ хъузон куы скæниккой. Лæппуйæ иудадзыг хынджылæг кодтой, сæхицæн дзы хъазæнхъул сарæзтой, æмхуызонæй йæ сылгоймаджы нывæрзæнмæ сайдтой. 

Уыцы хин æмæ сæрæн сылбирæгъ та уæдмæ бирæ ’рыгон лæппутæн разилын кодта сæ сæртæ, банымайæн дæр сын нæй, уал æмæ уал хатты уарзоны агъуды бацыд æмæ амæй-ай цæрæгдæр хæдзæрттæ дымгæмæ ныддардта. Ныр дæр та йæ дзæмбытæм сыгъдæг æмæ æвæлтæрд æвзонг лæппу бахаудта æмæ дзы йæ цыргъ ныхтæ ныссагъта. Æмæ йæ кæд тъанг-тъунгæй иууылдæр йæхи бакодта, уæддæр йе стыр уæлахизы фæстæ сылгоймагæн йæ амæттаг йæ фарсы тæнæгæй фæцис, йæ мæрдты хъис дзы ссардта, мæгуыр Динийы дæр ма дуне бæллæхты бын фæкæнгæйæ. 

Райдианты уал æм сусæг уарзоны фыстæджытæ ’рвыста, стæй та йæм æрвылбон йæ фæсдзæуин чызг уадис алы ныстуантимæ, цу æмæ, дам, ын зæгъ, йæхи цæссыгæй куыд æхсы, æхсæв æй хуыссæг куыд нал ахсы æмæ, æппынфæстаг, ахæм цардæй цæрын йæ бон куыд нал у æмæ йын йæхи фыр уарзтæй æрцауындзыны хос йеддæмæ æндæр гæнæн куыд нал ис, зæгъгæ, йын зæгъ. Æмæ йæ уæгъд нал суагъта, цалынмæ лæппу æцæгдæр йæхимæ ’ппæтæй амондджындæр не ’ркаст æмæ, æцæгдæр уымæй рæсугъддæр гуырд кæй нæй æмæ Эфесы сылгоймæгтæ иууылдæр ууыл кæй тайынц, уыдæттæ йæ цалынмæ нæ бауырныдтой, уæдмæ. 

15. Дзæвгар лæгъстæты фæстæ йын сразы, æруатон йемæ. Уымæй фæстæмæ, лæппу, цы зын бамбаринаг ма у, хъуамæ сылгоймагæн къухылтухгæ суыдаид, йæхи бынтондæр уый æвджид бакодтаид. Уый та, æвæдза, тынг рæсугъд уыд, лæджы зæрдæмæ хонæг фæндæгтæ ссарынмæ иблис, кæд æмæ кæм хъæуы цæссыг æрызгъалын, уый тынг хорз зыдта, арæхст дзургæ-дзурыны тæригъæддаг сабийау схъæрзын, арф ныуулæфын. Мæнæ Диний фæцæуынхъус, зæгъгæ, уæд-иу æй йæ хъæбысы ныттыхта æмæ йæ урæдта, йе та-иу къæсæргæрон куы фæзынд, уæд та-иу йæ размæ ратындзыдта, цыма-иу йæ хæдзары ахсджиагдæр фæзынд, уыйау. Цæмæй лæппуйы зæрдæмæ ногæй-ногмæ цæуа, уый охыл-иу йæхи рацаразынмæ, зарæг азарынмæ æмæ кифарæйæ ацæгъдынмæ дæр арæхст. Æппæт уыцы мадзæлттæй Динийы фыдбылызæн пайда кодта. 

Æнамонд лæппуйæн йæ уарзондзинадæй йæ сæр йæ уæлæ кæй нал ис æмæ йе ’рра туджы монцтæй мыдадзау кæй ныффæлмæн, уый куы бамбæрста сылгоймаг, уæд ма йын, цæмæй йæ бынтондæр байсафа, уый тыххæй ног кæлæн дæр æрхъуыды кодта. Цыма дзы æнхъæлцау бацис, йæхи уыйау дарын райдыдта. Фыр уарзтæй чи басаугуырм вæййы, йæ зонд дзы кæмæн фæцæуы, уыдоны мондæгтæ цырен кæнынæн уый ахъаззаджы фæрæз у. Уалынджы та йын нысангонд фембæлдтæм дæр нал цыд, æфсон ын скодта, нæ лæг дам æппæтдæр базыдта æмæ, дам, мæ хъахъхъхъæнын райдыдта. 

Диний зондцухау ссис æцæгæй дæр, уымæн ма дын æнæ йæ уарзон йæ бон цæрын уыд! Йæ хамасхорты-иу æм арвыста, хæкъуырццæй куыдта, хъæрæй йæм йæ номæй сидти, раст-иу дзынæзта, Хариклеяйы дурсурæтæн хъæбыстæгæнгæйæ (урс мраморæй йæ сæрмагондæй йæхицæн скæнын кодта), стæй та-иу йæхи зæххыл хойын райдыдта, ратул-батул-иу кодта; зондхъуаг цы вæййы, раст ахæм сси. Хариклеяйæн мæнæ лæвæрдтæ кодта, мæнæ — дидинджыты бæстытæ æмæ фæткъуытæ-йедтæ нæ, фæлæ æнæхъæн хæдзæрттæ, хуымзæххытæ æмæ цагъайраг чызджыты, алы кæркæ-мæркæ уæлæдæрæс æмæ сызгъæринтæ, цасдæриддæр йæ зæрдæ агуырдта, уыйас. Æмæ куыд æнхъæл дæ? Хæрз цыбыр рæстæгмæ Лисоны хæдзар, кæддæр Ионийы æппæтæй кадджындæр хæдзар, ныггæныстон æмæ йе ’нæкæрон мулкæй йæ къухтæ йæ дæлармы бакодта. 

16. Уалынджы Динийы ис-бисы суадон куы бахуыскъ, ратонинаг æмæ дзы расаинаг куы ницыуал уыд, уæд æй Хариклея фæуагъта æмæ цавæрдæр æхцаджын критаг æвзонг лæппуйыл цуан кæнын райдыдта. Уыйырдæм асыллынк кодта æмæ — кæс-ма, æмбойны йæ ’рбауарзта, стæй та уыцы лæппуйы дæр, Хариклея йæ кæй уарзы, уый зæрдиагæй уырныдта. Айдагъ Хариклея нæ, фæлæ ма йæ йæ хамасхор æмбæлттæ дæр куы фæуагътой (йæ амонды хал кæмæн схаудта, уыцы критаджы куывддзуан хæлæрттæ баисты), уæд Диний дæр Агафоклы ныхасмæ бацагуырдта — уый та йын йæ уавæр рагæй зыдта. Æфсæрмытæгæнгæ Диний йæ хæларæн æппæт дæр сæрæй къæдзилмæ радзырдта: куыд бауарзта æмæ куыд ныггаффутт, куыд зынæрвæссон æмæ схъæлдзой у уыцы дзæнæтон сылгоймаг, цы амондджын у ныр уыцы критаг лæппу; йæ ныхас та афтæ балхынцъ кодта, зæгъгæ, дам, æз æнæ Хариклея цæрын нæ бафæраздзынæн. Рæстæг нæма амоны, зæгъгæ, уыйадыл Агафокл Динийы зæрдыл не ’рлæууын кодта, уый йæ — йæ хуыздæр æрдхорды! — йæхицæй куыд адард кодта æмæ йæ кæуыл, кæуыл, фæлæ уыцы гуыбындзæлтыл куыд баивта, уыдæттæ. Йæ рæбыны иунæг хæзна уыд, айдагъ уыцы исбон — йæ фыды хæдзар Самосы, æмæ уый ауæй кодта æмæ йын йæ аргъ — æртæ таланты — Динийæн æрбахаста. Куыддæр Динийы къухтæм æхца æрбафтыд, афтæ та йæ Хариклея æрымысыд, æмæ та Диний уымæн йæ иунæг удылхæцæг сси, бæсты бикъ æмæ комы дæгъæл. Дзыхъхъынногæй та фыстæджытæ, фæсдзæуин чызг, уайдзæфтæ-тæргæйттæ, куыд æрæгмæ зындтæ-цыдтæ зæгъгæтæ. Диний та холыйы тæф кæнын кæй райдыдта, уый се ’мбудæнтыл ауад æввонгæй цæлуарзджытæн дæр æмæ та йæ алыварс атыгуыр сты. 

17. Иуахæмы дын Диний йæ хæзгулмæ, рагацау йемæ ныхасгондæй, æмгъуыды афоныл фæзынд, адæм сæ фыццаг фынтæ куы фæуынынц, раст уыцы рæстæг. Æмæ дын æй Демонакт, Хариклеяйы лæг, æнæнхъæлæджы куы бафиппаид (чи зоны, æмæ, дам, ын ус йæхæдæг исты бæрæг нысан радта — адæм афтæ дæр, стæй иннæрдæм дæр дзурынц), æмæ дын куы рагæпп ласид йе ’мбæхсæн бынатæй æмæ, цæмæй Динийæн кæртмæ ралидзæн ма уа, уый тыххæй хæдзары дуæрттæ куы сæхгæнын кæнид. Æз дæ арты басудзын кæндзынæн, фæлæуу, æз дæ ехсæй фæнæмын кæндзынæн, зæгъгæ, йæм æртхъирæнтæ кæны æмæ ма йæм суанг, искæй усмæ ныхилæгмæ куыд æмбæлы, афтæ цирхъ дæр сласта. 

Цы бæллæх æм æнхъæлмæ кæсы, уый куы бамбæрста Диний, уæд йæ цуры зæххыл фæлдæхт мæцъисмæ фæлæбурдта æмæ Хариклея æмæ Демонакты амардта: лæджы къæмисæн тымбыл къухæй ныммыхъхъ ласта æмæ йæ афтæмæй æрфæлдæхта, сылгоймаджы та цалдæр цæфы раздæр мæцъисæй фæкодта, стæй та Демонакты цирхъæй. Хъуыддаг сæ хæрзтæй кæй нæу, уый цагъайрæгтæ куы федтой, уæд фыццаг цавддуртау фесты, стæй дын æй æрцахсын афæлвæрдтой, фæлæ сæм Диний цирхъæлвæстæй куы фæзылд, уæд сæ сæр æфснайæг фæлыгъдысты. Диний дæр, æнхъæл ын куыд ничи уыд, ахæм лæгдзинæдтæ равдисгæйæ, фæтары. Бон цалынмæ ’рбарухс, уæдмæ Агафоклмæ фæцис, æмæ дыууæйæ, цы ’рцыд, стæй дарддæр та Динимæ цы ’нхъæлмæ кæсы, æппæт уыдæттыл сагъæссагæй лыстæг ныхас фæкодтой. Райсомæй сæм стратегтæ фæзындысты, уымæн æмæ хабар сусæггаг никæмæн уал уыд. Диний, аххосджын кæй у, ууыл басаст. Чи йæ хъахъхъæдта, уыцы лæгтæ йæ, Азийыл императоры номæй йæ арм чи дардта, уыцы хицаумæ бакодтой. Уый та йæ императорæн йæхимæ ахæццæ кæнын кодта. Император ын, цæргæ-цæрæнбонтæм йæ бæстæйæ тард куыд æрцæуа, ахæм тæрхон рахаста æмæ чысыл фæстæдæр Гиармæ, Киклады сакъадæхтæй иумæ, Диний ’рвыст æрцыд. 

18. Агафокл æй йæхи ’вджид иунæгæй никуы ныууагъта, суанг Италимæ дæр ацыд йемæ æмæ тæрхондоны дæр йе ’ппæт хæлæрттæй йæ цуры æрмæстдæр уый уыд, алкæм дæр æмæ йын алцæмæй дæр исты ахъаз куы уаид, ууыл æппынæдзух йæхи хъардта. Диний йæ тæрхонгонд фæндагыл куы фæраст, уæддæр та Агафокл йæхи йе ’рдхордæй нæ фенæхай кодта: йæхæдæг йæхицæн барвæндæй хаст лæджы суд скодта æмæ Диниимæ иумæ ’рцард Гиары. Царды фæрæзтæй хъуæгтæ ’ййафын куы райдыдтой, уæд Агафокл денджызы зынаргъ тарсырх ахорæн — пурпур — ахсджытæм æххуырсты бацыд, æмæ-иу сæрмагонд хъузджытæм денджызы æрфытæм нынныгъуылд. Цы мызд иста, уымæй Динийы дардта. Сæйгæ рынчын куы фæцис, уæд дæр æм дæргъвæтин рæстæг каст, зылд æм, стæй куы амард Диний, уæддæр та йæ райгуырæн бæстæмæ нæ раздæхт, фæлæ сакъадахыл цæргæйæ баззад, уымæн æмæ йе ’фсармы раз йæхи къæмдзæстыгæй æнкъардтаид, йæ хæлары йæ мæлæты фæстæ дæр иунæгæй куы ныууагътаид, уæд. Гъе, уый та дын эллинаг хæлардзинады тыххæй ахæм цæвиттон. Æцæг дын æй бæлвырд нæ зæгъдзынæн, Агафокл Гиары куы амард, уæдæй нырмæ фондз азы рауадаид, нæ рауадаид, уый. 

Токсарид. Ох-хай, Мнесипп, бынтон дзæгъæлы дын бахæрын кодтон ард, уый æндæра дын ныр мæхи худæгæй не схæссин дæ ныхæстыл, сыгъдæгæй дæр æрымысгæ сты, зæгъгæ, дын сæ нæ рахонин ома! Скифаг æрдхорд цы вæййы, уый æнгæсæнтæ тынг у Агафокл. Ноджы ма уый æдде мæхимидæг дæр æдас нæ дæн, дæ дыккаг цæвиттон дæр фыццагæй цауддæр куынæ уа, уымæй. 

19. Мнесипп. Ныр та мæм, Токсарид, дæ хорзæхæй, Евтикиды тыххæй байхъус, халкидаджы. Йæ кой мын Симил ракодта, мегайраг денджызон лæг, æмæ мын басомытæ кодта, хабæрттæ йæхи цæстæй кæй федта, уый тыххæй. Загъта мын, зæгъгæ, дам, зымæджы тæккæ къæсæрыл Италийæ науы цыдтæн Афинмæ, алы горæттæй чи ’рымбырд, ахæм бæлццæттимæ. Уыдоны ’хсæн уыд Евтикид дæр йæ хæлар Дамонимæ, уый дæр халкидаг. Æмбай æмгæрттæ уыдысты, фæлæ Евтикид домбай æмæ æнæниз лæппу, Дамон та куыддæр ивад, фæлурс æмæ ’нæхъару: æвæццæгæн æмæ уæззау низæфхæрдæн йæ тæккæ фæстинонæй уыд. 

Сицилийы онг сæ хъуыддаг хорз цыд, æнцад-æнцойæ ленк кодтой, — дзырдта Симил. Фæлæ фæстæдæр, донкъубалæгыл куы фæмидæгæй сты æмæ Ионикæйы денджызыл куы адардтой сæ фæндаг, уæд æбуалгъы тыхджын уадтымыгъы уацары бахаудтой. Цы зилгæдымгæ сыстад, цы егъау уылæнтæ йын уыд, цы ихуард уыд æмæ ма нæ ’ндæр ахæм æвирхъау бæллæхты кой истæмæн бæлвырдæй хъæуы? Сæ наупæлæзтæ стыхтой, сæ кæсагахсæн хызтæ та бынмæ донмæ ауагътой, цæмæй сын сæ науы фæрстæ егъау уылæнтæ афтæ знæтæй мауал цавтаиккой, уый охыл. Уыцы рæстæг ленк кодтой Закинфы иувæрсты, уыдаид æмбисæхсæв. Æмæ дын Дамонæн йæ зæрдæ куы схæссид — æрра уылæнтыл дзедзыройгæнгæ науы бирæтыл æрцæуы уыцы хабар — æмæ дын уый омынмæ доны ’рдæм куы ныггуыбыр уаид науы гæзæнхъæды сæрты. Æмæ та, æвæццæгæн, уыцы тæккæ уысмыл иу егъау уылæн йæ уæлныхты систа науы æмæ, Дамон кæцырдыгæй æрдыдагъ, уыцырдæм фæхъен, фæфæлдæхæгау кодта, æмæ лæппуйы иннæ радон уылæн йе ’взагæй ассывта, æд уæззау дарæс денджызы стæлфыд. Бæргæ ма ныхъхъæр кодта, мæгуыртæг, фæлæ йæ ныр, йæ хъæлæсы цæхджын дон аирвæзы, афтæмæй иунæгæй денджызимæ тох кæнын бахъуыд, тыхтæй-амæлттæй ма йæхи фæдæлдон кæнын нæ уадзы. 

20. Евтикид ын куыддæр йæ удаист хъæр айхъуыста — уæдмæ уый йæ уæлæдарæс раласта æмæ йæ хуыссæны йæхи æруагъта, — афтæ денджызмæ ныссæррæтт кодта, Дамоны йæ къабазæй ацахста — уый уæдмæ бынтон сæнæхъару, — æмæ йемæ ленк кæны, нæ йæ уадзы аныгъуылын. Дæргъвæтин рæстæг ма сæ адæм фæрсæй-фæрстæм ленкгæнгæйæ мæйы ирд рухсмæ уыдтой. Дыууæ ’намонды тæригъæдæй фæндаггæтты зæрдæтæ скъуыдысты æмæ сын истæмæй куы баххуыс кодтаиккой, уый сæ бæргæ фæндыд, фæлæ сæ фадат нæ амыдта, уымæн æмæ уаддымгæ науы йæ хъæлæсы хаста æмæ хаста. Æрмæст сын уæддæр алы ленкгæнæн фæрæзтæ ныппæрстой, уыимæ даргъ æндзæлмттæ дæр, кæд, дам, сыл исты амалæй фæхæст уаиккой æмæ сын ленк кæнынæн фæахъаз уаиккой. Æппынфæстагмæ науы кусджытæ денджызмæ кæрæдзиуыл æнгом хост фæйнæджытæй конд асин нысхуыстой. 

Дæ хуыцæутты хатырæй, дæхæдæг ма йыл дзæбæх ахъуыды кæн, æмбисæхсæв абухгæ денджызмæ де ’рдхорд ныххауд, зæгъгæ, уæд æм дæ зæрдæйы ахаст Евтикидæй ноджы ахадгæдæр æмæ ирддæрæй куыд хъуамæ ис равдисæн, суанг йемæ мæлæт ссарыныл дæр кæм сразы, уым?.. Дæ цæстытыл ма ауайæнт бæрзондæй бæрзонддæргæнæг уылæнтæ, кæрæдзийы хойæг дæтты уынæргъын, пæлхъ-пæлхъæй фыцгæ фынк, æмбисæхсæв, стæй уæд дæлдонгæнæг, тыхтæй æмæ ма амæлттæй чи ленк кæны æмæ ма йæ къух æххуысагур чи ивазы, уыцы Дамоны ’лгъыстаджы уавæр ма ауайæд дæ цæстытыл. Æмæ йæм йе ’рдхорд уыциу æхстæй йæхи денджызмæ нывзылдта æмæ мæнæ йе ’мбуар ленк кæны, æрмæстдæр иу хъуыддагæй тæрсгæйæ, æмæ Дамон уый разæй куы фæуа денджызы бынагурæг. Дæхи зæрдæ ’вдисæн, Евтикиды сгуыхт дæр фæрнджын æмæ гъæйтт-мардзæ æрдхорддзинадыл дзурæг кæй у, уымæн. 

21. Токсарид. Ау, æмæ уыйадыл байсæфтаиккой, Мнесипп, æви, сæхæдæг дæр æнхъæл куыд нæ уыдысты, афтæ амондджын ирвæзт фæкодтой? Тынг сыл бакатайаг мæ зæрдæ. 

Мнесипп. Мауал сын тæрс, Токсарид, фервæзын сæ кодтой, æмæ ныр дыууæйæ дæр Афины цæрынц, философтæ сты. Симил та мын, йæхæдæг йæхи цæстæй цы федта, æрмæстдæр уый радзырдта: сæ иу денджызмæ куыд ныххауд, иннæ йæ фæдыл куыд ныггæпп ласта æмæ, цалынмæ зындысты, уæдмæ фæрсæй-фæрстæм куыд ленк кодтой. Дарддæр цы ’рцыд, уый тыххæй та йын Евтикиды зонгæтæ радзырдтой. Ленк кæнынæн æххуысы фæрæзтæй сæм цы ныппæрстой, уыдонæй цæуылдæртыл фæхæст сты æмæ уал уыдоны фæрцы ирвæзтысты, уалынмæ бон æрбацъæхтæ æмæ егъау асин ауыдтой, сæхи йæм байстой, схылдысты йæм стыр фыдæбæттимæ, фæлæ сын уый фæстæ Закинфмæ баленк кæнын зынгæ фенцондæр. 

22. Ацы дыууæ гуырды, мæнмæ гæсгæ, адæмæн сæ хæрзтæй сты, æмæ уæдæ уыдоны хабæртты фæстæ ’ртыккаг цæвиттонмæ дæр байхъус, кæд сæ уый дæр ницæмæй цауддæр уаид. 

Коринфаг Евдамидæн, тынг мæгуыр лæгæн, уыд дыууæ хъæздыг хæлары — Аретей, уый дæр коринфаг, æмæ Хариксен Сикионæй. Евдамид куы мардис, уæд ныстуан ныууагъта. Уый та ахæм ныстуан уыд æмæ, чи зоны, искæмæ худæг дæр фæкæса. Фæлæ мæн уырны, цыма дæумæ та, кадджын хорз адæймаг, хæлардзинадæн стыр аргъгæнæг æмæ ма йæ фæдыл суанг ерысы дæр бацæуæгмæ уыцы ныстуан худæг кæй нæ фæкæсдзæн, уый. 

Ныстуаны та мæнæ куыд фыст уыдис: «Мæ зыбыты зæронд мады хæссын æмæ дарын Аретейæн фæдзæхсын. Хариксенæн та, мæ чызджы мын хорз æгъдауимæ моймæ куыд арвита, уый фæдзæхсын (Евдамид йæ фæстæ ’рмæст йæ мады хæррæгъ æмæ чындздзон чызг ныууагъта); фæлæ кæд æмæ сæ дыууæйæ исчи уыцы рæстæг амæла, уæд ын иннæ йæ хай йæхимæ райсæд». 

Ацы ныстуан хъæрæй куы кастæуыд, уæд, Евдамид цы гæвзыкк цардæй цард, уый чи зыдта (ахæм лымæнтæ йын ис, уый та хъусгæ дæр ничи фæкодта), уыдон æй хуымæтæджы хъазæн-хынджылæгыл банымадтой æмæ, сæ хæдзæрттæм цæугæйæ, худтысты: «Ахæм ма дзы бынтæ ныффæдзæхсгæ уа! Аретей æмæ Хариксенæн сæ амонд хæрæгыл абадт, иугæр Евдамиды ныстуан баххæст кæнынвæнд куы скæной, уæд: сæхæдæг æгас, афтæмæй сæ бынтæн та мæрдтæм бындар уымæй скæндзысты». 

23. Куыддæр сæ хъустыл Евдамиды ныстуаны кой æрцыд, афтæ дыууæйæ дæр сæ хайагур фæзындысты. Фæлæ дын уалынджы Хариксен куы ’рбамæлид, уый фæстæ ма ’рмæстдæр фондз боны ацард. Уыйадыл ын Аретей йæ хай дæр йæхимæ райста æмæ хæлæггаджы бынты бæрны бацыд: Евдамиды мады хæссын райдыдта, æрæджы та йын йæ чызджы чындзы арвыста. Цы фондз таланты йæм уыд, уыдонæй дыууæ йæхи чызджы фæдыл радта, дыууæ та йе ’рдхорды чызджы фæдыл; стæй сæ цæмæй дыууæйæ дæр уыциу бон куыд арвыстаид сæ цæрæн хæдзæрттæм, ууыл дæр хуыздæры охыл бацархайдта. 

Цæй куыд, Токсарид, дæ зæрдæмæ цæуы Аретей? Ахæм бынтæн дæ бындар куы схоной æмæ ды ууыл куы сразы уай, уæд уый дæ хорзыл дзурæг у, æви де ’взæрыл, ома куыд хæлар, афтæ? Ацы цæвиттон дæр нын чи ’мбæлы, ахæм хъæугæ дурыл банымаинаг кæй у — фондзæй иуыл, — ууыл разы дæ? 

Токсарид. Куыннæ, куыннæ! Æрмæст мæн уæддæр дисы уый бафтыдта, æмæ Евдамиды йæ хæлæрттæй ахæм ныфс цæмæн уыд? Уæдæмæ уыдоны бынаты уый дæр раст афтæ кæй бакодтаид, ууыл дзурын дæр нæ хъæуы, суанг ма йын сæ мæрдон ныстуанты исты ахæм фæдзæхстгонд куынæ уыдаид, уæддæр; йæ кой дзы уæвгæ дæр куынæ уыдаид, йæ кой, уæддæр уый йæ быгъдуангонд хаймæ ’ппæты разæй фæзындаид. 

24. Мнесипп. Æнæмæнгæй афтæ! Ныр та цыппæрæм цæвиттон. Æз дын кæд æмæ радзурдзынæн Зенотемы тыххæй, Массалийæ рафтгæ у, Хармолейы фырт. Æз нæ минæварадимæ Италийы куы уыдтæн, уæд мын уым иу зæрдæмæдзæугæ æмæ бæзæрхыг лæгмæ бацамыдтой. Стæй ма уымæй уæлдай, æвæццæгæн æмæ, хъæздыг дæр уыдаид. Æмæ фæндагыл бæхуæрдоны куы ’рбацæйцыд, уæд йæ фарсмæ бадт фыдынд сылгоймаг: сохъхъыр, йæ рахиз къах æмæ къух бандзыг сты параличы цæфæй, — иу ныхасæй, уый уыдис æрдзæй æфхæрд цыдæр зæрдæхæццæгæнæн быдыргъ. Æмæ æз дæр куыннæ бадис кодтаин, ахæм гъæйтт-мардзæ лæг, алцæмæй дæр æххæст лæг уыцы тæрсæн сылыстæджы фарсмæ цы ’гъдауæй бадинаг фæцис, зæгъгæ. Нæ минæварады уæнгтæй мын иу лæг сæ хабæрттæ бæстонæй радзырдта, зонгæ та сын сæ хорз кодта, уымæн æмæ йæхæдæг дæр Массалийæ ралидзгæ уыд. Стæй мын уыцы саджы фисынтыл лæгмæ амонгæ дæр уый бакодта. 

Зенотем дæр, дам, раст йæ хæлар, уыцы фыдгæндтæ æмæ низдомд чызджы фыд Менекраты хуызæн хъæздыг æмæ намысджын лæг уыд. Иуахæмы кæмæдæр афтæ фæкаст, цыма, дам, Менекраты хъуыдыты арæзт закъоны ныхмæ у, æмæ йæ уыйадыл Æхсæзсæдæйы Совет йæ граждайнаг намысæй фæивар кодта, тæрхондоны уынаффæмæ гæсгæ та йын йæ мулк æдæппæтæй дæр байстой. «Мах, массалиæгтæ, — бафтыдта ма йæ ныхасмæ хабæрттæгæнæг, — закъоны ныхмæ арæзт фæндон чи бахæссы, уыдоны уыцы хуызы æфхæрæм». 

Кæй зæгъын æй хъæуы, Менекратæн тынг хъыг уыдысты тæрхондоны уынаффæ дæр, стæй цыбыр рæстæгмæ нымад цæрæг лæгæй æгады мæгуырæй кæй агæпп ласта, уый дæр; уæлдай зæрдæниздæр та йын йæ чызг уыд, хъомыл, æстдæсаздзыд, чындздзон чызг, фæлæ амæй-ай мæгуырдæр æмæ бонзонгæдæр усгур дæр кæуыл нæ барвæссыдаид, йæ фыдмæ тæрхоны размæ цы мулк уыд, уый иууылдæр уыйырдыгæй куы фæуыдаид, уæддæр: ахæм æнæзæрдæзæгъгæ уыд чызгæн йæ бакаст. Стæй ма уымæй уæлдай, куыд дзырдтой, афтæмæй цыма мæйногты суртæ дæр кодта. 

25. Иуахæмы Менекрат йæ чызджы ’намонд цардæй куы хъæстытæ кодта, уæд ын Зенотем афтæ: «Дæхи ма хæр, Менекрат: царды фæрæзтæй хъуаг ницæмæй æййафдзынæ, дæ чызг дæр уæдæ, йæ хæдзарвæндагмæ гæсгæ йæхи аккаг чи уа, ахæм усгуры ссардзæн». Гъемæ йын афтæ куы загъта, уæд ын йæ рахиз къухыл æрхæцыд, йæ хæдзармæ йæ акодта йемæ æмæ йын йæ бирæ исбонæй иу хай радих кодта. Стæй æхсæвæр сцæттæ кæнын кодта æмæ йе ’рдхæрдтæ æмæ Менекраты афтæ хорз фæхынцта, раст цыма уыцы усгур лæппутæй чидæр абон Менекраты чызджы куринаг у, уыйау. 

Стæй куы фæминас кодтой æмæ хуыцæутты ном куы ссардтой, уæд Зенотем Менекратмæ дзаг нуазæнимæ бацыд: «Менекрат, хæлардзинады нысаниуæгæн ацы нуазæн де сиахсы къухæй айс. Абон дын æз дæ чызг Кидимахæйы мæхицæн усæн курын. Йæ фæдыл дæуырдыгæй цы ’гъдау æмбæлы, уый та — фондз æмæ ссæдз талантæй æз дæуæй раджы райстон». Йæ ныхас кæронмæ конд нæма фæцис, афтæ йын Менекрат бакодта: «Ныууадз дæ хорзæхæй, Зенотем; хъуамæ искуыдæр ма нæ дыууæйы ’хсæн ахæм хъуыддаг æрцæуа; уый гæнæн куыд ис, æмæ дæ хуызæн æрыгон æмæ ’наипп лæппу ахæм фыдгæндтæ, ноджы ма уымæй уæлдай низæфхæрд чызджы ракура?!» Зенотем æм байхъуыста, стæй æнæдзургæйæ йæ усагимæ йе ’хсæвиуатгæнæн хатæнмæ ацыд æмæ уым цъус фæстæдæр йæ фæнд сæххæст кодта, чызг басылгоймаг. 

Уæдæй фæстæмæ йемæ цæры æмæ, зæгъæн куыд нæй, афтæ тынг æй уарзы, стæй йæ, дæхæдæг æвдисæн, алы ранмæ дæр йемæ ласы. 

26. Ахæм чызджы кæй æрхаста, уымæй Зенотем къæмдзæстыг нæ, фæлæ ма дзы, æнхъæлдæн æмæ, хъал æмæ буц дæр у. Стæй йæхи афтæ дары, цыма йæ царды уыдон æппындæр ницы давынц: нæдæр рæсугъддзинад, нæдæр сылгоймаджы фыдуынд, нæдæр исбон æмæ мулк, нæдæр чи цы ахъуыды кæндзæн, чи цы зæгъдзæн, уый. Кæд æмæ йæ хъуыдыйы кæрон исчи ис, исчи йæ ’ндавы, уæд иунæг Менекрат, уымæй афтæ дæр нæ намайы, æмæ Æхсæзсæдæйы уынаффæйы фæстæ йæ хæлары ном дæр æмæ цард дæр истæмæй фæкъахыр сты, зæгъгæ. 

Уæдæ афтæ кæй бакодта, уый тыххæй хъысмæты ’рдыгæй арфæгонд фæцис: йæ удхæссæджы æнгæсæн усæй йын фырыхъулы хуызæн сывæллон райгуырд, фыр дзæбæхæй йæм бакæсæнтæ нæй. Æрæджы йæ Зенотем, йæ сæрыл ын оливæйæ уæрдæхбыд худ æрсагътой, айдагъ сау цацатæ йыл скодтой, афтæмæй Æхсæзсæдæйы Советмæ бахаста, цæмæй уый йæ мадыфыды сæрвæлтау фыдбоны хатыртæ курæг фæуыдайд. Æмæ дын саби, Советы уæнгты ауынгæйæ, ныххудт æмæ йæ пух гуккытæй сæмдзæгъд кодта. Уыйадыл Совет атад, фæфæлмæнзæрдæ æмæ Менекратæн йе ’фхæрд систа — гъе, ахæм сæрылдзурæджы фæрцы Менекрат фæстæмæ æххæстбарджын гражданин ссис. Дæхæдæг æй куыд уыныс, афтæмæй — массалиаджы ныхæстæм гæсгæ, — Зенотемы къухы мæнæ хъуыддаг саразын нæ бафтыд: уый бынаты скифтæй цымæ бирæтæ нæ бакодтаиккой афтæ — дзæгъæлы сæ нæ дзырдæуы, зæгъгæ, дам, сæхицæн номылустытæн дæр амæй-ай рæсугъддæрты ’взарынц. 

27. Ныр та фæндзæм æмæ фæстаг радзырд. Суниаг Деметрийы рохуаты фæуадзон æмæ ’ндæр искæй тыххæй радзурон, нæ, уый мæ бон нæу. Дсметрий науыл Мысырмæ Антифилимæ бафтыд, алопекиагимæ, йæ сабибонтæй фæстæмæ хæлар кæимæ уыд æмæ рæзгæ дæр æмæ ахуыр дæр кæимæ скодта, уыимæ. Деметрий йæ хъус тынг зæрдиагæй адардта киникон философимæ, йæ разамонæг уыд родосскаг хъуыстгонд софист, Антифил та низтæн хосгæнæджы дæсныйад базонынмæ тырныдта. Иухатт Деметрий Мысыры бæстæйыл фæхæтыны фæнд скодта, хъуамæ дам æз цыргъцъупп цыппæрдигъон амаддзæгтæ æмæ Мемноны дурдзагъд цыртдзæвæн мæхи цæстæй фенон; йæ хъустыл æрцыд, зæгъгæ, дам, амаддзæгтæ кæд цыфæнды бæрзонд сты, уæддæр аууон нæ дæттынц, Мемнонæй та, дам, хурыскастыл цавæрдæр хъæр сирвæзы, кæуынхъæлæс. Æмæ ныр амаддзæгтæ фенын æмæ Мемнонмæ байхъуысыны охыл Деметрий æхсæзæм мæй ленк кодта Нилыл — Аутифил ахæм дард балцмæ, ноджы ма уыцы судзгæ тæвды, йæ ныфс нæ бахаста, фæлмæцаг уыд. 

28. Фæлæ лæджы йæ фыдбылыз кæмфæнды дæр ссары. Антифил дæр ахæм бæллæхы бахауд, æмæ йæ йе ’рдхорды ’ххуыс æвæстиат æмæ æхсызгонæй кæд бахъуыд. Йæ цагъайраг Сир чи у (цы бæстæй рафтыд, уымæ гæсгæ йæ хуыдтой ахæм номæй), уый цавæрдæр хуыцауæлгъыст адæмимæ фемдзæхдон, семæ Анубисы кувæндоны галуанмæ бабырыд æмæ уырдыгæй Хуыцауæн нывондæн хаст дыууæ сызгъæрин бæгæнынуазæны, паддзахиуæггæнæджы цыбыр лæдзæг — уый дæр сыгъдæг сызгъæринæй, æвзист дедатæ куыйты сæртимæ, стæй ма ’ндæр дзаумæттæ адавтой. Æмæ сæ иууылдæр Сирмæ бамбæхстой. Стæй дзы цыдæртæ ауæй кæнынмæ куыд хъавыдысты, афтæ сæ ’рцахстой. Цæлхытæм сæ сбастой æмæ сæ нуарыскъуыд, стæгсаст кæнын райдыдтой — æмæ ’ппæтыл дæр басастысты; Антифилы цæрæнбынатмæ сæ куы ’рбакодтой, уæд талынг къуымы æвæрд сынтæджы бынæй сæ давд дзаумæттæ рахастой. Сиры уайтагъд рацъипп ластой, баурæдтой йын йæ хицауы дæр, — уый та уыцы тæккæ сахатыл йæ ахуыргæнæгмæ хъуыста. Ничи ’рбалæууыд феххуысы охыл Антифилы фарсмæ. Йæ раздæры ’мбæлттæ йыл сæхи атигъ кодтой, ай цыдæр æнæхуыцау куы у, суанг Анубисы кувæндонæй фæдзæхст дзаумæттæ давæг, зæгъгæ. Уымæй размæ йемæ къæбæр чи хордта, æмвынг кæимæ уыд, уыдон сæхимæ бар-æнæбары тæригъæдджынтæ ’ркастысты, стæй, дам, нæ фæчъизином кодта. Цы дыууæ цагъайраджы ма йæм уыд, уыдон ын йæ хæдзар рамарзтой æмæ адымдтой. 

29. Антифил, мæгуыр, дзæвгар æрдаудта ахæстоны; ноджы ма фыдгæнджытæй уымæй æлгъагдæрыл никæй нымадтой. Ахæстонгæс мысираг уыд, зæрдиагонæй уырнæг лæг, æмæ йæм афтæ дзырдта йæ зæрдæ, зæгъгæ, æмæ цас тынгдæр тухийæ мара Антифилы, уыйас Хуыцауæн æхсызгондæр уыдзæн, уыйас Хуыцауы маст уымæй хуыздæр райсдзæн; Антифил-иу йæхи рæстытæ кæнын куы райдыдта, мæ сæрæн æппын куы ницы зонын, зæгъгæ, уæд та-иу æй, æфсармы хъæр кæмæ нæй, ахæм лæг схуыдтой æмæ-иу сын ноджыдæр ма фенæуынондæр. 

Йæ иннæ бæллæхты æдде ма рынчын дæр фæцис, уæззау рынчын — æндæр уæдæ цы хуыздæрмæ уыд æнхъæлмæ кæсæн уый æнæрай уавæрты: йæ лыстæн — айдагъ хъæбæр зæхх; дæ хъадаманæвæрд къæхтæ дæр уæгъдибарæй нæ адаргъ кæндзынæ, нæ аиваздзынæ, уæдæ куыд арæхстгæдæр æрхуыссон, зæгъгæ — боныгæтты-иу ын йæ хурхыл æфсæн æрвæдзæг бакодтой æмæ-иу æй йæ рахиз къухæй къулмæ сбастой, фæлæ-иу æй æрвыл æхсæв та хъадаманты дардтой, раст бæндибæстытау. Иу къуындæг агъуысты дуне ахст адæм батардтой æмæ хъылмайы смаг, æнуд уæлдæф, æфсæйнæгты æнæрæнцой дзыгъал-мыгъул ахстыты уд ластой, хуыссæг циу, уый нæ зыдтой. Ноджы ма æнæуи царды зындзинæдтыл дæр ахуыр чи нæ уыд,. уыцы ’вæлтæрд адæмæн уым цы зындон уыдаид, ууыл ахъуыды кæн дæхæдæг. 

30. Цалынмæ Деметрий йæ балцæй здæхт, уæдмæ Антифилы мидæг ныфсы мур нал баззад, хæринаг дæр йæ дзыхмæ схæссын нал куымдта. Деметрий цы ’рцыд, уый куыддæр базыдта, афтæ къалатимæ атындзыдта, фæлæ уæдмæ æризæр æмæ йæ мидæмæ нал бауагътой; ахæстонгæс дуæрттæ сæхгæдта æмæ йæ хæдзармæ афардæг, ахæстон хъахъхъæнын та цагъайрæгтæн ныффæдзæхста. 

Сæумæраджы, бирæ лæгъстæты фæстæ, Деметрийы мидæмæ бауагътой; уыйбæрц тухитæ бавзаргæйæ Антифил æппындæр йæхи хуызæн нал уыд æмæ йæ тынг æрæгмæ ссардта; Деметрий радыгай алы ахсты дæр йæ цæсгомæй уыдта, мæнæ хæсты быдыры алчи йæхионы куыд фæагуры, афтæ. Фæлæ уæддæр йæ хæлармæ йæ номæй куынæ фæдзырдтаид: «Диномены фырт Антифил!» — уæд æй нæ базыдтаид, Антифил сæ кæцы у, уый: афтæ тынг аивта йæ хуыз, уыцы хъизæмæрттæ ’взаргæйæ. 

Антифил Деметрийы хъæлæс куы айхъуысти, уæд хъæрæй схъæрзыд, æмæ йæм йе ’мбал хæстæг куы бацыд, уæд йæ фист æмæ чъиу сæрыхъуынтæ йæ цæсгомæй иуварс афаста, ома мæнæ дæн, зæгъгæ, йæхи сæргом кодта. Кæрæдзийы уындæй сæ дыууæйы зæрдæтæ дæр бахъарм сты. Куы ’рчъицыдтой дыууæйæ дæр æмæ йын Антифил æппæтдæр сæрæй къæдзилмæ куы радзырдта, уæд ын Деметрий ныфс æвæрынтæм фæцис, фидар фæлæуу, зæгъгæ; стæй йæ пæлæз фæдыууæ дихы кодта æмæ дзы иу æрдæгæй йæхи æрбатыхта, иннæ та Антифилæн радта, уый размæ йын йæ рагъæй йæ чъизи бызгъуыртæ раласта, афтæмæй. 

31. Уæдæй фæстæмæ гæнæн æмæ амалæй Деметрий æдзух уыд Антифилы фарсмæ, йæ цæст æм дардта, узæлыд ыл. Æххуырсты бацыд наулæууæны сæудæджергæнджытæм æмæ дзæбæх æхца иста, райсомраджыйæ сихор афонмæ уæхскуæзæй кусгæйæ. Фæскуыст-иу йæ мызды иу хай ахæстонгæсæн радта, цæмæй фæлмæнзæрдæдæр куыд уыдаид, афтæ; цы ма йæм-иу баззад, уый йын фаг кодта йе ’рдхордæн æххуыс кæнынæн. Бонæй-иу Антифилимæ уыд, йæ ныфс ын сæттын нæ уагъта; куы-иу æрæхсæв, уæд та-иу ахæстоны кулдуармæ хæстæг искуы схуыссыд, сыфтæртæй лыстæныл. Иуцасдæр сæ цард афтæ ’рвыстой — Деметрийы йæм æнæкъуылымпыйæ уагътой, Антифил дæр йæ хъысмæтæй хъæстаг нæ уыд. 

32. Уалынджы дын ахстытæй иу фыдгæнæг, адæмы чи стыгъта, ахæм куы амæлид — чи зоны, æмæ, дам, ын марг дæр бадардæуыд; æмæ хъахъхъæнджытæ скарз сты, фæхъæхъхъаг, ахстыты бабæрæг кæнынмæ мидæмæ никæйуал уагътой. Деметрий йæ хъуырмæ сси, нырхæндæг, фыр адæргæй ма цы акодтаид, уымæ нал арæхст. Стæй, цæмæй цыфæндыйæ дæр йæ хæлары фарсмæ уыдаид, уый охыл йæхæдæг йæхиуыл дзырд бахаста, æз дæр, дам, Анубисы кувæндон фæкъахæг къæрныхтæй иу дæн, зæгъгæ. Уый йæ дзыхæй куыд сирвæзт, афтæ йæ ахæстоны фæмидæг ластой; уым табутæ, лæгъстæтæ фæкодта ахæстонгæсæн, Антифилы хæд фарсмæ мыл хъадамантæ бакæн, зæгъгæ. Æмæ уæд бынтон сбæлвырд æмæ рабæрæг, йе ’рдхорды цы диссаджы æнувыд уарзтæй уарзта, уый. Йæхæдæг дæр ныррынчытæ Деметрий, фæлæ уæддæр, йæхи тыхст уавæр ницæмæ даргæйæ, иудадзыг йæ мæт ууыл уыд, цæмæй Антифил фылдæр куыд афынæй кæна æмæ тухитæ къаддæр куыд æвзара. Æмæ сын афтæ ’мвосæй, æмдыхæй бирæ ’нцондæр уыд сæ удхайраг уавæрæн быхсын. 

33. Рæстæг ивгъуыдта. Бон цæуы æмæ фарн хæссы: иу хабар æрцыд æмæ сын сæ уынгæджы цардæн кæрон скодта. Нæ йæ зонын, йæ къухтæм куыдæй бафтыд, уый, фæлæ ахстытæй чидæр цыдæр амалæй æфсæйнаг лыггæнæн ссардта æмæ, бирæтимæ сусæгвæнды бацæугæйæ, иууылдæр иумæ цы рæхысмæ фидаргонд уыдысты (рæхыс та æппæт хъадаманты æддæг-мидæг уагъд уыд), уымæн йæ цæг ахырхтой. Æмæ уыйадыл се ’ппæт дæр феуæгъд сты. Ахстытæн сæ хъахъхъæнджытæ сæхицæй бирæ къаддæр кæй уыдысты, уымæ гæсгæ сæ ’нцонæй апырдтой æмæ фæйнæрдæм фæлыгъдысты, кæмæн сæ куыд йæ амал æййæфта, афтæ йæ сæр æфснайдта, æрмæст сæ фылдæр дард нæ аирвæзтысты, иугай-дыгай сæ æмбойны фæстæмæ рауыгътой. Деметрий æмæ Антифил та сæ бынатæй æнкъуысгæ дæр нæ фæкодтой, ноджы ма Сиры дæр баурæдтой, куыддæр иннæтимæ фæлидзынхъус, афтæ. 

Куы ’рбабон æмæ лыгъд фыдгæнджыты фæдыл фæдис куы арвыстой, уæд Мысыры бæстæйыл армдарæг хицау Деметрий æмæ Антифилмæ сæрмагондæй арвыста. Бардзырд радта, сæ хъадамантæй сæ куыд суæгъд кæной, афтæ æмæ сæ раппæлыд, иннæтау лидзæг кæй нæ фесты, уый тыххæй, фæлæ нæ дыууæ ’рдхорды ахæм хуызы ссæрибарыл не сразы сты. Деметрий загъд-замана систа, рæстмæйы хъуыддаг та нæу уый дæр, зæгъгæ, уымæн æмæ уæд адæммæ афтæ кæсдзæн, цыма уæддæр æмæ уæддæр фыдгæнджытæ сты æмæ сæ цыма ’рмæстдæр уыйадыл ссæрибар кодтой, æмæ иннæтау кæй нæ афардæг сты — сæ фыдракæнд сын ома бахатыр кодтой, гъа, хæрзиуæгæн та уын — сæрибар. Куыд уыдис, цы уыдис, æппæт хабæрттæ чи зоны, фæлæ сын æппынфæстагмæ тæрхоны лæг ногæй сæ хъуыддагмæ бæстондæрæй æркаст æмæ, иу фыдракæнд дæр кæй нæ ракодтой, уый куы федта, уæд сæ стауынмæ фæцис, уæлдайдæр та Деметрий йæхи цы хуызы равдыста, ууыл дисæй мард. Æмæ сæ рауагъта ахæстонæй, сæ удæн æппын ницы зонгæйæ ’фхæрд кæй баййæфтой, уый тыххæй сæ стыр хатыртæ ракуырдта; уымæй уæлдай ма Мысыры бæстæйыл армдарæг хицау йæхи номæй Антифилæн радта дæс мин драхмæйы, Деметрийæн та дыууæ хатты фылдæр. 

34. Антифил абон дæр цæры Мысыры; Деметрий та, йе ссæдз мины дæр уымæн ратгæйæ, йæхи Индимæ айста, брахмантæм. Антифилæн загъта, иунæгæй, дам, дæ кæй уадзын, уый мын ныр ныххатыргæнæн ис: мæнæ цы дæн, цалынмæ ма уый дæн, уæдмæ мæ ’хца нæ хъæуы, ома цардæй бирæтæ кæй нæ домы, уымæ гæсгæ; уæдæ Антифил дæр ныр йе ’рдхорды хъуаг нал уыд, йæ хъуыддæгтæ снывыл сты. Гъе, уый та дын, Токсарид, эллинаг æрдхæрдтæ. Рагацау мын мæ цæстмæ куынæ бадардтаис, мах бæрзонд хъуыддæгтæ ’рмæст айдагъ хус ныхæстæй уарзæм, зæгъгæ, уæд дын æз, Деметрий тæрхондоны куыд диссаджы хорз раныхас кодта, уый рафæзмыдтаин. Цалынмæ Сир нæ басаст, сæ дыууæ дæр бынтон æнаххос кæй сты, ууыл, уæдмæ Деметрий æппæт дæр йæхимæ иста, азымджын æрмæстдæр йæхи кодта, Антифилыл ауæрдгæйæ, уый хъахъхъæнгæйæ. 

35. Адæмæн æмбисондæн хæссинаг æрдхæрдтæ цас ис, уый ничи фæуыдзæн нымад, фæлæ дзы мæнæн мæ зæрдыл фыццагдæр чи ’рлæууыд, уыдоны кой дын ракодтон. Ныр ма мын иу хъуыддаг баззад, æмæ уыйау æнцон куы уаиккой иннæтæ дæр: кафедрæйы фæстæйæ рацæуын æмæ ныхасы бар дæуæн раттын. Ныр дæ лæгдзинад æмæ дæхæдæг, æмæ бацархай, цæмæй, ды цы скифтæй æппæлдзынæ, уыдон эллинтæй цауддæр ма разыной, науæд дын дæ рахиз цонг куы атæхын чындæуа! Дæхи уд хъуыды кæнгæйæ дæ сæр бахъуыди, сæр, стæй худæг дæр уаид, æвæдза, æмæ ды, Скифыстоны намыс хъахъхъæнгæйæ, дзурынмæ исты æлхынцъæвзаг, гуылæвзаг куы разынис, уæд — ноджы ма Орест æмæ Пилады афтæ дзырдарæхстæй чи ’ппæлыд, уый. 

Токсарид. Æгайтма мæ, Мнесипп, афтæ разæнгард кæныс радзурынмæ — фенхъæлæн ис, зæгъгæ, цыма дæ фæсонырхæджы дæр нæй, æмæ куы фæхæрд уай, уæд де ’взагæй æнæхай кæй кæныс, уый. 

Цæй — о, æз ныртæккæ райдайдзынæн, фæлæ дæуау мæ мæлгъæвзаг нæ ауадздзынæн: къæбæлдзыг ныхас скифтæн сæ фыдæлтæй нæ баззад, уæлдайдæр та хъуыддæгтæ ныхæстæй ахадгæдæр куы уой, уæд. Ды абонсарæй уыцы сæрыстырхуыз æмæ буцæй цæуылтыл фæдзырдтай, мæнæй уыдоны ’нгæсæн, хабæрттæ фехъусынмæ ма ’нхъæлмæ кæс: ома иу чидæр цыдæр æнæзæрдæзæгъгæ фыдуынд чызджы, ноджы ма бæгънæг-гæвзыччы, усæн æркæндзæн; иннæ йе ’рдхорды моймæдзæуæг чызгæн дыууæ таланты ’хца ратдзæн; аннæ барæй йæхæдæг йæхиуыл комдзог рацæудзæн, цæмæй йыл хъадамантæ бакъуырой, уый тыххæй, афтæмæй та йæ, — Зевсæй ард хæрын! — развæлгъау æгæр хорз дæр ма зыдта, цыбыр æмгъуыдмæ йæ кæй ссæрибар кæндзысты, уый. Æппæт уыдæттæ хуынкъ суарийы аргъ дæр не сты, стæй дзы æз лæгдзинад дæр æмæ рæгъмæ хæссинаг хабарæй дæр ницы уынын. 

36. Мæнæ дын æз та, хæлары сæрвæлтау-иу мæлæт куыд райстой, цы хæстытæ æмæ-иу цы лæгмæрдтæ ’рцыд, уый тыххæй радзурдзынæн. Æмæ дæ уæд бауырндзæн, эллинты хъуыддæгтæ скифонтимæ абаргæйæ, сабитæ гаккырисæй куы хъазой, æндæр кæй ницы сты, уый. Уæвгæ та сымахæн уе ’нкъарæнтæн, царды цы бындурыл æнцайынц, уымæ гæсгæ æндæрхуызон уæвæн дæр нæй: уæ царды уавæртæ афтæ сабыр сты, афтæ бафынæй уæ цард, æмæ уæм хæлардзинады охыл исты лæгдзинæдтæ равдисынæн фадат дæр нæй. Афтæ, зæгъæм, денджыз дæр куы ныхъхъус вæййы, уæд æй цæй фæрцы базондзынæ, дæ наутæрæг истæйаг у æви нæу, уый: йæ хуыздæр фæлварæн — уадтымыгъ... Махмæ та иу хæст иннæйы фæдыл цæуы: кæнæ нæхæдæг бабырсæм кæмæдæр, кæнæ та кæйдæр ныббырстæй хъахъхъæнæм нæхи, науæд фосхизæнты тыххæй тугкалæн быцæуты бацæуæм, йе та исты тæлæт фæкæныны номыл самайæм хæст — гъе, ахæм рæстæг ахъаззаг ахсджиагæй бахъæуы лæджы фырты æцæг æмбал. Гъемæ уæдæ уый хуызæн уавæрты радтæм мах нæ кæрæдзимæ не стыр æууæнчы къух, уымæн æмæ æрмæстдæр кæрæдзиуыл æнувыд чи у, уыцы ’рдхæрдты хæлардзинад разындзæн, басæттæн кæмæн нæй æмæ фæуæлахиз уæвæн кæуыл нæй, ахæм хотых. 

37. Æппæты разæй мæ, мах цы хуызы æмæ куыдæй ссарæм нæхицæн хæлæрттæ, уый тыххæй фæнды радзурын. Иу сæны боцкъайы иумæ ныххаугæйæ нæ, ома мæнæ сымах куыд кæнут, иумæ сæндæтты бадгæйæ, афтæ нæ; стæй мæнæ кæддæр иумæ рæзыдыстæм, иумæ хъомыл кодтам, кæнæ та сыхæгтæ-йедтæ уыдыстæм, зæгъгæ, ахæм хуызы дæр нæ. Мах æхсарджын лæджы куы фенæм, стыр лæгдзинæдтæ равдисынхъом чи у, ахæмы, уæд æм æвæстиатæй нæхи хæстæг ласын байдайæм æмæ, сымах минæвар бацæугæйæ, уæхи куыддæриддæр дарут, мах та хæлæрттæ агургæйæ фæдарæм нæхи афтæ. Искæмæн нæхæдæг нæхи банымудзæм, цыдæриддæр нæ бон у, уымæй алцыдæр кæнæм, ницæуыл ауæрдæм, цæмæй искæимæ бахæлар уæм, уый тыххæй. Стæй нæ хъуамæ афтæ дæр мачи зæгъа, сымах хæлардзинады аккаг не стут, зæгъгæ. Стæй хъуыддаг æрдхæрдтæ ныккæнынмæ куы ’рцæуы, уæд цæдис скæнынц æмæ, цытджындæр æмæ карздæр цы ард ис, уый бахæрынц: иумæйаг цардæй цæрын æмæ, куы бахъæуа, уæд та кæрæдзи сæрвæлтау мæлæт дæр райсын. Уымæй ноджы æууæнкхор не стæм, нæ ард нæ сайæм, æнæмæнг æй æххæст кæнæм. Ардбахæрды фæстæ се ’нгуылдзтæ фæлыг кæнынц, нуазæн къусмæ туг рауадзынц æмæ дзы дыууæйæ дæр, сæ цирхъытæ кæрддзæмтæй сласгæйæ æмæ уæхски-уæхск кæрæдзиуыл банцой кæнгæйæ, радыгай баназынц; уый фæстæ зæххыл ахæм тых нæй, уыцы дыууæ ’рдхорды кæрæдзийæ чи фæхицæн кæна, чи сæ фæиртаса. Нæ фыдæлты ’гъдау куыд амоны, афтæмæй иу лæгæн æртæ ’рдхордæй фылдæр хъуамæ ма уа; гъе, фæлæ искæмæн куы бабирæ вæййынц йæ хæлæрттæ, уæд уый махмæ кады хос нæу, худинаг нæм у, алкæимæ дæр чи бæгъдулæг кæны, уыцы хæлд сылгоймагæй хъауджыдæр нæм нæ кæсы; мах куыд нымайæм, уымæ гæсгæ нæ хорз зæрдæйы ахаст бирæтыл уæрст куы цæуа, уæд хæлардзинады тых сысгæ кæны. 

38. Æрæджыты Дандамидыл цы цау æрцыд, уымæй райдайдзынæн. Йæ хæлары йын уацары куы акодтой, уæд Дандамид сæрмæттимæ... 0, хæдæгон!.. Æххæст уал дын, дзырдгонд куыд уыдыстæм, афтæ нæ фыдæлты фæткæвæрдмæ гæсгæ басомы кæнон. Ард дын хæрын, Мнесипп, Дымгæ æмæ Цирхъæй, скифаг æрдхорддзинады тыххæй дын мæнг æмæ æрымысæггагæй кæй ницы зæгъдзынæн, ууыл. 

Мнесипп. Ард хæрыны сæр дзы ницæмæн хъуыд, фæлæ дын уæддæр мæ зæрдæмæ цæуы, хуыцæуттæй кæй никæмæй басомы кодтай, уый. 

Токсарид. Уый та кæцырдæм дзурыс? Æви ды афтæ ’нхъæл дæ, æмæ Дымгæ æмæ Цирхъ хуыцæуттæ не сты? Ау, уый дæр нæ зоныс, лæгæн цард æмæ мæлæтæй ахсджиагдæр кæй ницы ис, уый? Мах Дымгæ æмæ Цирхъæй ард куы фæхæрæм, уæд Дымгæйы, царддæттæг кæй у, уыйадыл фæхонæм нæхицæн æвдисæнæн, Цирхъы та, мæлæтхæссæг кæй у, уый тыххæй. 

Мнесипп. Хъуыддаг уæм иугæр афтæ кæм у, уым ма уæ бон у бирæ ’ндæр хуыцæутты дæр скæнын, Цирхъы халæмдихтæ: фат, арц, маргджын зайæгой цикутæ, æрвæдзæг æмæ афтæ дарддæр; уæддæр та мæлæт бирæ фæлгонцджын хуыцау куы у, бирæцæсгомджын, æмæ нын æнæкæрон бирæ фæндæгтæ куы скæны ’взаринаг, йæхимæ нæм куы басиды, уæд. 

Токсарид. Нæ йæ ’мбарыс, ау, дæ дзыхджын-бæхджынæй мæм мæ къухы бынмæ кæй дзурыс, уымæй мæ хъыгдаргæ кæй кæныс, уый? Мæнæй хъыпп-сыпп куынæ сыхъуыст, ды куы дзырдтай, уæд. 

Мнесипп. Фæуæд, нал дæ хъыгдардзынæн, раст мын бауайдзæф кодтай. Цалынмæ дæ дзуринæгтæ дзурай, уæдмæ уыцы хуызы ныхас кæн, цыма æз уæвгæ дæр ам нæ дæн. Гъа, мæ дзыхыл цъутта ’вæрын. 

39. Токсарид. Дандамид æмæ Амизок кæрæдзийы тугæй куы ацахуыстой, ууыл цыппар боны рауад — сæ хæлардзинадыл ома. Сæрмæттæ нæм дæс мин барæгæй æрбалæбурдтой, сæ фистæджытæ та, дам, раст æртæ хатты фылдæр уыдысты. Æнæнхъæлæджы нæм кæй æрбабырстой, уымæ гæсгæ адæмæн сæ сæр сæ кой ссис, лыгъд радтой, ахæм рæстæджы куыд вæййы, афтæ схъомпал сты, иу дзырдæй; кæмæндæриддæр йæ бон хæцæнгарз райсын уыд, хæстхъом уыд, уыдонæй бирæты ныццагътой, иннæты та уацары акодтой, æрмæст ма нæ хæтæгцардгæнæн цæрæнтæ æмæ уæрдæттæм чи бахæццæ доны сæрты, уыдон аирвæзтысты. Цæмæн, уый бæлвырд нæ зонын, фæлæ уæд нæ фæтæгты афтæ бафæндыд, цæмæй Танаисæн йæ фæйнæ былгæрæтты дæр куыд æрбынат кæнæм, афтæ. Уайтæккæ дæр сæрмæттæ сæ тæлæттаг фос æмбырд кæнынмæ фесты, уацайрæгты дæр иу ранмæ батыгуыр кодтой, цатыртæ расыгъдæг ластой, дуне уæрдæттæ æд адæм æмæ æд мулк бацахстой, нæхи цæстыты раз нын нæ устытæ æмæ номылустытæн тыхми кодтой. Нæ бон ма уый уыд, æмæ додой æмæ сау марой кæнын. 

40. Амизочы семæ сыфцæй ласæгау куы кодтой (уый дæр уацары райстой æмæ йæ фыдбæстытæ скодтой), уæд йе ’рдхордмæ хъæр кодта, æххуысмæ йæм сидти, нæ туг æмæ, дам, нæ нуазæн къус дæ зæрдыл нал лæууынц æви, зæгъгæ. Дандамид, йæ ном айхъусгæйæ, куыд уыдзæн, цы уыдзæн, ууыл хъуыды дæр нал акодта, афтæмæй æппæт дзыллæты цæстыты раз йæхи доны басхуыста æмæ дын уартæ знæгты ’рдæм фæленк кæны. Сæрмæттæ се ’рцытæм февнæлдтой æмæ йыл сæхи рауагътой дæлбылмæ, æрбамарæм æй, зæгъгæ, фæлæ уый ныхъхъæр ласта: «Зирин!» Уыцы ныхас кæй дзыхæй схауы, уый сæрмæттæ маргæ нæ кæнынц, фæлæ йæ ’руромынц, кæд уацайрæгтæй искæй балхæнынмæ фæзынд, уæд та, зæгъгæ. Сæ фæтæгмæ йæ куы бакодтой, уæд æм Дандамид æрхатыд, йе ’рдхорды йын цæмæй суæгъд кæна, уый та дзы æлхæнæггаджы аргъ домдта; хорз аргъ ын фыст куынæ ’рцæуа, уæд дам йе ссæрибары кой кæнинаг дæр нæу. Уæд дын ын Дандамид дæр афтæ: «Æз цæмæндæриддæр гæс уыдтæн, уыдон мын сымах рамарзтат. Фæлæ уын кæд мæнæ ныр мæнæн, бæгънæг-бæгъæввадæн, мæ бон исты бафидын у, исты мæ ратонæн ис, уæд æз цæттæ дæн — бадом æй, мæнæй дæ цы хъæуы, уый. Кæд дæ фæнды, уæд мæн йæ бæсты айс æмæ дæ цыдæриддæр фæнды, уый мын кæн». Уæд дын ын сæрмæт дæр афтæ: «Иугæр нæм „Зирин“ дзургæйæ кæм æрбафтыдтæ, уым дæ ам æнæхъæнæй бауромæн нæй: цæмæндæриддæр ма хицау дæ, цæмæндæриддæр ма гæс дæ, уымæн нын йæ кæцыдæр хай ныууадз æмæ де ’рдхорды акæн». Дандамид æй комкоммæ бафарста, цы дзы райсинаг у, уымæй. Уый дын ын йæ цæстытæ куы бацагурид. Дандамид ын йæ курдиатыл дыууæ нал загъта, уайтагъд сразы. Йæ цæстытæ йын куы скъахтой æмæ сæрмæттæн, цы сæ хъуыд, уый сæ къухы куы бафтыд, уæд Дандамид, Амизочы æнцæйтты цæугæйæ, фæстæмæ раздæхт, иумæ доны сæрты ’рбаленк кодтой æмæ сæрæгасæй сæхионтæм раздæхтысты. 

41. Ацы хабар скифты фæныфсвидар кодта, æмæ сæхи састыл нал нымадтой, уымæн æмæ йæ сæхи цæстæй уыдтой, зынаргъдæр хæзна сæм цы ис, уый сын знæгтæ кæй нæ байстой, уый: се ’хсарджын зæрдæ, стæй се ’рдхæрдтæн се ’ууæнкхор кæй не сты, уый дæр ма. Сæрмæттæ та фæцудыдтой, сæ уæны тас бацыд, цы адæмимæ сæ бахъæудзæн хæсты бацæуын, уый куы бамбæрстой, уæд: кæд сæм æнæнхъæлæджы, æвиппайды ’рбабырстой, уæддæр скифтæ уыдонæй æхсарджындæр разындысты. Æмæ куы ’рталынг, уæд сæрмæттæ лидзæг фесты, сæ мулчы дзæвгар хай уым ныууадзгæйæ, алыхуызон хæдзары дзаумæттæ, сæ уæрдæттыл та арт бандзæрстой. 

«Уæд Амизок та цы бакодта? Ау, зæгъы йæхицæн, ме ’рдхорд мæ сæрвæлтау кæм басаугуырм, уым æз цæстджынæй цæрон, зæгъгæ, уый дæр дын йæхи зонгæ-зонын боны рухсæй æнæхай куы фæкæнид. Скифтæ сæ ’хсæны хардзæй хастой æмæ дардтой, стыр кад æмæ радимæ. 

42. Сымах, эллинтæ, уый ’нгæсæн хабæрттæ ракодтаиккат, Мнесипп, фондз цæвиттоны нæ, фæлæ ма дын ноджыдæр дæс æрхæссыны бар куы уыдаид, уæддæр? Стæй æнæ ардбахæргæйæ дæр, цæмæй дын, куыд дæ фæнды, афтæ дæ дзуринæгтæм къæхтæ æмæ къухтæ ’фтауæн, æмхасæн уа, уый тыххæй. Царды ’цæгдзинадæй цы ’рцыд, уый дын хæрз хуымæтæгæй радзырдтон. Фæлæ мын дæхæдæг та исты ахæм цауы кой куы кодтаис, уæд мæ цæстытыл уайы, цас дидитæ æмæ йæм бибитæ бафтыдтаис, уый. Куыд лæгъстæтæ кодта Дандамид, куыд ын къахтой йæ цæстытæ, æмæ уæд уый та цытæ дзырдта, стæй куы ’рбаздæхт, уæд ыл куыд сæрыстыр æмæ бузныйæ сæмбæлдысты скифтæ — æмæ афтæ дарддæр, чи уæм фæхъусы, уыдоны зæрдæтæ хъыдзыгæнынæн цытæ фæмысут, уыцы ницытæ-мацытæ лæхурдтаис. 

43. Ацы цæфыл уæдæ иннæ радзырдмæ дæр лæмбынæг байхъус, уый дæр фыццагæй æнæдиссагдæр нæу. Белитты тыххæй уыдзæн мæ ныхас, мæнæ ’рдæбоны Амизокæн хæстæг, хион æййафы. 

Иухатт цуангæнгæйæ ауыдта, домбай йын йе ’рдхорд Басты бæхæй куыд æриста, йæ быны йæ куыд снорста æмæ йын йæ хурх куыд ацахста, йæ дзæмбытæй йæ фæйнæрдæм рæдувын куыд райдыдта, уый. Белитт айтæ-уйтæ нал фæкодта, фæлæ æргæпп ласта йæ бæхæй, чъылдымырдыгæй йæхи домбайыл андзæрста, фæлæбурдтытæ йæм кодта, уæдæ Басты куы фæуадзид æмæ мæнырдæм кæд фæуид, зæгъгæ, суанг ма йын йæ Донгæмтты йе ’нгуылдзтæ дæр бацавта æмæ йын сæ фæйнæрдæм аивæзта. Домбай дæр уæд Басты ’рдæгмардæй фæуагъта æмæ Белиттмæ фездæхт, æрбамардта йæ уадидæгæн. Белиттæн ма уæддæр мæлгæ-мæлын домбайы риуыгуыдыр цирхъæй ныррæхойын бантыст. Уыйадыл уым æртæйæ дæр мард фесты. Мах сын сæ уæлсыджыт фæрсæй-фæрстæм дыууæ обауы самадтам: иу — дыууæ ’рдхордæн, иннæ — домбайæн. 

44. Æртыккаг хабар дæр дын ракæнон уæдæ, Мнесипп: Макент, Лонхат æмæ Арсакомы хæлардзинады тыххæй. Арсаком дын Мæзайы бауарзта, Боспоры паддзахиуæггæнæг Левканоры чызджы. Боспойрæгтæ нæ хъалондартæ сты æмæ нын сæ хæстæ ’дзухдæр афойнадыл фыстой, фæлæ сæ уæд æртыккаг мæй ницы истам æмæ, хабар цæй мидæг ис, уый базонæг Арсакомы арвыстой. Уым куывды мидæг Мæзайы куы федта, бæрзонд æмæ рæсугъд чызджы, уæд æй æхсидгæ уарзтæй бауарзта æмæ удхар кодта, тынг удхар. Хъалон фидыны хъуыддаг сбæлвырд, паддзах ын æмбæлгæ дзуапп радта, стæй йæ куы фæндараст кодта, уæд ын йæ номыл, йæ кадыл куывд-хъазт сарæзта. 

Боспоры та ахæм æгъдау ис, æмæ куывды адæмы раз хъуамæ усгур йæхи дзыхæй сдзура йе ’взæрст чызгыл, зæгъа йæ, чи у æмæ цы ныфсæй бауæндыд уыцы чызджы йæхицæн усаг рахонын, уыдæттæ-йедтæ. Уыцы куывды дæр бирæ усгуртæ-паддзæхтæ æмæ паддзæхты фырттæ уыд: уый дын æмæ Тигранат, лазты знæмы фæтæг, Адирмах, Махлены разамонæг, æмæ ма бирæ чидæртæ. Æгъдау куыд домдта, уымæ гæсгæ хъуамæ усгуртæй алчи дæр æппæты разæй фехъусын кодтаид, мæхæдæг мæхицæн минæвар цæуын, зæгъгæ, стæй йын уæд бар уыд, иннæ уазджыты фарсмæ йæхи æруадзгæйæ, хæрын æмæ нуазынæн. Куывды кæрон та усгур нуазæн ракуры, фынгмæ дзы æркалы, стæй уæд райдайы чызгыл дзурын, йæхæдæг йæхицæй, йæ хæдзарвæндаг æмæ йæ фыдæлтæй, йæ мулк æмæ йæ хъомысæй, зæрдиагдæр зæгъæн нæй, афтæ ’ппæлы. 

45. Бирæтæ-иу, цы сыл æмбæлд, уый-иу куы бакодтой, уæд-иу паддзахы чызджы къух бацагуырдтой, сæ мулк æмæ хæзнатæ ранымайгæйæ. Арсаком нуазæн æппæты фæстæ ракуырдта, фæлæ дзы фынгмæ не ’ркалдта (махмæ сæн калын нæ фæтчы, уый Хуыцауы зæрдæхудт райсыныл нымад у). Иу схастæн æй æнæсулæфгæйæ банызта æмæ загъта: «Паддзах, дæ чызг Мæзайы мæнæн саккаг кæн, уымæн æмæ æз мæ хъæздыгдзинæдтæ æмæ ме ’ппæт ис-бисмæ гæсгæ иннæтæй, зæгъæн куыд нæй, афтæ хуыздæр усгур дæн». 

Левканоры дисæн дзы кæрон нал уыд — уый йæ тынг хорз зыдта, Арсаком иуæй мæгуыр кæй у, иннæмæй та йæ тугмæ гæсгæ скифтæн сæ уæздæттæй дæр кæй нæу, уый. Æмæ йæ бафарста: «Æмæ дæм, Арсаком, уагæр цас ис стурвос æмæ уæрдæттæ? Уыдон уæм куы сты алкæмæн дæр йæ хъæздыгыл дзурæг». «Нæй мæм нæдæр уæрдæттæ, — не сразы йемæ Арсаком, — нæдæр фосы рæгъæуттæ, фæлæ скифтæм æндæр дыууæ ахæмы нæй, мæнæн дзы цы ’хсарджын дыууæ ’рдхорды ис». 

Уыцы ныхæстæ куыд загъта, афтæ йыл худын райдыдтой, зул цæстæй йæм акастысты, ай мæнæ цыдæр расыг куы у, зæгъгæ. Хуыздæрæн иннæты ’хсæн Адирмахы равзæрстой, æмæ уый дæр йæхи рæвдзытæ кодта, дыккаг бон йæ усаджы мæхлиæгтæм Меотидмæ куыд акодтаид, афтæ. 

46. Арсаком сæхимæ куы ’рбаздæхт, уæд йе ’рдхæрдтæн рахъаст кодта, паддзах æй куыд бафхæрдта æмæ йыл куывддзау адæм сæхи худæгæй куыд хастой, уымæй. Мæгуыр, гæвзыкк æмæ дам æй æнæбоныл банымадтой. «Уæддæр ма æз, — бафтыдта ма йæ ныхæстæм, — Левканорæн мæ ахъаззаг исбоны тыххæй радзырдтон — мæнæ сымах тыххæй, сымах, Лонхат æмæ Макент; стæй ма йын уый дæр загътон, зæгъгæ, æмæ махæн нæ хæлардзинад уыдоны, боспойрæгты хъæздыгдзинæдтæй тыхджындæр æмæ ныфсыхосдæр кæй у, уый. Фæлæ мын мæ ныхæстæ ницæмæ ’рдардта, фæхудт мыл, йæхи мыл былысчъилæй атигъ кодта æмæ йæ чызджы Адирмахы разæй скодта, мæхлиаджы, уымæн æмæ уый та афтæ загъта, мæнмæ дам ис æнæхъæн дæс æмæ ссæдз сызгъæрин нуазæн къусы, цыппарыссæдз цыппарбынатон уæрдоны, бирæ лыстæг æмæ стурвос. Гъе, афтæмæй ’хсарджын лæгты бæсты Левканор фосы бæркад, æнæпайда зынаргъ бæгæнынуазæнтæ æмæ уæззау уæрдæттæ равзæрста. Мæнæн, ме ’рдхæрдтæ, мæ уд дыууæ хъуыддаджы цъист кæнынц: фыццаджыдæр уый, æмæ Мæзайы уарзгæ кæй кæнын; дыккагæй та уый, æмæ мемæ уыйбæрц уазджыты раз паддзах схъæлныхас кæй уыд — мæнæ хъыг мын фæцис уый, мæнæ хъыг! Æз æй афтæ нымайын, æмæ уыйадыл сымах дæр ме ’мхуызон баййæфтат æфхæрд, нæ алкæмæ дæр нæ уыцы ’фхæрдæн комкоммæ йе ’ртыккаг хай хауы. Уымæн, æмæ куы баиу стæм, уæдæй фæстæмæ иу лæгау цæрæм, иу хъуыддагыл æмхуызон хъыг кæнæм, иннæйыл — æмхуызон цин. 

«Æртыккаг хай нæ, — загъта Лонхат, — фæлæ нæ уыцы фхæрд алкæмæ дæр æмткæй æмхуызон хауы». 

47. «Иугæр афтæ кæм у, уым куыд кæнæм æмæ цы кæнæм?» — бафарста Макент. «Байуарæм нæ фыдæбон, — дзуапп радта Лонхат.— Æз дзырд дæттын, Арсакомыл тагъд рæстæджы Левканоры сæр кæй сæмбæлын кæндзынæн, уый тыххæй. Дæуæн та дæ хæс у йæ къайаджы йæм æрбахæццæ кæнын». 

«Гъемæ афтæ дæр фæуæд», — сразы Макент. «Ды та, Арсаком, ам баззай æмæ хæцæнгарз æмбырд æмæ цæттæ кæн, стæй бæхтæ æмæ, хæстæн цыдæриддæр ахсджиагæй хъæуы, уыдон. Ноджы цас фылдæр, уыйас хуыздæр, уымæн æмæ йыл дзырд дæр нæй, уый фæстæ хæст кæй райдайдзæн æмæ нæ ’фсад æнæмæнгæй кæй бахъæудзæн, ууыл. Ды та хæстон адæм æнцонæй æрæмбырд кæндзынæ: дæхæдæг дæр æхсарджын лæг дæ, уæдæ нын хион-хæстæджытæ дæр чысыл нæй; иннæ ахæм та галы цармыл барджынæй куы сбадай, уæд хъуыддаг бынтон хорз хъуамæ рауайа». 

Афтæ бауынаффæ кодтой. Лонхат æвæстиатæй Боспормæ адардта йæ фæндаг, Макент та мæхлиæгтæм фæраст, дыууæ дæр саргъы бæхтыл. 

Арсаком та сæхимæ баззад æмæ иу бон йе ’мгæрттыл зылд æмæ сæ бæлвырд дзырд иста, иннæ хатт йæ хæстæджыты ’хсæн гæрзифтонг тыхтæ ’мбырд кодта, стæй, æппынфæстаг, галдзармыл сбадт. 

48. Галдзармимæ та нæм ахæм æгъдау у баст. Зæгъæм, исчи стыр æфхæрд куы баййафы, ныббарæн кæмæн нæй, ахæм æмæ йæ маст райсынвæнд куы скæны, фæлæ иунæгæй йæ бон кæй ницы бауыдзæн, уый куы фæзоны, уæд нывондæн гал æрхæссы, ныкъкъуыхтæ йын кæны йæ дзидза æмæ йæ куы сфыцы, уæд ын йæ царм та зæххыл байтындзы æмæ йыл сбады, йæ къухтæ йæ сины сæртыл, цыма йын баст сты, уыйау сæвæргæйæ. Уыцы хуызы нæм æвдыст цæуы лæгæн йæ лæгъстæйаг уавæр. Дзидза хайгай равæрдæуы, æмæ уæд хæстæгæй, æцæгæлонæй иууылдæр бацæуынц æмæ фæйнæ кæрдихы райсынц. Исгæ-исыны сæ алчидæр йæ рахиз къахæй галдзармыл балæууы æмæ дзырд ратты, йæ фадат куыд уа, уымæ гæсгæ лæгъстæйаг лæгæн кæй феххуыс кæндзæн, уый тыххæй: чи фондз барæгæй, чи дæсæй, сæ хæлц æмæ алы хардз дæр йæхицæй, афтæмæй. Чи та уымæй дæр фылдæр, аннæ та, йæ къух куыд амона, уымæ гæсгæ ’рбарвитдзæн уæззау хотыхджын æмæ фистæг æфсæддонтæ. Æппæтæй мæгуырдæр, æнæбондæр чи у, уый та йын ахæм зæрдæ бавæры, зæгъгæ, йæм бæрæг æмгъуыдмæ йæхæдæг йæхи æрбакæндзæн. Æмæ хатгай галдзармы руаджы дуне хæстон адæм бамбырд вæййы. Ахæм æфсад тынг хъæддых фæлæууы тохы быдыры, æнæбасæттон вæййы, уымæн æмæ кæрæдзиуыл ардбахæрдæй баст сты уыцы хæцæг адæм: иугæр галдзармыл дæ къахæй балæууыдтæ, уæд нæм уый ард бахæрынæй уæлдай нæу. 

Афтæ Арсаком дæр уыцы мадзалæй спайда кодта, æмæ йæм фондз мины онг бæхджын æфсæддонтæ фæзынд, уæззау хотыхджынтæ æмæ фистæджытæ та иумæ ссæдз мины бæрц уыдысты. 

49. Лонхат, куыд ничи йæ базона, афтæ йæ хуыз аивта æмæ, Боспормæ куы бахæццæ, уæд æнæвдæлон паддзахы раз æрлæууыд æмæ йын зæгъы, зæгъгæ, дам, æз скифты ’хсæнадæй дæумæ бæлвырд ныстуанимæ ’рвыст дæн, фæлæ дам-ма мæм уымæй уæлдай дæхицæн хибарæй ахсджиаг цыдæртæ зæгъинаг дæр ис. Паддзах ын бардзырд куы радта, гъа-ма, рафæзм нын дæ хъусынгæнинæгтæ, зæгъгæ, уæд ын Лонхат загъта: «Скифтæ уæ домынц, цæмæй амæй фæстæмæ уæ хъомгæстæ дæлвæзты тъæпæнтæм мауал цæуой æмæ сæ фос хæххон хизæнты хизой. Цы стигъджытæй хъаст кæнут, уæ бæстæм уын лæбурынц, зæгъгæ, уыдон та уæм мах ардыдæй, ома нæ иумæйаг уынаффæйæ нæ бырсынц, фæлæ сæ алчидæр стигъыны куыст, йæ уд йæ армы хæсгæйæ, кæны. Æмæ дзы исчи уæ цъысымы куы бахауа, уæд ыл бафхæрынæй ма ауæрдут, уæ бар ыл цæуы. Скифтæ мын сымахæн уыдæттæ фехъусын кæнын мæ быгъдуан бакодтой. 

50. Дæхицæн та дын хъусын кæнын: мæнæ дæм хæрз æрæджы минæварæй чи сæмбæлд, Марианты фырт Арсаком, уый дæм йæхи стыр ныббырстмæ цæттæ кæны. Дæ чызгыл дын куы сдзырдта, уæд ын разыйы дзуапп кæй нæ радтай, уый тыххæй дæм фæфыдæх, мæнмæ гæсгæ. Ныр æвдæм бон галдзармыл бады æмæ йæм хæстон адæм ивылынц». 

— Мæ хъустыл дæр æрцыдис, — дзуапп ын дæтты Левканор, — зæгъгæ, дам, цармы руаджы гæрзифтонг тыхтæ æмбырдгонд цæуы, фæлæ комкоммæ мах ныхмæ кæй цæттæ кæнынц сæхи, стæй сæ фæтæг Арсаком кæй у, уый та æз нæ зыдтон. 

— О, æцæг афтæ у, æцæг, — загъта Лонхат, — сæхи комкоммæ дæ ныхмæ цæттæ кæнынц, хæстрæвдз. Арсаком мæнæн мæ Цыфыддæр знаг у, æз ын тынг æнæуынон дæн, йæ уæнгæл мæ уыны, уымæн æмæ нæ уынаффæгæнæг хистæртæ мæнæн уымæй фылдæр аргъ кæнынц, цыфæнды хъуыддаджы дæр мæ уымæй уæлдæр æвæрынц. Уæд мæ йæ удхæссæг дæр куыд нæ уына! Гъемæ мын уæдæ кæд дæ кæстæр чызг Беркетидæйæ зæрдæ ’вæрыс, — раст зæгъгæйæ, æз дæр дын сиахсы аккаг бæгуыдæр Аæн, — уæд дын æз рæхджы Арсакомы сæр æрбахæсдзынæн. 

— Уыйау æнцон куы уаиккой иннæ хъуыддæгтæ дæр, — дзуапп лæвæрдта паддзах, уымæн æмæ йæ дыууæ уæны астæу стыр тас бацыд, стыр тас. Æгæр хорз дæр ма йæ зыдта, Арсаком æм йæ чызгкуырды тыххæй кæй фыцы мæстæй, уый — нывыл дзуапп ын нæ радта. Стæй æнæуи дæр рагæй æрæгмæ дæр скифтæй æмризæджы ризы. 

Уæд ын Лонхат афтæ зæгъы: «Нæ фидыды ныхас кæй нæ аивдзынæ æмæ дæ дзырдæн фидарæй хицау кæй уыдзынæ, ууыл басомы кæн». 

Паддзах уыцы рæвдз йæ къухтæ арвмæ куыд сивæзта, ард бахæрон, зæгъгæ, афтæ та йын Лонхат загъта: «Нæ алыварс цы адæм ис æмæ нæ къæрцхъусæй чи хъахъхъæны, уыдонæй йæ, мыййаг, исчи куы фембара, цæй тыххæй ард хæрæм, уый. Фæлтау мæнæ ардæм бацæуæм, Арейы кувæндонмæ, æмæ нæ фæстæ дуæрттæ фидар сæхгæнæм, куыд ничи нæ фехъуса, афтæ. Науæд хабар Арсакомы хъустыл исты ’гъдауæй ’рцыди, зæгъгæ, уæд уый зон, æмæ мæ хæсты райдианы агъоммæ нывондæн æрхæсдзæн, цы бирæ дружинæ йæм бамбырд, уый тæккæ цæстыты раз».— «Бацæуæм мидæмæ, — сразы паддзах.— Сымах та уæхи дарддæр айсут. Æмæ уæ цалынмæ мæхæдæг искæмæ нæ фæдзурон, уæдмæ сымахæй кувæндоны галуанмæ мачи бацæуæд». 

Æмæ куы фæмидæгæй сты, паддзахы хъахъхъæнджытæ та иуварс куы ацыдысты, уæд Лонхат йæ цирхъ фелвæста, йæ галиу къухæй Левканоры дзыхыл ныххæцыд, фæдис куыд нæ сиса, афтæ. Стæй йын йæ зæрдæсæр ныррæхуыста æмæ йын йæ сæр атæхын кодта, йæ пæлæзы бын æй бамбæхста æмæ фæцæуæг, фæстæрдæм ма йæхи дзурæг скодта, цыма йын паддзах йæхæдæг цыдæр ныстуан кæны æмæ йын уый та зæрдæтæ ’вæры, тагъд фæстæмæ зындзынæн, зæгъгæ, уыйау. Афтæмæй, йæ бæх бастæй кæм ныууагъта, уырдæм бахæццæ, сгæпп æм ласта æмæ Скифыстоны ’рдæм дугъ радта. Æрмæст æй фæсте дæр ничи сырдта, уымæн æмæ боспойрæгтæ тынг æрæгмæ базыдтой, цы ’рцыд, уый. Хъуыддаг сын куы сбæлвырд, уæд та быцæуыл фесты, ног паддзахæн кæй равзарой, уый фæдыл. 

51. Уый уал дын, Лонхат куыд фесгуыхт, уыцы хабар. Цæмæйдæриддæр зæрдæ бавæрдта Арсакомæн, уый сæххæст кодта — Левканоры сæрыкъуыдыр ын æрбахаста. Макент та, Боспоры цытæ ’рцыд, уыдон æрдæг фæндагыл базыдта æмæ, мæхлиæгтæм куы бахæццæ, уæд сын бар-æнæбары фыццаг фыдуацхæссæг разынд. «Горæт дæм хаты, Адирмах, — загъта Макент, — цæмæй ды паддзахы бынат æрцахсай, уымæн æмæ ды Левканорæн йæ сиахс æййафыс. Разæй тæргæ бæхæй адугъ кæн æмæ хицаудзинад барджынæй дæхимæ райс, цалынмæ ма горæт уым дызæгъ-мызæгъ кæны, уæдмæ; де ’рыгон ус та дæ фæдыл уæрдоны цæуæд: боспойрæгтæн сæ фылдæр дæ фарс фæуыдзысты, Левканоры чызджы куы феной, уæд. Æз мæ туг, ме стæгмæ гæсгæ алайнаг дæн æмæ йын йæ мады ’рдыгæй хæстæг æййафын — Левканор ус махæй æрхаста, Мастирæйы. Æмæ дæм мæн Аланыстоны цæрæг Мастирæйы ’фсымæртæ рарвыстой. Уыдонæн дæр сæ фæнд афтæ у, æмæ цæмæй ды ’вæстиатæй Боспормæ батагъд кæнай, хицаудзинад Левканоры дзæгъæлзад æфсымæр Евбиоты къухтæм куыд нæ бахауа, афтæ — уыцы хъуыддагмæ дам дæуæн куыдфæндыйы цæстæй кæсæн нæй. Евбиот та скифтимæ кæддæриддæр хæларæй цард æмæ дзы уымæ гæсгæ алантæ се сæфт уынынц». 

Гъе, ахæм ныхæстæ кодта Макент, стæй йæ уæлæдарæс æмæ йе ’взаджыхъæдæй дæр бынтондæр аланты æнгæсæн уыд. Уæлдайдæр та нæдæр æвзагæй, нæдæр сæ уæлæдарæсæй ивддзаг кæнынц скифтæ æмæ алантæ, æрмæст сæм иу хицæндзинад ис се ’хсæн — алантæ скифтау даргъ дзыкку нæ дарынц. Æмæ Макент дæр, цæмæй аланты халæмдих уа, уый охыл йæ сæрыхъуын цыбырдæр алвыдта æмæ сæ ницæмæйуал хицæи кодта. Уæд мæхлийæгты дæр æцæгæй дæр бауырныдта, Мæстирæ æмæ Мæзайæн сæ хæстæг къабаз кæй у, уый. 

52. «Æз рæвдз æмæ цæттæ дæн, — загъта Макент, — демæ Боспормæ ацæуынмæ, Адирмах. Ды куыд зæгъай, афтæ кæндзынæн, фæлæ кæд афтæ хуыздæр уыдзæн, уæд ам баззайыныл дæр разы дæн, мæнæ чызгæмбалæн».— «Мæзайæн фæндагæмбал куы уай, уæд мæм уый растдæр кæсы, уымæн æмæ йын ды исчи нæ дæ. Боспормæ немæ куы фæцæуæг уай, уæд та мах уæлæмæ дæр æмæ дæлæмæ дæр иу барæг фылдæр уыдзыстæм, æндæр ницы. Мæ усаджы мын куы ласай уæрдоны, уæд та бирæты баивдзынæ, сæ бæсты ды иунæгæй дæр сарæхсдзынæ». 

Æмæ ’рцæуинаг цы уыд, уый ’рцыд. Адирмах йæ бæхы фæцагайдта æмæ размæ атындзыдта, Мæзайы Макенты быгъдуап бакæнгæйæ. Мæзайæн та нырмæ йæ чызгон ном йæхимæ уыд, æнæвнæлдæй баззад. 

Макент æй бон-сауизæрмæ уæрдоны мидæг ласта, фæлæ куы фехсæвгæрæттæ, уæд та йæ бæхы рагъмæ сæргъæвта (рагацау ууыл дæр батыхст, цæмæй ма семæ иу сæрибар саргъыбæх уыдаид), стæй йæхæдæг дæр бæхыл абадт æмæ Меотидмæ нал, фæлæ цæхгæрмæ ныццавта, Митрейы хæхтæ йæ рахизфарс фæуадзгæйæ. Рæстæгæй-рæстæгмæ-иу барæсæнуат кодта, цæмæй-иу æрыгон чызг-сылгоймаг йæ фæллад куыд суагътаид, афтæ. Мæхлиæгтæй скифтæм цæмæй ’рбахæццæ уа, уымæн æй æртæ боны йеддæмæ нæ бахъуыд. Куыд бахæццæ сты, афтæ ма дын Макенты бæх чысыл йæ къæхтыл куы алæууид, стæй дын ныггуыпп ласта æмæ мæрдон дæргъ ацис. 

53. Макент Мæзайы Арсакомыл куы сæмбæлын кодта, уæд ын афтæ: «Мæ дзырд кæй нæ фæсайдтон, уый нысаниуæгæн мæнæ мæ къухтæй дæ уарзон къайаджы айс». 

Арсаком йæхи цæстытæй цы уыдта, ууыл цыма уæддæр не ’ууæндыд, уыйау дисæй мард æмæ йе ’рдхордæн арфæтæ кæнынмæ фæцис. Уæд дын ын Макент дæр загъта: 

«Нæ дыууæйæ цыма исты хъауджыдæр ис, афтæ йæ мауал нымай — æз цы бакодтон, уый тыххæй мын ды арфæтæ куы кæнай, уæд афтæ уайы, раст мæнæ галиу къух стыр бузныг куы уаид рахизæй, куы фæцæф, уæд æм уый хорз хæларау кæй каст, кæй йæм зылд, уый тыххæй. Тынг худæг уаид, æвæдза, махмæ ’рбакæсын, нæ буары иу хай æппæт буарæн цыдæр хæрзты кæй бацыд, уый ныр мах стыр сгуыхтыл нымайын куы райдаиккам, уæд; мах уартæ кæд æмæ кæД схæццæ кодтам нæ туг æмæ нæ уый адыл уартæ кæд æмæ кæд рауад иу æмхæст удгоймаг! Æнæхъæн буар дæр йæхи хорз цæмæй æнкъара, ууыл буарæн йæ иу кæцыдæр хай æнувыдæй бацархайдта, æндæр ницы». 

Ахæм дзуапп лæвæрдта, гъе, Макент арфæтæгæнæг Арсакомæн. 

54. Цы бæллæх баййæфта йæ сæр, Адирмах уый куы базыдта, уæд æрдæгвæндагæй раздæхт, нал ацыд Боспормæ — уым уæдмæ Евбиот паддзахиуæг кодта, æрбахуыдтой йæ сæрмæттæй, уыдонмæ цард. Адирмах стыр æфсад æрæмбырд кодта æмæ хæхты сæрты Скифыстонмæ ныххызт. Чысыл фæстæдæр бердзенæгтæ, алантæ æмæ сæрмæтты иумæйаг æфсады сæргъы Евбиот дæр бабырста скифтæм. Алы адæмыхаттæй дæр йе ’фсады уыд фæйнæ ссæдз мины. Евбиот æмæ Адирмах сæ тыхтæ баиу кодтой, æмæ сæ иумæйаг æфсады нымæц нæуæдз минмæ схæццæ, уыдонæн се ’ртыккаг хай уыдысты фатæй æхсæг барджытæ. Махонтæ та æдæппæтæй дæс æмæ ссæдз мины дæр æххæстæй нæ уыдысты, семæ суанг нæ бæхджын æфсад дæр нымайгæйæ. Афтæмæй сын сæ ныббырстмæ æнхъæлмæ кастыстæм. Æз дæр уыцы хæсты архайдтон, галдзармы руаджы мæ бон сæдæ хæстон лæппуйы æрхонын бацис, мæхи хардзæй сæ бахæстрæвдз кодтон. Разамынд нын Арсаком лæвæрдта. 

Знæгтæ нæм кæй æрбахæстæг кæнынц, уый куы базыдтам, уæд сын сæ размæ фыццаг цæф ныккæныны охыл нæ бæхджын æфсад арвыстам. Дæргъвæтин æмæ хъазуат хæсты нæ фистæгæфсæддонты ’нгом рæнхъытæ фæфæстæмæ кодтой, уалынджы сæ не знæгтæ дыууæ дихыл афастой. Сæ иу хай лыгъд радта. Уæвгæ та, бынтон дæрæнгонд не ’рцыд æмæ уымæ гæсгæ афтæ фенхъæлæн дæр уыд, цыма йæ сæр йæ кой не ссис æмæ афтæмæй нæ лидзы, фæлæ йæ хæцæн бынат æндæр ранмæ ивы. Алантæ нæ фæсте расурын нæ бауæндыдысты, уайтагъд нæ ныхъхъуытты уагътой. Фæлæ иннæ ’рдæгыл, чысылдæр хайыл, алантæ æмæ мæхлиæгтæ ’рхъула кодтой æмæ сæ кардæй карстой, фатæй æхстой, цыбырхъæд æрцытæй сæ рæтъызтой. Иу ныхасæй, æрхъулайы мидæг сæ уавæр, кæмæ бахæлæг кæнай, уыдонæй нæ уыд, æмæ сæ фылдæр цæттæ уыдысты сæ гæрзтæ ’рæвæрынмæ. 

55. Æрхъулайы бахаудысты Лонхат æмæ Макент дæр. Тох йæ тæккæ карздæр æмæ тæссагдæрæй кæм амадæуыд, уым-иу фегуырдысты дыууæйæ дæр æмæ фæцæфтæ сты: Лонхатæн йæ зæнг арцæй барæхуыстæуыд, Макентæн та йæ сæргæхц даргъхъæдджын фæрæтæй æрдаудтой, йæ уæхсчы та цыбыр арц нынныхст. Арсакомы цæст сыл æрхæцыд (йæхæдæг мах фарсмæ ’ндæр ран уыд хæсты цæхæры) æмæ старст, йа-æллæх, æз ирвæзын, мæ хæлæрттæ та уартæ хæрзбын кæндзысты, зæгъгæ. Æмæ йæ бæхы фæрстæ рæхойæнтæй фæрæхуыста, стæй, йæ цирхъ уæлæуæз бæрзонд сисгæйæ, хъæргæнгæ знæгты ’хсæнты цæхгæрмæ алæгæрста. Мæхлиæгты къухты нæ бафтыд уый бауромын, йæ хъæбатырдзинады ныхмæ ’рлæууын æмæ фæйнæрдæм фæпырх сты, бауагътой йæ се ’хсæнты йæ хæлæртты ’рдæм фæндаг айгæрдын. Йе ’рдхæрдтæм куы баввахс, уæд иннæты дæр йæ алыварс æрбатымбыл кодта æмæ йæхи Адирмахыл андзæрста, йæ цирхъæй йæ ’рсæрфта æмæ йæ раст йæ къубалæй йæ ронбастмæ æрфаста. Сæ раздзог куы фæмард, уæд мæхлиæгтæ ныххæлиу сты. Иучысыл фæстæдæр та алантæ æмæ эллинтæ дæр. 

Афтæмæй мах уæлахизы рад дæр ралæууыд, æмæ сæ фæсте сурын æмæ уистау кæрдын уыд нæ бон, фæлæ уæдмæ фæталынггæрæттæ æмæ нæ уый бакъуылымпы кодта. 

Дыккаг бон нæм не знæгтæй минæвæрттæ фæзынд, стыр лæгъстæтимæ нæм хæлардзинады тыххæй бадзырд саразынмæ æрхатыдысты. Хъалон нын дывæрæй кæй фиддзысты, уый тыххæй сæхимæ хæс истой боспойрæгтæ, мæхлиæгтæ цæттæ уыдысты амынæттæ ныууадзынмæ, алантæ та нын ахæм ныфсытæ ’вæрдтой, зæгъгæ дам сымахæй раджы чи схæдбар, уыцы синдты уын мах фæстæмæ хъалондар скæндзыстæм. Æмæ сразы стæм, бафидауыны тыххæй рагацау Арсаком æмæ Лонхаты хъуыды базонгæйæ. Бадзырд сфидар кодтам, йæ хицæн домæнтæ йын цæттæ дæр уыдон сæхæдæг бакодтой. 

Гъе, ахæм хъуыддæгтæ саразынмæ хæссынц сæ ныфс скифтæ сæ хæлæртты сæрвæлтау. 

56. Мнесипп. Æгæр трагедион, раст зæрдæхалæн хабæрттæ сты, Токсарид, ды мæнæн цытæ радзырдтай, уыдон. Иннæмæй аргъау-биргъæутты ’нгæсæнтæ. Ард цы Цирхъ æмæ Дымгæйæ бахордтай, уыдон дын хатыргæнæг фæуæнт. Фæлæ дыл, зæгъæм, чи не ’ууæнда, ууыл æлгъ куы кæнай, куы ницæуыл æй нымайай, уæд уый дæр хъуыддаджы нæ цæуы. 

Токсарид. Дæхимæ кæс, уæздан хорз лæг, науæд мын мæ ныхæсты ’цæгдзинадыл кæй не ’ууæндыс, уый уыцы хуызы дæр ис бамбарæн, æмæ махмæ хæлæг кæй кæнут: скифты лæгдзинæдты тыххæй иннæ радзырдтæ дæр раст ахæмтæ уыдзысты. 

Мнесипп. Æцæг-иу, дæ рынтæ бахæрон, фыццагау дæрдтыл ма нывæнд дæ ныхас, хæстæгдæр фæндæгтыл цу дæ нысанмæ. Науæд мын дæ ратæх-батæхæй, — куы Скифыстоны балæууыс, куы Махлиены, куы Боспоры, — мæ фарсы тæнæгæй фæкодтай, кæй дæм ницы дзурын, уый — фæфæсмойнаг мæ кодтай, ницыуал дæм сдзурдзынæн, зæгъгæ, дын зæрдæ кæй бавæрдтон, уымæй. 

Токсарид. Дæ бардзырд-курдиатæн дын уисæн кæнын: фæнда мæ, нæ мæ фæнда, уæддæр мæ цыбырдæр дзурын хъæудзæн, ды дæ хъусты фæрцы немæ балцы цæуынæй куыд нæ бафæллайай, афтæ. 

57. Фæлтау ма дзæбæх байхъус, ме ’рдхорд Сисинн мын мæхицæн цы кæстæриуæг бакодта, уымæ. 

Афинмæ куы цыдтæн, эллинты ахуырады хицæн æууæлтæ бæстондæр базонон, зæгъгæ, уый охыл, уæд нæ нау Понтийы Амастриды барæсæнуат кодта — уыцы горæт Карамбæмæ хæстæг у, Скифыстонæй ленкгæнæг наутæн агургæ æмæ ’наргæ æвæджиауы хорз наулæууæн. Ныр Сисинн дæр — мæ сабибонтæй фæстæмæ балымæнтæ стæм, — мемæ. Амастриды цыдæр фысымуат ссардтам æмæ науæй уырдæм нæ дзаумæттæ куы бахастам, уæд тезгъо кæнынмæ ацыдыстæм, исты зиан ныл æрцæудзæн, уый та нæ фæсонырхæджы дæр нæ уыд. Мах стырзæрдæ кæй разындыстæм, уый къæрныхтæн фæпайда: нæ дуары æхгæнæн нын иуварс цыдæр æгъдауæй акодтой æмæ нæм цыдæриддæр ссардтой, уыдон ахастой, иу бон цæмæй аирвæзтаиккам, иунæг бон, уый дæр нын нал ныууагътой. Куы ’рбаздæхтыстæм æмæ нæ кæуинаг уавæрмæ куы ’ркæстытæ кодтам, уæд, æнхъæлыс, хъаст кæнынмæ фестæм? Æппындæр нæ! Нæдæр нæ сыхæгтыл бахъаст кодтам — тынг бирæ уыдысты, ацу æмæ йæ базон, кæй æрмдзæф сæ у, уый; нæдæр нæ фысымуаты хицауыл. Уымæн æмæ нæ цытæ адавдæуыд, уыдон нымайыныл куы схæцыдаиккам, — айдагъ æхца цыппарыссæдз даричы, стæй уæлæдарæс, гауызтæ, æнæуи цыдæртæ, — уæд нын нæхи ’хцасайæг фæлитойтæ схуыдтаиккой. 

58. Ныр нын уæдæ куыд кæнгæ у æмæ нын цы кæнгæ у, зæгъгæ, сагъæсты бын фестæм — æцæгæлон бæстæйы бæгънæг-стыгъдæй уæзæгыл аззадыстæм. Æз ахæм хатдзæгмæ æрцыдтæн мæхи уды тыххæй, зæгъгæ, мæ мæлæт хуыздæр уыдзæн, цæйнæфæлтау æз стонг æмæ нозтхъуагæй исты худинаг мæ сæрмæ ’рхæссон. Бирæтæ йын хъæуы — мæ фарсы мæ цирхъ бацæвдзынæн мæнæ ацы тæккæ сахатыл æмæ... Фæлæ мын Сисинн лæгъстæтæм æмæ ныфсытæ ’вæрынмæ фæцис, бон цæуы æмæ фарн хæссы, зæгъгæ. Æмæ йæхæдæг, нæ уавæры ирвæзынхосæн хуыздæр мадзал цы уыдис, уый æрхъуыды кодта: наулæууæны уæхскуæзæй хъæдæрмæг хæссæгæй æххуырсты бацыд. Æмæ дын мæнæ изæрæй, йæ мыздæй цы хæлц балхæдта нæ дыууæйы фаг дæр, уыимæ куы фæзынид. Дыккаг бон дæр та райсомæй фæраст куыстмæ. Уалынджы дын иу стыр фæзы рæнхъ-рæнхъæй цæуæг диссаджы аив æмæ хæрзконд лæппуты куы суынид — æрмæст сæ бакаст дæр дам бирæйы аргъ уыд. Куыд сбæрæг, афтæмæй уыдон гладиатортæ уыдысты — æртæ боны фæстæ хорз мыздыл ерысæй кæрæдзиимæ хæцдзысты. Хабæрттæ бæлвырд куы сбæрæг кодта Сисинн, уæд æрбацыд æмæ загъта: 

— Токсарид, амæй фæстæмæ дæхи мæгуырыл мауал нымай — æртæ боны фæстæ дæ æз хъæздыг лæгæй агæпп ласын кæндзынæн. 

59. Ахæм уыд йæ ныхас. Цыдæр амалæй дыууæ боны арвыстам, стæй æртыккаг, æмгъуыды бон куы ралæууыд, уæд ерыстæм бакæсынмæ ацыдыстæм. Сисинн мæ театрмæ йемæ акодта, цыма мын эллинты хæдбындур æмæ зæрдæйæн æхцон хъæзтытæ равдисинаг йеддæмæ ницы уыд, уыйау. 

Нæ бынæттæ ’рцахстам æмæ кастыстæм, раздæр уал цыбыр æрцытимæ, стæй та æд куыйтæ хъæддаг сырдтыл куыд цуан кодтой, уымæ. Уый фæстæ та сырдты цавæрдæр уæнгбæстытæ лæгтыл, — чи зоны, æмæ исты фыдгæнджытæ уыдысты, — сардыдтой. Æппынфæстагмæ гладиаторты ерыстæ дæр райдыдтой. Фидиуæг иу бæрзæндтæ ’взонг лæппуйы размæ ракодта æмæ хъæрæй загъта, зæгъгæ, уыимæ лæгæй-лæгмæ схæцынмæ йæ ныфс чи хæссы, уый аренæйы астæумæ рахизæд. О, йæ тохы мызд та уыдзæн дæс мин драхмæйы. 

Сисинн уыцы ныхæстæ куыддæр айхъуыста, афтæ фæгæпп ласта æмæ, аренæмæ нызгъоргæйæ, загъта, æз, дам, дæн цæттæ йемæ схæцынмæ æмæ йæхицæн хотыхтæ бацагуырдта. Дæс мин драхмæйы куы райста, уæд сæ схаста æмæ мæм сæ радта. «Æз кæд фæуæлахиз уон, уæд нæхимæ иумæ аздæхдзыстæм, æхца нæм уый фаг ис; науæд дæр кæд æз мæ мæлæт ам ссарон, уæд мæ-иу баныгæн æмæ-иу дæхæдæг Скифыстонмæ аздæх». 

60. Йæ ныхæстæ куыд кодта, афтæ æз ныдздзынæзтон. Сисинн йæхи сгæрзифтонг кодта, фæлæ йæ уæлæ така худ скæнын нæ бауагътæ æмæ бæгъæмсарæй хæцыд. Фыццагдæр уый фæцæф: къæдз цирхъ йæ уæраджы сæры бын æрбауад, йæ туг цыхцырæгæй ныллæууыд; фæлæ æз фыр тæссæй, гыццыл ма бахъæуа æмæ уымæй раздæр ма амæлон. Уалынджы дын ыл йæ ныхмæлæууæг йæхи æгæр æргом уæндонæй куы ’рбауагъта, уæд æм Сисинн фæцарæхст æмæ йын йæ риу афтæ ныррæхуыста, æмæ дзы цирхъ иннæрдæм акаст. Æмæ гладиатор йæ къæхты бынмæ ’рфæлдæхт. Сисинны дæр йæ цæф уæраг куыд нæ хъизæмайраг кодтаид æмæ йæ фыр адæргæй мард лæппуйы риуыгуыдырыл æрбадт, æмæ йæ бауадзыгмæ бирæ нал хъуыд. Æз æм базгъордтон, уæлæмæ йыл схæцыдтæн æмæ йæ цардмæ разæнгард кодтон. Æппынæрæджиау Сисинны уæлахиздзау схуыдтой. Æз æй мæ хъæбысмæ систон æмæ йæ нæ фысымуатыл сæмбæлын кодтон. Бирæ кæд фæсад, уæддæр фæдзæбæх, кæд ма йæ йæ цæф уæраг ныр дæр хъыгдары æмæ ма къуылых у, уæддæр. Абоны бон дæр ма Скифыстоны сæрæгасæй цæры, суанг ма ме сиахс дæр бацис. 

Уый, Мнесипп, мæхлиæгтæм, мыййаг, ахæм хабар не ’рцыд, науæд та алантæм — уымыты мын æвдисæнтæ нæ разындаид, æмæ дын æфсон фæуыдаид, цæмæй мыл ма ’ууæндай, уымæн; амастриæгтæй та ныр дæр ма бирæтæн лæууы сæ зæрдыл, Сисинн гладиаторимæ лæгæй-лæгмæ куыд схæцыд, уый. 

61. Фæстагмæ дын фæндзæм цау радзурон — Абавхы лæгдзинады тыххæй. Иуахæмы дын уыцы Абавх чи у, уый борисфенитты горæтмæ йемæ йæ уарзон сылгоймаджы ’рбакодта æд дыууæ сывæллоны: сæ иу — дзидзидай саби, иннæ — авдаздзыд чызг. Ноджы Абавхæн йемæ ’рбалыгъд йе ’мбал Гиндан дæр. 

Фæндагыл сæ фыдгæнджытæ бастигъынмæ хъавыдысты æмæ семæ хæсты Гинданæн йæ зæнг фæцæф, йæ къахыл дзы рæстмæ слæууын йæ бон нæма уыд. Æхсæвы куыд фынæй кодтой (хуыссын та сæ дыккаг уæладзыджы бахъуыд), афтæ дын сæ фысымуатыл арт уыцы цыренæй куы сирвæзид; хæдзар алырдыгæй дæр арты хъæлæсы бахауд, дуары уылты пиллоны ’взæгтæй ахизæн нæй. Абавх фехъал æмæ, йæ сабиты кæугæ-дзыназгæйæ фæуадзгæйæ, йæ ус дæр ма йæм фæлæбурдта, фæлæ уый дæр иуварс асхуыста, уæхæдæг исты амæлттæ кæнут фæирвæзынæн, зæгъгæ, афтæмæй йе ’рдхорды йæ хъæбысы фелвæста æмæ æддæмæ разгъордта — арты ’взæгтæ ма кæдæмты не ’ххæссыдысты, ууылты тыхамæлттæй раирвæзт. Йæ ус дæр йæ фæдыл бæргæ тындзыдта, йæ хъæбысы дзидзидай лæппу, чызг та йын йæ фæдджийыл хæцыд, афтæмæй, фæлæ... Арт æй æрдæгарыд куы бакодта, уæд лæппу йæ къухтæй ’рхауд, фæлæ ма йæхæдæг цыдæр хуызы пиллонæй раирвæзт, йæ фæд, йæ фæд чызг дæр, кæд уый дæр басауæвзалымæ бирæ нал хъуыд, уæддæр. 

Чидæр уый фæстæ Абавхы уайдзæфты бын куы фæкодта, ды дæ ус æмæ сабиты ныууагътай æмæ Гинданы фервæзын кæнынмæ фæдæ, зæгъгæ, уæд уый ахæм дзуапп лæвæрдта: «Цæмæй лæгæн ног цæуæт рацæуа, уымæн бирæтæ нæ хъæуы, стæй нырма бæрæг дæр нæ уыд, цытæ сæ рауадаид, уый. Фæлæ Гинданы хуызæн æрдхорды та, æз бирæ куы фæцагурон, уæддæр нал ссардзынæн: мæнмæ уый цы хорз зæрдæ дары, уый мын хъуыддагæй дзæвгар хæттыты равдыста». 

62. Æз мæ ныхас фæдæн, Мнесипп. Дуне цæвиттонтæй дын ацы фондз ’рхастон. Ныр та, æвæццæгæн æмæ, йе ’мгъуыд æрцыд, нæ дыууæйæн нæ кæнæ йе ’взаг, кæнæ та йæ рахиз цонг кæмæн ахауынгæнинаг у, уый сбæлвырд кæнынæн. Фæлæ нын чи фæлæууа æхсæны тæрхонхæссæг? 

Мнесипп. Ахæм дзы нæй. Нæхæдæг куы никæй равзæрстам нæ быцæуæн тæрхонгæнæгæй. Ныр мах куыд бакæндзыстæм, уый зоныс? Абонсарæй дзæгъæл гæрæхтæ кæй кодтам, милмæ комкоммæ кæй никæй æвæрдтам, уымæ гæсгæ мæнæ ныр æхсæны тæрхонгæнæг равзарæм æмæ уый цур бынтон æндæр номхæссæн æрдхæрдты тыххæй радзурæм. Æмæ нæ уæд уыцы ерысы састы бынаты чи баззайа, уымæн-иу ахауын кæнæнт кæнæ йе ’взаг, кæнæ та йæ рахиз къух. Æви уый, чи зоны, æмæ æгæр карз æфхæрд уайы? Фæлæ ды ахæм зынгдзагъд зæрдиагæй дзурыс хæлардзинады хорздзинæдты фæдыл, æмæ æз дæр бар-æнæбары афтæ нымайын, зæгъгæ, уымæй тæхудиагдæр æмæ хæлæггагдæр исбон зæххыл нæй. Стæй мах дæр демæ цæдис куы скæниккам æмæ абонæй фæстæмæ ’рдхæрдтæ куы уаиккам æмæ иугæндзон кæрæдзи куы уарзиккам, уæд уый, зæххыл бæллиццагдæр цы ис, уый нæ уаид? Мах нæ дыууæ дæр кæй фæуæлахиз стæм, уымæ гæсгæ нæ нæ алкæмæ дæр æппæты Цытджындæр хæрзиуæг æрхаудта: иу æвзаг æмæ нын иу рахиз къухы бæсты ныр уыдзæн фæйнæ дыууæйы, ноджы ма уымæй уæлæмæ фæйнæ цыппар цæсты, фæйнæ цыппар къахы, стæй иумæйагæй алцыдæр дывæргондæй. Дыууæ, кæнæ ’ртæ хæлары мæнæ хъуыддаг не сты, раст ма сæ ’хсæзкъухон æмæ ’ртæсæрон Герион дæр ис схонæн, мæнæ йæ нывгæнджытæ куыд сныв кæнынц, уымæ гæсгæ. Мæнæн та мæхимæ афтæ кæсы, цыма Герион иунæгæй æртæ хицæн удгоймаджы у — фæлæ, æцæг хæлæрттыл куыд æмбæлы, афтæ иумæ сгуыхтысты, иумæ къуыхцы кодтой. 

63. Токсарид. Ды раст дæ, æмæ кæнгæ дæр, ды куыд загътай, афтæ бакæндзыстæм. 

Мнесипп. Цæмæй нæ хæлардзинад фидар уа, уый охыл дзы, мæнмæ гæсгæ, нæдæр туг хъæуы, нæдæр цирхъ, Токсарид. Афтæ æууæнкагæй кæй дзурæм æмæ дыууæйæ дæр иу нысанмæ кæй тырнæм, уый, мæнмæ гæсгæ, тугæмхæццæ нуазæн иумæ бануазынæй ахадгæдæр æмæ бæрнондæр у. Стæй хæлардзинад тыхбегарайæ нæ, фæлæ иузæрдиондзинадæй гуыры, дыууæрдыгæй дæр æмхуызон зондахаст домы. 

Токсарид. Æз разы дæн ууыл. Гъемæ уæдæ ’рдхæрдтæ æмæ фысымтæ уæм нæ кæрæдзийæн: ды — мæнæн ам, Элладæйы, æз та — дæуæн, кæд Скифыстоны искуы сæмбæлай, уæд. 

Мнесипп. Бауырнæд дæ, æз ма уымæй дарддæрмæ дæр æвæстиатæй фæбæлццон уыдзынæн, ды мын дæ радзырдты цы ’рдхæрдты кой ракодтай, кæд мæм дзы ахæмтимæ сæмбæлыны амонд искуы кæсы, уæд. 

1. Мнесипп. Что ты говоришь, Токсарид? Вы, скифы, приносите жертву Оресту и Пиладу и признаете их богами? 

Токсарид. Да, Мнесипп, мы приносим им жертвы, считая их, однако, не бога-ми, но лишь доблестными людьми. 

Мнесипп. Разве у вас существует обычай приносить жертвы умершим доблест-ным людям как богам? 

Токсарид. Мы не только приносим жертвы, но и справляем в их честь празд-ники и торжественные собрания. 

Мнесипп. Чего же вы добиваетесь от них? Ведь не ради приобретения их рас-положения вы приносите им жертвы, раз они покойники? 

Токсарид. Не худо, если и мертвые будут к нам благосклонны; но, конечно, мы поступаем так не только поэтому: мы думаем, что делаем добро живым, напоминая о доблестных лю-дях и почитая умерших. Мы полагаем, что, пожалуй, благодаря этому многие у нас пожелают быть похожими на них. 

2. Мнесипп. Это вы придумали верно. Почему же Орест и Пилад так сильно возбудили ваше удивление, что вы сделали их равными богам, хотя они были чужестранцами и, более того, вашими врагами? 

Ведь они, потерпев кораблекрушение, были захвачены скифами и отведены для принесения в жертву Артемиде. Однако, напав на тюремщиков и перебив стражу, они убили и царя; более того, за-хватив с собою жрицу и похитив вдобавок изображение Артемиды, они бежали, насмеявшись над об-щиной скифов. Если вы почитаете их ради всего этого, то вы не замедлите создать много им подоб-ных. Поэтому теперь же подумайте, вспоминая давнишнее событие, хорошо ли будет, если в Скифию начнут приплывать многочисленные Оресты и Пилады. Мне кажется, что этим способом вы очень скоро перестанете почитать богов и лишитесь их, так как последние оставшиеся у вас боги при таком образе действия будут уведены из вашей страны. Затем, я полагаю, вы вместо всех богов начнете обо-жествлять людей, пришедших похитить их, и будете святотатцам приносить жертвы как богам. 

3. Если же вы почитаете Ореста и Пилада не ради подобных действий, то скажи мне, Токсарид, какое еще добро они сделали вам? Ведь в старину вы их не считали богами, а теперь, на-оборот, признав богами, совершаете в их честь жертвоприношения. Раньше они едва сами не стали жертвами, а теперь вы приносите им жертвенных животных. Все это может показаться смешным и противным древним обычаям. 

Токсарид. Все то, что ты, Мнесипп, изложил, показывает благородство этих людей. Они вдвоем решились на крайне смелое предприятие и отплыли очень далеко от родной зем-ли в море, не исследованное еще эллинами, если не считать тех, которые некогда отправились на ко-рабле Арго в Колхиду. Они ничуть не боялись рассказов о море, не испугались и того, что оно называ-лось «негостеприимным», по причине, думаю я, диких народов, живших на его берегах. Захваченные в плен, они с большим мужеством воспользовались обстоятельствами и не удовлетворились одним бегством, но отомстили царю за его дерзкий поступок и бежали, захватив с собой Артемиду. Неужели все это не удивительно и не является достойным божественного почитания со стороны всех, кто во-обще одобряет добродетель? Тем не менее не этому мы удивляемся в Оресте и Пиладе, считая их ге-роями. 

4. Мнесипп. Может быть, ты расскажешь, что же еще они совершили божественного или священного. Что касается плавания вдали от родины и далеких путешествий, то я мог бы тебе указать много купцов, гораздо более божественных, особенно из Финикии, плавающих не только по Понту до Меотиды и Боспора, но и по всем уголкам эллинского и варварского морей. Ос-мотрев, можно сказать, все берега и каждый мыс, они ежегодно возвращаются домой глубокой осе-нью. Их, по-твоему, и считай богами, это торгашей-то по большей части и торговцев соленой рыбой! 

5. Токсарид. Выслушай же меня, почтеннейший, и посмотри, на-сколько мы, варвары, судим о хороших людях правильнее, чем вы. В Аргосе или Микенах, например, нельзя увидеть славной могилы Ореста или Пилада, а у нас вам покажут их общий, как и подобает, храм, воздвигнутый им как друзьям. Им приносятся жертвы, и они получают все прочие почести; а то, что они были не скифами, но чужестранцами, совсем не служит препятствием считать их доблест-ными людьми. 

Мы ведь не наводим справок, откуда пришли к нам прекрасные и доблестные люди, и не отно-симся к ним с пренебрежением, если они совершат какой-нибудь добрый поступок, не будучи наши-ми друзьями. Восхваляя их деяния, мы считаем таких людей своими близкими на основании их по-ступков. Более же всего в этих людях вызывает наше удивление и похвалу то, что они, по нашему мнению, являются наилучшими друзьями из всех людей, законодателями в делах о том, как нужно делить с друзьями превратности судьбы и как быть в почете у лучших скифов. 

6. Наши предки написали на медной доске все то, что они претерпели оба вместе или один за другого, и пожертвовали ее в храм Ореста, издав закон, чтобы началом учения и воспитания детей служила эта доска и заучивание того, что на ней было написано. И вот, ребенок скорее позабу-дет имя своего отца, чем деяния Ореста и Пилада. Кроме того, на храмовой ограде все, что написано на медной доске, изображено было в картинах, написанных еще в древние времена: Орест, плывущий вместе со своим другом, затем его пленение, после того как корабль разбился об утесы, и приготовле-ния к принесению в жертву Ореста. Тут же изображена Ифигения, собирающаяся поразить жертву. Против этих картин, на другой стене, Орест изображен уже освободившимся из оков и убивающим Тоанта и множество других скифов и, наконец, отплывающим вместе с Ифигенией и богиней. Вот скифы хватаются за плывущий уже корабль; они висят на руле, стараются взобраться на него. Нако-нец, изображено, как скифы, ничего не добившись, плывут обратно к берегу, одни — покрытые рана-ми, другие — боясь их получить. Тут каждый может убедиться в силе привязанности друг к другу, ко-торую друзья выказывали в схватке со скифами. Художник изобразил, как каждый из них, не забо-тясь об угрожающем ему неприятеле, отражает врагов, нападающих на друга. Каждый бросается на-встречу вражеским стрелам и готов умереть, спасая своего друга, приняв своим телом направленный на другого удар. 

7. Подобная привязанность, стойкость среди опасностей, верность и дружелюбие, ис-тинная и крепкая любовь друг к другу не являются, как мы решили, простым человеческим свойст-вом, но составляют достояние какого-то лучшего ума. Ведь большинство людей, пока во время плава-ния дует попутный ветер, сердятся на друзей, если они не разделяют с ними в полной мере удовольст-вий; когда же хотя немного подует противный ветер, они уходят, бросая своих друзей среди опасно-стей. 

Итак, знай, что скифы ничего не признают выше дружбы, что ни один скиф ничего не станет так восхвалять, как разделение с другом его трудов и опасностей; равным образом у нас считается самой тяжкой обидой, если тебя сочтут изменником дружбе. Оттого мы и почитаем Ореста с Пиладом, вы-дававшихся в этой близкой скифам добродетели и отличавшихся дружбой, — этим мы более всего восхищаемся. Поэтому мы прозвали их «Кораки» — на нашем языке это все равно, что сказать «боже-ства, покровители дружбы». 

8. Мнесипп. Да, Токсарид, действительно скифы были не только ис-кусными стрелками из лука, не только превосходили других в воинском деле, но умели также убеж-дать своей речью. Хотя до сих пор я держался другого мнения, но теперь я убедился, что, воздавая божеские почести Оресту и Пиладу, вы поступаете справедливо. Не знал я также и того, почтенней-ший, что ты хороший художник. Право, ты нам как наяву показал картины в храме Ореста, сражение обоих друзей и раны, полученные ими друг за друга. Но я совсем не думал, что дружба у скифов в та-ком почете. 

Я считал их негостеприимными и дикими, думал, что они постоянно враждуют, легко поддаются гневу и злобе и не выказывают дружбы даже по отношению к близким людям. Я основывался на том, что мы о скифах обычно слышим, будто они даже поедают своих отцов после их смерти. 

9. Токсарид. Являемся ли мы лучше эллинов и в других отношениях, справедливее ли мы к родителям и более почитаем богов, — пожалуй, я в настоящее время не хотел бы этим хвастаться. 

А что скифы являются более верными друзьями, чем эллины, и что законы дружбы у нас более чтимы, чем у вас, это легко доказать. И, ради эллинских богов, выслушай меня без тяжелого чувства, если я тебе расскажу свои наблюдения, которые я сделал, находясь в течение долгого времени среди вас. Мне кажется, что вы лучше других можете произносить речи о дружбе, — о делах же ее вы не только не заботитесь, но для вас вполне достаточным является только восхвалять дружбу и показы-вать, какое великое благо она составляет. В нужде же вы становитесь изменниками своим собствен-ным словам и убегаете, не знаю как быстро, в самый разгар действования. 

Когда ваши трагические поэты, выводя на сцену, показывают пример выдающейся дружбы, вы хвалите и рукоплещете ей; многие из вас проливают слезы, когда друзья подвергаются опасности ра-ди друг друга. Но сами вы не решаетесь совершить ради своих друзей ничего, достойного похвалы. Если же друг окажется в нужде, то все эти трагедии, хотя их и много, тотчас же уходят далеко и разле-таются, как сны, оставляя вас похожими на те маски без слов и ролей, которые, разевая рот, не произ-носят ни звука, хотя рот их широко раскрыт. Мы же, напротив; насколько отстаем в рассуждениях о дружбе, настолько же превосходим вас в делах ее. 

10. Впрочем, если хочешь, сделаем так: оставим в покое древних друзей, — которых и мы, и вы могли бы насчитывать немало, — так как в этом отношении вы, пожалуй, будете иметь над нами перевес, обладая большим числом достовернейших свидетелей — поэтов. Они в прекраснейших словах и стихах воспевают дружбу Ахилла и Патрокла, Тезея и Перифоя и других. Лучше расскажем о друзьях, которых встречали мы сами: я — среди скифов, ты — между эллинов, и опишем их дела. Кто из нас представит лучших друзей, тот и возьмет верх и провозгласит победителем свое отечество, как одержавший победу в самом прекрасном и священном состязании. 

Мне кажется, что я с большей охотой потерял бы в единоборстве правую руку (это служит в Ски-фии наказанием), чем, будучи сам скифом, в споре о дружбе уступил другому, притом эллину. 

11. Мнесипп. Да, Токсарид, это не простое дело — сразиться один на один с таким противником, как ты, так умело находящим меткие и подходящие слова. Тем не менее я не отступлю перед тобою, предав сразу всех эллинов. Всего лишь два эллина победили столько ски-фов, как об этом рассказывают мифы и ваши старинные картины, которые ты мне только что так жи-во и так хорошо описал, точно трагический поэт. Поэтому было бы прямо чудовищно, если бы все эл-лины, столько племен и городов, были тобой побеждены за неявкою ответчика. Случись это, мне сле-довало бы отрезать не правую руку, как в обычае у вас, а мой язык. 

Нужно ли нам ограничить перечисление деяний дружбы или будем считать, что каждый из нас, чем больше случаев он может рассказать, тем более приближается к победе? 

Токсарид. Никоим образом! Пусть превосходство будет не в количестве; пусть, чем лучше и острее окажутся твои примеры, хоть и равные моим по числу, тем способнее они окажут-ся в нанесении ран и тем скорее принудят пасть под ударами. 

Мнесипп. Ты правильно говоришь. Определим, сколько примеров будет доста-точно. Мне кажется, на каждого по пяти. 

Токсарид. Я согласен. Говори первым, но предварительно поклянись, что бу-дешь говорить правду. Нетрудно ведь выдумать подходящий пример, отрицать который будет невоз-можно. После твоей клятвы я не смогу уже тебе не доверять. 

Мнесипп. Я поклянусь, если это необходимо. Но, кто же для тебя из наших бо-гов… Пожалуй, самый подходящий Зевс — покровитель дружбы. 

Токсарид. Конечно! Я же, когда придет мой черед говорить, поклянусь своим отечественным богом. 

12. Мнесипп. Пусть ведает Зевс, покровитель дружбы, что я буду рас-сказывать только о том, что сам видел, или на основании самой строгой проверки чужих слов, без всяких прикрас. 

Прежде всего я расскажу тебе о дружбе Агафокла и Диния, получившей громкую известность сре-ди ионян. 

Этот Агафокл, самосец, еще недавно был жив. Он был славен своей дружбой, в остальном — ни знатностью рода, ни богатством он не выделялся среди большинства самосцев. Был он с детства дру-гом Динию, сыну Лисона, эфесца. Диний был невероятно богат. Как это обычно бывает, будучи бога-тым молодым человеком, он имел вокруг себя много друзей, готовых и выпить вместе, и принять уча-стие во всяком развлечении, но стоявших совсем в стороне от истинной дружбы. До поры до времени среди них находился и Агафокл. Он принимал участие в их попойках и развлечениях, не находя, впрочем, большого удовольствия в таком времяпрепровождении. Диний выказывал к нему ничуть не больше внимания, чем к приятелям-льстецам. Под конец Агафокл надоел Динию своими частыми попреками, постоянно напоминая ему о его предках и советуя беречь богатство, с большим трудом накопленное его отцом. Кончилось тем, что Диний перестал брать Агафокла с собой на пирушки и веселился с остальными один, стараясь, чтобы Агафокл ничего не знал. 

13. И вот как-то раз приятели убедили несчастного Диния, что в него влюбилась Харик-лея, жена Демонакта, человека знатного, занимавшего высокое положение в Эфесе. Диний получал от этой женщины записочки, полузавядшие венки, надкушенные яблоки и прочее, что с умыслом по-сылают молодым людям развратные женщины, разыгрывая картину любви, возбуждая страсть и за-ставляя думать, что они любят в первый раз. Это является самым лучшим средством соблазна, осо-бенно для тех, кто считает себя красавцем. Так молодые люди и попадаются в сети, сами того не заме-чая. 

Хариклея была женщина красивая, но чрезвычайно развратная, готовая сойтись с первым встречным. Достаточно было выразить желание или только взглянуть на нее, как она сейчас же дава-ла знак согласия, и нечего было бояться, что Хариклея ответит отказом. Она умела лучше всякой ге-теры завлечь любовника: если он колебался, — знала, как полностью себе подчинить, а того, кто был уже в ее власти, удерживала и воспламеняла то гневом, то лестью и тут же высокомерием, то делая вид, что увлекается другим. Одним словом, эта женщина всюду возбуждала ссоры и устраивала козни своим возлюбленным. 

14. Ее-то и взяли приятели Диния соучастником своих козней против юноши. Они по-стоянно потешались над ним, общими усилиями толкая Диния в объятия Хариклеи. 

Хариклея, это хитрое и искусное чудовище, свернула шею уже многим молодым людям, бесчис-ленное множество раз изображала любовь и разорила богатейшие дома. Теперь она захватила в свои руки простого и неопытного юношу и не выпускала из своих когтей. Всецело им завладев и развратив, она, после своей полной победы, сама погибла от своей добычи и причинила неисчислимые несча-стия бедному Динию. 

Прежде всего она стала посылать ему любовные записочки, затем непрерывно передавала через свою служанку, что она исходит слезами, лишилась сна и, наконец, что она, несчастная, готова пове-ситься от любви. Все это продолжалось до тех пор, пока счастливец не поверил, что он в самом деле красавец и что в него влюблены все эфесские женщины. После долгих упрашиваний он вступил с нею в связь. 

15. Затем, понятно, он должен был уже без сопротивления подчиниться этой женщине. Она ведь была красива, умела быть приятной, умела в нужное время заплакать, во время разговора самым жалостным образом вздохнуть. Когда он уходил, она удерживала его в своих объятиях, и бе-жала навстречу, лишь только он показывался в дверях. Умела она принарядиться с целью понравить-ся, спеть что-нибудь и сыграть на кифаре. Всем этим она воспользовалась во вред Динию. 

Когда она заметила, что несчастный преисполнен любовью и от страсти сделался мягким, как воск, она придумала ему на погибель нечто новое. Она сделала вид, будто беременна от него. Это яв-ляется хорошим средством усилить страсть любовника, потерявшего здравый разум. Затем она пере-стала приходить к нему на свидание, говоря, что муж заметил ее любовь. 

Диний был не в состоянии перенести такое положение. Не видя ее, он не мог уже сдерживаться. Он плакал, посылал к ней своих приятелей, громким голосом звал Хариклею по имени, рыдал, обняв ее статую (он заказал себе ее изображение из мрамора), наконец, бросаясь на землю, метался, и бе-зумство его вполне соответствовало безрассудству поступков. Он делал Хариклее подарки — не венки да яблоки, а целые дома, поля и рабынь, цветные платья и золото, сколько бы она ни пожелала. И что же? В короткое время дом Лисона, бывший некогда самым славным в Ионии, был разорен и лишился всех своих богатств. 

16. Когда же Диний совсем иссяк, Хариклея стала охотиться за каким-то юношей с большими деньгами с Крита. Она сошлась с ним, влюбилась в него, и тот этому начал верить. И вот Диний, покинутый не только Хариклеей, но и приятелями (так как и они перекочевали к влюбленно-му критянину), отправился к Агафоклу, уже давно знавшему о его плохом положении. Диний, хоть и стыдился, рассказал другу все по порядку: о своей любви и разорении, о высокомерии женщины, о счастливом сопернике-критянине; а под конец заявил, что, лишившись Хариклеи, он не останется и жить. 

Агафокл счел несвоевременным при таких обстоятельствах напомнить Динию, как тот некогда от-толкнул его одного из всех друзей, предпочитая ему льстивых прихлебателей. Он продал единствен-ное свое имущество — отцовский дом на Самосе, и принес Динию три таланта — все, что выручил от продажи. 

Как только Диний получил эти деньги, Хариклее тотчас же стало известно, что он вновь пред-ставляет выгоду. Снова появилась служанка с письмами и упреками, что он так долго не заходил. Сбежались и приятели, чтобы поживиться кое-чем, видя, что Диний — блюдо еще съедобное. 

17. Однажды он пришел к ней, по уговору, около того времени, когда люди видят пер-вый сон. Демонакт, муж Хариклеи, случайно его заметив (а может быть и по уговору с женой — гово-рят и то, и другое), выскочив из засады, приказывает запереть дверь во двор и схватить Диния. Он угрожает огнем и плетьми и даже обнажает меч, как бы против прелюбодея. 

Увидев, какой опасности он подвергается, Диний хватает дверной засов, лежавший тут же, и уда-ром в висок убивает Демонакта и Хариклею, ударив ее при этом несколько раз засовом, а потом ме-чом Демонакта. Слуги, пораженные неожиданным поворотом дела, первое время стояли безмолвно, затем сделали попытку его схватить, но Диний кинулся на них с мечом. Слуги бежали, а Диний, со-вершив такое дело, незаметно ускользнул. До рассвета Диний находился у Агафокла. Оба они рассуж-дали о совершившемся, размышляя о том, что ожидает Диния впереди. Утром пришли стратеги, так как дело уже получило огласку. Они взяли под стражу Диния, не отрицавшего свою виновность, и от-вели к наместнику, управлявшему Азией. Тот отослал его к императору. Немного времени спустя Ди-ний, приговоренный императором к пожизненному изгнанию, был отправлен на Гиар, один из Кик-ладских островов. 

18. Агафокл все время не покидал Диния, отправлялся вместе с ним в Италию и один из всех друзей присутствовал с ним на суде, всегда и во всем стараясь ему помочь. Когда же Диний от-правился в изгнание, то и это не лишило Агафокла его товарища: он сам себя приговорил к изгнанию и поселился вместе с Динием на Гиаре. Когда к ним пришла нужда, он нанялся к ловцам пурпура, нырял за раковинами и этим заработком кормил Диния. 

Во время долгой болезни Диния он ухаживал за ним, а когда Диний умер, не захотел возвращать-ся на родину и остался на острове, стыдясь покинуть своего друга даже после смерти. 

Вот пример эллинской дружбы, имевший место не так давно: не знаю, прошло ли и пять лет, как умер на Гиаре Агафокл. 

Токсарид. Жалко, Мнесипп, что ты рассказал это под клятвой. Охотно бы я не поверил! Так этот Агафокл похож на скифского друга. Кроме того, я боюсь, что ты расскажешь и вто-рой пример вроде первого. 

19. Мнесипп. Теперь послушай, Токсарид, про Евтидика, халкидца. Рассказывал мне о нем Симил, мегарский корабельщик, что сам был очевидцем происходящего. Он говорил, что ко времени захода Плеяд пришлось ему плыть из Италии в Афины с путниками, со-бравшимися из разных городов. Среди них был и Евтидик со своим другом Дамоном, тоже халкид-цем. Они были сверстниками, но Евтидик был сильный и здоровый человек, Дамон же бледен и слаб: он только что, по-видимому, встал после тяжкой болезни. До Сицилии плавание продолжалось бла-гополучно, рассказывал Симил. Но потом, когда они миновали пролив и плыли уже по Ионийскому морю, их захватила страшная буря. К чему описывать вихрь, громадные волны, град и прочие ужасы бури? 

Когда они плыли уже мимо Закинфа, убрав паруса и спустив в море несколько канатов, чтобы за-медлить стремительный бег корабля, Дамон около полуночи, страдая морской болезнью (что вполне понятно при такой качке), нагнулся над водой, так как его тошнило. В это мгновенье, повидимому, корабль, подхваченный волной, нагнулся бортом, через который перевесился Дамон, и он упал стремглав в море, в одежде, мешавшей ему плыть. Дамон закричал, захлебываясь и с трудом держась на поверхности. 

20. Евтидик, как только услышал крик, — он случайно, раздевшись, лежал на постели, — бросился в море, схватил выбивавшегося из сил Дамона и поплыл вместе с ним, помогая ему. Их долго можно было видеть при ярком свете луны. 

Спутники не могли облегчить участь несчастных, — хоть и желали им помочь, — так как корабль гнало сильным ветром. Удалось сбросить только большое число спасательных принадлежностей и несколько жердей, чтобы с их помощью они могли плыть, если бы им удалось ухватиться. Наконец корабельщики бросили в море небольшие сходни. 

Подумай хорошенько, ради самих богов, как мог бы Евтидик выказать сильнее свое расположение к упавшему ночью в разъяренное море другу, чем разделив с ним смерть. 

Представь себе вырастающие волны, шум сталкивающихся вод, кипящую пену, ночь и отчаяние захлебывающегося, с трудом держащегося на воде Дамона, протягивающего к товарищу руки. Нари-суй в своем воображении, как Евтидик, не медля, бросается в море, плывет рядом, в страхе, что Дамон пойдет ко дну раньше его. Ты можешь убедиться, что Евтидик, о котором я тебе рассказал, — тоже пример благородного друга. 

21. Токсарид. Они погибли, Мнесипп, или, против ожидания, спас-лись? Меня очень волнует их судьба. 

Мнесипп. Не беспокойся, Токсарид: они были спасены, и теперь еще оба живут в Афинах, занимаясь философией. Симил ведь мог рассказать только то, что он тогда видел ночью. А именно, что один упал, а его друг бросился за ним, и что их можно было некоторое время видеть плы-вущими. То, что произошло дальше, рассказали знакомые Евтидика. Сперва, поймав несколько спа-сательных принадлежностей, друзья держались за них и плыли, хоть и с трудом. Наконец, на рассве-те, заметив сходни, подплыли к ним и, взобравшись на них, легко доплыли до Закинфа. 

22. После рассказа об этих людях, неплохих, как я полагаю, выслушай третий, ничем не хуже предыдущих. 

У Евдамида, коринфянина, человека очень бедного, было двое богатых друзей — коринфянин Аретей и Хариксен из Сикиона. Умирая, Евдамид оставил завещание, которое для других, быть мо-жет, покажется смешным. Не думай, однако, чтобы оно показалось таковым тебе, человеку хорошему, почитающему дружбу и вступившему даже из-за нее в состязание. 

В завещании было написано: «Завещаю Аретею питать мою престарелую мать и заботиться о ней. Хариксену же завещаю выдать замуж мою дочь с самым большим приданым, какое он может дать (у Евдамида оставалась престарелая мать и дочка-невеста); если же кто-нибудь из них в это время ум-рет, пусть другой возьмет его часть». Когда это завещание читалось, те, кто знал бедность Евдамида (о дружбе с его приятелями никто ничего не слыхал), сочли все это шутовством и, уходя, смеялись: «вот так наследство получат эти счастливчики, Аретей и Хариксен, если только они пожелают отплатить и Евдамиду, наградив его, мертвого, наследством, сами будучи еще живы!» 

23. Наследники же, которым было отказано такое наследство, как только услыхали об этом, явились принять его. Но тут умирает Хариксен, прожив всего пять дней. Аретей же, приняв на себя и свою долю, и Хариксена, становится прекраснейшим наследником: он стал кормить мать Ев-дамида, а недавно выдал замуж дочку. Из своих пяти талантов два он отдал за своей родной дочерью, а два — за дочерью друга; он нашел также подходящим справить свадьбу обеих в один и тот же день. 

Ну, Токсарид, как тебе нравится Аретей? Значит ли это показать плохой пример дружбы, приняв такое наследство и не отвергнув завещания друга? Не сочтем ли мы, что и этот пример является за-конным камешком, одним из пяти? 

Токсарид. Конечно, он хороший человек; однако меня гораздо больше восхи-тила смелость Евдамида, с которой он отнесся к друзьям. Ясно, что и сам он сделал бы ради них то же самое, даже если бы этого и не было написано в завещании; он прежде всех других, не будучи даже назван по имени, явился бы в качестве наследника. 

24. Мнесипп. Справедливо! Теперь четвертый пример. Я расскажу тебе про Зенотемида, сына Хармолея, родом из Массалии. 

Когда я был в Италии в качестве посла, мне указали на него, человека красивого, рослого и, по-видимому, богатого. С ним рядом, когда он проезжал по дороге в парной повозке, сидела некрасивая женщина, имевшая, кроме того, правую половину тела сухой и лишенная одного глаза, — одним сло-вом, совершенно обиженное природой отталкивающего вида пугало. Я удивился, что такой красивый мужчина, во цвете лет, принужден сидеть рядом с такой безобразной женщиной. Тогда мой спутник, указавший мне на него, рассказал о его вынужденной женитьбе, так как знал все в подробностях, бу-дучи сам родом из Массалии. 

Зенотемид, сказал он, был так же богат и пользовался таким же почетом, как и его друг Менекрат, отец этого несчастного урода. Когда Совет шестисот лишил ее отца гражданской чести за то, что он будто бы обнаружил противозаконный образ мыслей, он, согласно судебному постановлению, ли-шился состояния. «Мы, массалийцы, — добавил он, — так наказываем того, кто сделает противоза-конное предложение». 

Менекрат, конечно, был очень опечален как приговором суда, так и тем, что в короткое время из знатного богача стал бедняком и незначительным человеком; особенно же его огорчала дочь, взрос-лая, восемнадцатилетняя девушка, на которой ни один даже из бедных благородного происхождения граждан не захотел бы жениться, даже получив в приданое все состояние отца, которое тот имел до осуждения: так ужасна была ее внешность. Кроме того, рассказывали, что с ней, когда луна прибывает после новолуния, бывают припадки. 

25. Однажды, когда Менекрат жаловался на это, Зенотемид сказал: «Будь спокоен, Ме-некрат: ты не будешь испытывать нужды ни в чем насущном, да и дочка твоя найдет жениха, достой-ного ее по происхождению». Сказав это, он взял его за правую руку, отвел в свой дом и отделил ему часть своего большого состояния. Приказав затем приготовить ужин, он стал угощать своих друзей и Менекрата, как будто предстояло одному из них жениться на девице. 

И вот, когда они отужинали и совершили возлияние богам, Зенотемид, протянув Менекрату на-полненную чашу, сказал: «Прими ее, Менекрат, от своего зятя в знак дружбы. Сегодня я женюсь на твоей дочери Кидимахе. Приданое, двадцать пять талантов, я получил давеча». Не успел он произне-сти этих слов, как Менекрат сказал: «Перестань, Зенотемид; нельзя нам с тобой совершить такого бе-зумия; невозможно тебе, молодому и красивому, жениться на такой безобразной и убогой девушке». Но Зенотемид при этих словах ушел с невестой в опочивальню и вскоре исполнил свое решение, ли-шив ее девства. 

С этого времени он не расстается с женой, чрезвычайно ее любит и, как видишь, повсюду возит с собой. 

26. Зенотемид не только не стыдится своего брака, — наоборот, он, кажется, хвастает им, показывая, что для него не имеют значения ни внешняя красота, ни безобразие, ни богатство, ни мне-ние толпы; обращает же Зенотемид внимание лишь на друга своего Менекрата; он не думает, что его друг стал хуже после приговора Шестисот. 

Да, кроме того, и судьба наградила его за этот поступок: от такой безобразной жены родился у не-го ребенок необыкновенной красоты. Недавно, когда отец принес его, увенчанного оливковым вен-ком и одетого в черное, в Совет, чтобы возбудить этим большую жалость к его делу, младенец засме-ялся, увидя членов Совета, и начал бить в ладоши. Совет умилился при этом и сложил с Менекрата наказание. Благодаря такому защитнику перед Советом Менекрат опять стал полноправным гражда-нином. Ты сам видишь, согласно рассказу массалийца, Зенотемид совершил немалое дело; не многие из скифов поступили бы так; ведь недаром говорят, что они стараются выбирать себе в наложницы самых красивых. 

27. Теперь пятый, последний рассказ. Я не в состоянии обойти молчанием Димитрия, сунийца, рассказав вместо него о ком-либо другом. Димитрий отплыл в Египет с Антифилом из Ало-пеки, своим другом детства, с которым вместе он вырос и получил образование. В Египте Димитрий ревностно занимался кинической философией под руководством знаменитого родосского софиста, в то время как Антифил изучал врачебное искусство. Однажды Димитрий отправился путешествовать по Египту, чтобы посмотреть пирамиды и Мемнона; он слышал, что пирамиды, несмотря на свою вышину, не дают тени, Мемнон же издает громкий звук при восходе солнца. И вот, желая посмотреть пирамиды и послушать Мемнона, он уже шестой месяц как плыл по Нилу, покинув своего друга, тя-готившегося долгим путем и жарой. 

28. С Антифилом в это время случилось несчастье, в котором помощь друга была необ-ходима. Его раб Сир (он назывался так по месту происхождения), присоединившись к каким-то свя-тотатцам, забрался вместе с ними в храм Анубиса; они украли у бога две золотые чаши, жезл — тоже из золота, серебряных псиголовцев и другие предметы в том же роде. Все это они спрятали у Сира. Стараясь продать что-то из вещей, воры были пойманы и, как только их подвергли пытке на колесе, тотчас же во всем сознались; приведенные к жилищу Антифила, они достали краденые вещи, запря-танные в темном углу под кроватью. Сир сейчас же был схвачен, а заодно и его господин, как раз ко-гда он слушал своего учителя. Никто не пришел Антифилу на помощь. Все прежние товарищи отвер-нулись от него как от святотатца, ограбившего храм Анубиса. Те, которые раньше с ним вместе пили и ели, думали, что осквернили себя этим. Остальные слуги, которых у Антифила было двое, захватив из дома все имущество, бежали. 

29. Несчастный Антифил очень долго сидел в тюрьме; его считали самым гнусным из злодеев, которые были заключены вместе с ним. Тюремщик, египтянин родом, человек богобоязнен-ный, думал угодить божеству и отомстить за него, жестоко обращаясь с Антифилом; если же тот на-чинал оправдываться, говоря, что он ничего подобного не совершал, это казалось бесстыдством с его стороны, и Антифила начинали еще больше ненавидеть. 

К тому же он заболел, и притом тяжко, что и понятно: ему приходилось лежать на голой земле; ночью он не мог даже вытянуть ног, так как они были забиты в колодку, — днем довольствовались железным ошейником и приковыванием одной руки, на ночь же его постоянно заковывали всего. К тому же дурной запах в помещении, духота от большого числа заключенных, находившихся в тесноте и почти не имевших возможности дышать, лязг железа, недостаток сна — все это было тягостно и не-выносимо для непривычного, никогда не испытавшего столь суровой жизни человека. 

30. Антифил пал духом и не хотел уже принимать пищи, когда возвратился Димитрий, ничего не зная о происшедшем. Как только он узнал, в каком положении дело, он бегом бросился прямо к темнице, однако не был впущен, так как был уже вечер; смотритель тюрьмы давно замкнул ворота и ушел спать, приказав охранять тюрьму слугам. 

Ранним утром, после долгих просьб, Димитрий попадает в тюрьму; войдя, он долго искал Анти-фила, который сильно изменился лицом после таких несчастий; обходя, Димитрий стал рассматри-вать по очереди каждого из заключенных, как это обыкновенно делают, разыскивая на поле битвы родных покойников, уже обезображенных смертью. И если бы он не назвал друга по имени: «Анти-фил, сын Диномена!» — никогда бы не узнал, который Антифил, так тот изменился от всех этих ужа-сов. 

Услыхав голос Димитрия, Антифил вскрикнул и, когда тот подошел, отбросил с лица спутавшиеся и ссохшиеся волосы и обнаружил, кто он такой. Оба лишились чувств при этом неожиданном зрели-ще. Спустя немного времени Димитрий пришел в себя, привел в чувство Антифила и, разузнав у него в подробностях о случившемся, советовал не терять мужества; разорвав пополам свой плащ, половину он набросил на себя, остаток же отдал Антифилу, сняв с него бывшие на нем грязные и изорванные лохмотья. 

31. С этого времени Димитрий, сколько мог, оставался при Антифиле, заботясь и ухажи-вая за ним. Он нанялся в гавани к купцам и зарабатывал значительные деньги, таская груз с утра до полудня. Возвращаясь затем с работы, он отдавал часть заработка смотрителю, делая его таким путем кротким и миролюбивым; остальной части заработка ему хватало, чтобы помогать другу. В течение дня Димитрий был с Антифилом и утешал его; когда же наступала ночь, он ложился спать неподале-ку от ворот тюрьмы, устроив себе жалкую подстилку из листьев. Так продолжалось некоторое время, — Димитрий приходил невозбранно, Антифил же переносил несчастие легко. 

32. Но затем умер в тюрьме какой-то разбойник, по-видимому — от яда; охрана стала более строгой, и в помещение к заключенным не стали допускать никого из желавших. 

Находясь в затруднении и печали и не видя другого способа быть вместе с товарищем, Димитрий, придя к наместнику, делает на себя донос, говоря, что будто он был соучастником святотатственного замысла против Анубиса. Как только он это сказал, его тотчас же отвели в тюрьму; с большим трудом удалось Димитрию упросить смотрителя приковать его рядом с Антифилом, к одной и той же колод-ке. Здесь он и доказал свою особенную любовь к товарищу. Димитрий заболел сам, но, не обращая внимания на собственное тяжелое положение, все время заботился, чтобы Антифил мог побольше спать и поменьше страдать. Так они сообща легко переносили несчастье. 

33. С течением времени одно событие положило конец их бедствиям. Кто-то из узников, не знаю откуда, добыл напильник и, подговорив многих из заключенных, распилил цепь, к которой они все были прикованы (цепь была пропущена сквозь все оковы). Таким путем он освободил всех. Заключенные без труда перебили малочисленную стражу и сразу разбежались. Они тотчас же рассея-лись, кто куда мог; однако большинство их было вслед за тем переловлено. Димитрий и Антифил ос-тавались на месте и, кроме того, задержали Сира, когда он бросился бежать. 

Когда наступил день и была послана за беглецами погоня, префект Египта, узнав о происшедшем, отправил за Димитрием своих приближенных. Он приказал освободить их от оков и похвалил за то, что они одни не убежали. Однако наши друзья не захотели получить свободу таким путем. Димитрий стал громко возмущаться, говоря, что с ними поступают очень несправедливо, так как будет казаться, что их, как разбойников, освобождают из милости или в награду за то, что они не убежали. Наконец они принудили судью подробно рассмотреть их дело. Когда тот увидел, что они не совершили никако-го преступления, он стал их хвалить и выражать свое удивление, в особенности Димитрию. Он отпус-тил их, извиняясь за то, что они без вины понесли наказание и были заключены в оковы, и, кроме того, подарил от себя Антифилу десять тысяч драхм, Димитрию же — вдвое. 

34. Антифил и сейчас еще живет в Египте; Димитрий же, отдав ему свои двадцать ты-сяч, отправился в Индийскую землю, к браминам. Антифилу он сказал, что, покидая товарища, за-служивает извинения: сам он не нуждается в деньгах, пока он таков, каков есть, то есть умеет доволь-ствоваться немногим, да и Антифил не нуждался в друге, ибо дела его устроились. 

Вот каковы эллинские друзья, Токсарид. Если бы ты не обвинил нас сначала, что мы любим высокое только на словах, я подробно привел бы тебе все речи, пространные и пре-красные, которые Димитрий произносил в судилище. Защищал он исключительно Антифила, со сле-зами, мольбами, принимая всю вину на себя до тех пор, пока Сир, подвергнутый бичеванию, не осво-бодил их обоих от обвинения. 

35. Из многих примеров доброй и надежной дружбы я привел тебе лишь несколько, ко-торые мне первые пришли на память. 

Мне остается теперь только, сойдя с кафедры, передать тебе слово. Тебе придется позаботиться, чтобы скифы, о которых ты расскажешь, оказались бы не худшими, а гораздо лучшими, чем эллин-ские друзья. Если тебя заботит твоя правая рука, — смотри, как бы тебе не потерять ее. Тебе придется постоять за себя: было бы смешно, если бы ты, защищая Скифию, оказался плохим оратором, тогда как Ореста и Пилада ты восхвалял очень искусно. 

Токсарид. Хорошо, Мнесипп, что ты меня побуждаешь взять слово, как будто тебя не беспокоит возможность лишиться языка, если ты будешь побежден в споре. 

Впрочем, я сейчас начинаю, но не буду витийствовать, как ты, — это не в обычае у скифов, особ-ливо, когда дела кричат громче всяких слов. Не ожидай услышать от меня что-нибудь вроде того, о чем ты рассказывал с такой похвалой: что один женится на некрасивой женщине без приданого; дру-гой подарил денег два таланта дочери своего друга, собравшейся выйти замуж; третий предал себя в оковы, зная наверное, клянусь Зевсом, что вскоре он будет освобожден. Всему этому грош цена и в этом нет ничего величественного или мужественного. 

36. Я же тебе расскажу о многочисленных убийствах, войнах и смерти за друзей. Ты убедишься, что дела эллинской дружбы по сравнению со скифскими — детская забава. Впрочем, ваши чувства имеют разумное основание, и вполне естественно, что вы восхваляете незначительные дея-ния: ведь у вас, живущих в глубоком мире, не может быть выдающихся своей необычайностью случа-ев выказать дружбу. Так и во время затишья не узнаешь, хорош ли кормчий: для этого нужна буря. У нас же непрерывные войны: мы или сами нападаем на других, или обороняемся от набега, участвуем в схватках из-за пастбищ и сражаемся из-за добычи: тут-то по преимуществу и нужны добрые друзья. Вот при каких условиях мы заключаем самую надежную дружбу, считая только ее одну оружием не-победимым и непреодолимым. 

37. Прежде всего, я хочу тебе рассказать, каким образом мы находим себе друзей. Не на попойках, как вы, или из тех, что росли вместе или были соседями. Нет, когда мы видим какого-нибудь человека, доблестного и способного совершать великие подвиги, мы все спешим к нему, и то, что вы считаете необходимым делать при сватовстве, то мы делаем, ища друзей. Мы усердно сватаем-ся, делаем все, чтобы добиться дружбы и не показаться недостойными ее. 

И вот когда кто-нибудь избран в друзья, происходит заключение союза и величайшая клятва: жить друг с другом и умереть, если понадобится, друг за друга. 

При этом мы поступаем так: надрезав себе пальцы, собираем кровь в чашу и, обнажив острия ме-чей, оба, держась друг за друга, пьем из нее; после этого нет ничего, что могло бы нас разъединить. Дозволяется же заключать дружбу, самое большее, с тремя; если же у кого-нибудь окажется много друзей, то он для нас — все равно что доступная для всех развратная женщина: мы думаем, что друж-ба не может быть одинаково сильной, раз мы делим свое расположение между многими. 

38. Начну я с того, что недавно случилось с Дандамидом. Дандамид в схватке с саврома-тами, когда друг его Амизок был уведен в плен… Однако я раньше поклянусь: по нашему обычаю, как мы вначале условились. Клянусь Ветром и Акинаком, скифским Мечом, я ничего тебе не поведаю, Мнесипп, ложного о скифских друзьях. 

Мнесипп. Я не очень нуждался в твоей клятве, но все же ты хорошо сделал, что не поклялся никем из богов. 

Токсарид. Что ты говоришь? Или ты думаешь, что Ветер и Акинак не боги? Неужели ты не знаешь, что для человека нет ничего важнее жизни и смерти? Мы же, всякий раз как клянемся Ветром и Мечом, клянемся Ветром, как виновником жизни, Мечом же — так как он прино-сит смерть. 

Мнесипп. Если так, то вы могли бы иметь много и других богов, подобных Ме-чу: стрелу, копье, цикуту, петлю и тому подобное; смерть — многообразное ведь божество и предлага-ет оно нам бесчисленное множество к нему ведущих путей. 

Токсарид. Разве ты не видишь, как ты со своим искусством спорить и приди-раться к мелочам прерываешь мой рассказ? Я ведь хранил полное молчание, пока ты говорил. 

Мнесипп. Ну, больше я не буду этого делать, ты пожурил меня справедливо. Итак, говори смело, как будто меня нет, пока ты держишь речь. Я буду молчать. 

39. Токсарид. Был четвертый день дружбы Дандамида и Амизока — с того времени, как они выпили крови друг друга. Пришли на нашу землю савроматы в числе десяти тысяч всадников, пеших же, говорили, пришло в три раза больше. Так как они напали на людей, не ожидавших их прихода, то и обратили всех в бегство, что обыкновенно бывает в таких случаях; мно-гих из способных носить оружие они убили, других увели живьем, кроме тех, которые успели пере-плыть на другой берег реки, где у нас находилась половина кочевья и часть повозок. В тот раз наши начальники решили, не знаю по какой причине, расположиться на обоих берегах Танаиса. Тотчас же савроматы начали сгонять добычу, собирать толпой пленных, грабить шатры, овладели большим числом повозок со всеми, кто в них находился, и на наших глазах насиловали наших наложниц и жен. Мы были удручены этим событием. 

40. Амизок, когда его тащили (он тоже был взят в плен), начал громко звать своего дру-га по имени и напоминать о крови и чаше. Услышав свое имя, Дандамид, не задумываясь, на глазах у всех плывет к врагам. Савроматы, подняв копья, бросились к нему, чтобы убить; он же закричал: «Зирин!» Того, кто произнесет это слово, савроматы не убивают, но задерживают, считая, что он пришел для выкупа. Приведенный к их начальнику, Дандамид просит освободить друга, а савромат требует выкупа: этому-де не бывать, если он не получит за Амизока большого выкупа. Дандамид на это говорит: «Все, что я имел, вами разграблено. Если же, лишенный всего, я могу вам заплатить чем-нибудь, то готов предоставить залог, — приказывай, что ты хочешь получить. Если желаешь, возьми меня вместо него и делай со мной, что тебе угодно». На это савромат сказал: «Невозможно задержать тебя всего, раз ты пришел, говоря: «Зирин»; оставь нам часть того, чем обладаешь, и уведи своего друга». Дандамид спросил, что же он желает получить. Тот потребовал глаза. Дандамид тотчас же предоставил их вырезать. Когда глаза были вырезаны и савроматы получили, таким образом, выкуп, Дандамид, получив Амизока, пошел обратно, опираясь на него, и, вместе переплыв реку, спасся у нас. 

41. Случившееся воодушевило всех скифов, и они более не признавали себя побежден-ными. Мы видели, что враги не захватили величайшего нашего добра и у нас есть еще добрый разум и верность к друзьям. То же самое событие, то есть превосходство, выказанное нами даже при неожи-данном нападении, сильно напугало савроматов, понявших, с какими людьми предстоит сражаться, если враги, даже застигнутые врасплох, превосходили их. Действительно, когда наступила ночь, они бежали, бросив большую часть скарба и поджегши повозки. Но, конечно, Амизок не мог допустить, чтобы он оставался зрячим, раз Дандамид ослеп, и поэтому также лишил себя зрения, и они стали кормиться на общественный счет скифского племени, пользуясь чрезвычайным почетом. 

42. Что похожего могли бы вы, эллины, рассказать, Мнесипп, если бы даже кто-нибудь предоставил тебе присоединить к пяти рассказам еще десять, притом без клятвы, так, чтобы ты мог прибавить от себя, что хочешь? При этом я рассказал тебе голое событие. Я знаю хорошо, сколько бы ты, рассказывая о чем-нибудь подобном, прибавил к рассказу украшений: какими словами умолял Дандамид, как его ослепляли, что он говорил, как он возвратился, с какими криками удивления при-няли его скифы — и все прочее, что вы привыкли придумывать для большего оживления. 

43. Выслушай же теперь и другой рассказ, столь же достойный удивления, — про Белит-та, двоюродного брата этого самого Амизока. 

Однажды, когда он охотился со своим другом Бастом, он увидел, что лев стащил с коня его друга и, схватив лапами, вцепился в горло и начал разрывать когтями. Белитт соскочил с коня, бросился на зверя сзади, схватил руками, желая привлечь его внимание на себя, и всунув льву между зубов свои пальцы, стараясь, насколько мог, избавить Баста от укусов. Наконец лев, бросив того уже полумерт-вым, обратился на Белитта и, схватив когтями, убил его. Белитт, умирая, успевает, однако, ударить льва мечом в грудь, так что все трое умирают одновременно. Мы их похоронили в двух курганах, на-сыпанных рядом: в одном — друзей, в другом, напротив, — льва. 

44. Расскажу я тебе, Мнесипп, третий рассказ про дружбу Макента, Лонхата и Арсакома. Арсаком влюбился в Мазаю, дочь Левканора, царствовавшего на Боспоре. Он был отправлен туда с поручением относительно дани, которую боспорцы всегда нам исправно платили, но тогда уже третий месяц как просрочили. Увидев на пиру Мазаю, высокую и красивую девушку, он страстно в нее влю-бился. Вопрос о дани был уже разрешен, царь дал ему ответ и, отправляя его обратно, устроил пир. 

На Боспоре в обычае, чтобы женихи просили руки девиц во время пира и рассказывали, кто они такие и почему считают себя достойными свататься. На пиру присутствовало тогда много женихов — царей и царских сыновей: был Тиграпат, владыка лазов, Адирмах, правитель Махлиены, и многие другие. Полагается, чтобы сначала каждый из женихов объявлял, что он приходит свататься, а затем пировал бы, возлежа вместе с другими в молчании. Когда пир окончится, следовало попросить чашу и, совершив возлияние на стол, сватать девицу, усердно выхваляя себя самого, свое происхождение, богатство и имущество. 

45. Многие, согласно обычаю, совершали возлияние и просили руки царской дочери, перечисляя свои царства и сокровища. Последним попросил чашу Арсаком, но возлияния делать не стал (у нас не в обычае проливать вино: это считается нечестием по отношению к богу). Выпив зал-пом, он сказал: «Выдай за меня, царь, твою дочь Мазаю, так как я гораздо более подходящий жених, чем они, по своему богатству и имуществу». Левканор изумился, — он знал, что Арсаком беден и про-исходит из незнатных скифов, — и спросил: «Сколько же у тебя имеется скота и повозок, Арсаком? Ведь ваше богатство состоит в этом». — «Нет у меня ни повозок, — возразил Арсаком, — ни стад, но есть у меня двое доблестных друзей, каких нет ни у кого из скифов». 

При этих словах над ним стали смеяться и косо на него смотреть и решили, что он пьян. Адирмах, предпочтенный всем прочим, собрался наутро увезти невесту в Меотиду к махлийцам. 

46. Арсаком же, возвратившись домой, рассказал друзьям, как он был оскорблен царем и высмеян на пиру за свою будто бы бедность. 

— Однако, — добавил он, — я рассказал Левканору, какое имею богатство — именно вас, Лонхат и Макент; сказал и то, что ваша дружба гораздо лучше и сильнее всего могущества боспорцев. Но когда я это произнес, он начал надо мною смеяться и выражать свое презрение: царь отдал дочь свою Адирмаху, махлийцу, чтобы он увел ее как невесту, так как тот сказал, что имеет десять золотых чаш, восемьдесят четырехместных повозок, много мелкого и крупного скота. Таким образом Левканор предпочел доблестным людям изобилие скота, ненужно-дорогие кубки и тяжелые повозки. Меня, друзья, угнетают две вещи: во-первых, я люблю Мазаю; во-вторых, меня сильно задело высокомерное обращение в присутствии многочисленных гостей. Я думаю, что и вы в равной мере оскорблены. На долю каждого из вас пришлось по третьей части бесчестия. Ведь с того времени как мы сошлись вме-сте, мы живем как один человек, огорчаясь одним и тем же и радуясь одному и тому же. 

— Этого мало, — добавил Лонхат, — каждому из нас обида нанесена полностью тем, что ты пере-нес. 

47. — Как нам поступить при таких обстоятельствах? — спросил Макент. 

— Разделим труд, — ответил Лонхат, — я обещаю доставить Арсакому голову Левканора, тебе же предстоит привести ему невесту. 

— Пусть будет так, — согласился Макент. 

— Ты же, Арсаком, оставаясь здесь, собирай и готовь оружие, коней и все необходимое для войны в возможно большем количестве, так как, наверное, после этого начнется война, и нам понадобится войско. Ты легко наберешь воинов; ведь и сам ты человек доблестный, и родственников у нас немало, в особенности если сядешь на шкуру быка. 

Так и решили. Лонхат тотчас, как был, отправился на Боспор, а Макент — к махлийцам, оба вер-хом. Арсаком же, оставаясь дома, уговаривался со сверстниками, собирал среди родственников воо-руженную силу и, наконец, уселся на шкуру. 

48. Обычай же, касающийся бычачьей шкуры, состоит у нас в следующем. Если кто-нибудь, желая себя защитить от обиды, увидит, что у него не хватает достаточно сил, то приносит в жертву быка и, нарезав мясо, варит его; затем, расстелив шкуру на земле, садится на нее, заложив обе руки за спину, как если бы они были связаны в локтях. Этим выражается у нас самая сильная мольба. Когда мясо быка разложено, родственники и просто желающие подходят и берут каждый по куску. При этом они ставят правую ногу на шкуру и обещают доставить, кто сколько в силах: кто пять всад-ников на своем хлебе и жаловании, кто — десять, другой же и большее число, иной — тяжеловоору-женных или пехотинцев, сколько может, а самый бедный только самого себя. Собирается таким путем на шкуре иногда большое число воинов. Такое войско самым стойким образом остается в строю и не-победимо для врагов, будучи связано клятвой: поставить ногу на шкуру является у нас клятвой. 

Итак, Арсаком был занят этим делом; и собралось к нему около пяти тысяч всадников, тяжело-вооруженных же и пехотинцев вместе двадцать тысяч. 

49. Лонхат, прибыв неузнанным на Боспор, является к царю, занимавшемуся делами управления, и говорит, что прибыл с поручением от общины скифов, а также имеет сообщить важные новости частным образом. 

Когда царь приказал ему говорить, он сказал: «Скифы считают, что ни в данное время, ни впредь ваши пастухи не должны переходить на равнину, но пусть пасут стада до границы каменистой почвы. Грабители же, на которых вы жалуетесь, что они делают набеги на вашу землю, посылаются не по общему решению, но каждый грабит за свой страх. Если кто-нибудь из них будет захвачен, то ты вправе его наказать. Вот что скифы поручили мне передать. 

50. Я же могу тебе сообщить, что на вас готовится большой набег Арсакомом, сыном Марианта, который недавно приходил к тебе послом. Сердит он на тебя, по-моему, за отказ, который получил, когда сватался к твоей дочери. Уже седьмой день сидит он на шкуре и собирается к нему не-малое войско». 

— Я и сам слышал, — ответил Левканор, — что собирается вооруженная сила с помощью шкуры, но не знал, что она готовится против нас и что Арсаком — ее вождь. 

— Да, — сказал Лонхат, — приготовления эти — против тебя. Арсаком — мой враг, и ненавидит меня за то, что старики меня более уважают, и за то, что я считаюсь во всем лучше его. Если же ты обещаешь мне свою вторую дочь, Баркетиду, — так как я и во всем прочем вполне достоин вас, — то я в скором времени принесу тебе его голову. 

— Обещаю, — ответил царь, очень испугавшись. Он ведь знал причину гнева Арсакома, касавшую-ся брака, и вообще всегда дрожал перед скифами. 

Тогда Лонхат добавил: 

— Поклянись, что будешь соблюдать договор и не отречешься от него. 

Тут царь, подняв к нему руки, собирался уже поклясться, когда Лонхат сказал: «Как бы кто-нибудь из присутствующих и видящих нас не догадался, о чем мы клятву произносим; войдем сюда, в святилище Ареса, и запрем двери; пусть никто нас не слышит. Если об этом узнает Арсаком, как бы он, имея уже немало войска, не принес меня в жертву перед войной». — «Войдем, — сказал царь. — Вы же отойдите подальше. И пусть никто не входит в храм, пока не позову». 

Когда они вошли, а копьеносцы стали в отдалении, Лонхат, выхватив меч, одной рукой зажимает Левканору рот, чтобы он не кричал, и поражает его в грудь, затем, отрезав голову и держа ее под плащом, выходит, как бы разговаривая с царем и обещая скоро вернуться, как будто он был им по-слан за чем-то. Таким образом, дойдя до того места, где он оставил привязанным своего коня, он вскочил на него и ускакал в Скифию. За ним не было погони, так как боспорцы долгое время не знали о случившемся, а когда узнали, стали спорить о выборе царя. 

51. Вот что сделал Лонхат. Он выполнил свое обещание, передав Арсакому голову Лев-канора. 

Макент в пути услыхал о том, что произошло на Боспоре; придя к махлийцам, он первый принес им весть об убийстве царя. «Город, — сказал он, — призывает тебя, Адирмах, на царство, так как ты зять покойного. Поезжай вперед и прими власть, явившись, пока еще город в смятении; твоя молодая жена пусть следует позади в повозке: ты легко привлечешь на свою сторону большинство боспорцев, когда они увидят дочь Левканора. Сам я родом алан и родственник этой молодой женщины со сторо-ны матери: ведь Левканор взял себе жену Мастиру у нас, и теперь я прихожу к тебе от братьев Масти-ры, которые живут в Алании. Они советуют тебе как можно скорее отправиться на Боспор и не оста-ваться равнодушным к тому, что власть перейдет к Евбиоту, незаконнорожденному брату Левканора. Он ведь всегда дружит со скифами и ненавистен аланам». 

Так говорил Макент, одетый в наряд аланов и говоря на их языке. Ибо и то, и другое одинаково у алан и у скифов; аланы не носят только таких длинных волос, как скифы. Макент, чтобы походить на них, подстриг свои волосы, сколько нужно было, чтобы уничтожить разницу между аланом и скифом. Поэтому и поверили, что он родственник Мастиры и Мазаи. 

52. — Я, — сказал Макент, — готов отправиться сейчас вместе с тобой, Адирмах, на Бос-пор, как ты этого желаешь, или, если нужно, могу остаться и сопровождать твою жену. 

— Я предпочитаю, чтобы ты сопровождал Мазаю, так как ты ее родственник. Если ты вместе с на-ми поедешь на Боспор, у нас будет только одним всадником больше, если же ты повезешь мою жену, то ты будешь заменять многих. 

Так и произошло. Адирмах ускакал, поручив Макенту везти Мазаю, которая была еще девицей. 

В течение дня он ее вез в повозке, когда же настала ночь, Макент посадил Мазаю на коня (он по-заботился, чтобы за ним следовал еще один всадник), вскочил сам и поехал далее не к Меотиде, а свернул в глубь страны, оставив с правой руки Митрейские горы, по временам останавливаясь в доро-ге, чтобы дать отдых молодой женщине; в три дня совершил он весь путь от махлийцев к скифам. Конь Макента, когда окончил пробег, немного постояв, пал. 

53. Макент, вручив Арсакому Мазаю, сказал: «Прими от меня невесту во исполнение обещания». Когда тот, пораженный неожиданным зрелищем, стал выражать свою признательность, Макент возразил: «Перестань считать меня кем-то другим, чем ты сам: благодарить меня за мой по-ступок — то же самое, как если бы левая рука стала выражать свою признательность правой за то, что та ухаживала за ней, когда она была ранена, и дружески заботилась во время ее болезни. Ведь мы по-ступили бы смехотворно, если бы стали считать чем-то великим, что одна часть нашего тела сделала нечто полезное всему телу; мы ведь уже давно смешали свою кровь и стали как бы одним целым. Часть поступила так, чтобы целому было хорошо». Так Макент ответил Арсакому, благодарившему его. 

54. Адирмах, когда услышал о злодеянии, оставил путь на Боспор, где уже правил Евби-от, призванный от савроматов, у которых он жил. Возвратившись в свою землю и собрав большое войско, он через горы вступил в Скифию. Евбиот в непродолжительном времени тоже напал на ски-фов, ведя с собой всенародное ополчение греков и призванных им аланов с савроматами, имея тех и других по двадцать тысяч. Евбиот и Адирмах соединили свои отряды, и у них получилось войско об-щей численностью в девяносто тысяч человек, из которых третью часть составляли конные стрелки. Мы же, собранные в числе немного меньше тридцати тысяч, считая и всадников, ожидали нападения. И я тогда принимал участие в этом походе, выставив для них на шкуре за свой счет сто всадников. Начальствовал Арсаком. 

Увидя, что неприятель приближается, мы выслали вперед для первого нападения конницу. После продолжительного и горячего сражения наша фаланга подалась назад, была разорвана, и все скиф-ское войско в конце концов было разрезано на две части. Половина бежала, впрочем, не совсем раз-битая, и бегство казалось отступлением: аланы не осмеливались преследовать нас далеко. Другую же половину, меньшую, аланы и махлийцы, окружив со всех сторон, рубили и поражали множеством стрел и дротиков, так что тем из нас, которые были окружены, приходилось очень тяжело, и боль-шинство уже готово было положить оружие. 

55. Среди них оказались Лонхат и Макент. Оба они были ранены, сражаясь в самых опасных местах: Лонхат — копьем в бедро, Макент же — секирой в голову и дротиком в плечо. Арса-ком, заметив это (он был среди нас), считая ужасным, если он спасется, покинув друзей, дал шпоры коню, с криком бросился сквозь врагов, подняв меч. Махлийцы не выдержали его мужественного по-рыва, бросились в сторону и позволили ему проскочить. Он, пробившись к друзьям и собрав всех ос-тальных, кинулся на Адирмаха и, ударив его мечом, разрубил от шеи до пояса. После гибели предво-дителя все махлийское войско рассеялось, немного спустя и аланское, а затем и эллины. 

Таким образом мы в свою очередь победили и могли бы их далеко преследовать, убивая, если бы не помешала ночь. На следующий день пришли от врагов послы, усиленно упрашивая заключить дружбу. Боспорцы обязались выплачивать дань в двойном размере, махлийцы говорили, что дадут заложников, аланы же обещали за этот набег подчинить нам синдов, давно уже отложившихся от нас. На этом мы согласились, предварительно узнав мнение Арсакома и Лонхата. Был заключен мир, от-дельные условия которого были выработаны ими же. 

Вот какие дела дерзают совершать скифы ради друзей. 

56. Мнесипп. Очень уж это трагично, Токсарид, и похоже на миф. Пусть будут Меч и Ветер, которыми ты клялся, милостивы. Если кто-нибудь этому и не поверит, он не должен казаться слишком презренным. Токсарид. Смотри, почтеннейший, как бы это недоверие не оказалось просто завистью к нам; да, кроме того, хоть ты и не веришь, все же и остальные примеры скифских деяний, о которых я расскажу, будут в том же роде. 

Мнесипп. Только не говори слишком пространно, милейший; пользуйся не столь длинными речами. Вот и теперь ты, носясь туда и сюда, то в Скифию, то в Махлиену, то отправ-ляясь на Боспор, то возвращаясь оттуда, злоупотреблял моим молчанием. 

Токсарид. Мне необходимо повиноваться твоему приказанию и рассказывать кратко, чтобы ты не утомился, странствуя вместе с нами с помощью своих ушей. 

57. Лучше послушай, какую услугу оказал мне самому друг по имени Сисинн. 

Когда я отправлялся из дома в Афины, желая познакомиться с эллинским образованием, я при-плыл в Понтийскую Амастриду. Этот город, расположенный неподалеку от Карамбы, лежит на пути плывущих из Скифии. Со мною был Сисинн, мой товарищ с детства. И вот, найдя у гавани какую-то гостиницу и перенеся туда с корабля свои вещи, мы пошли погулять, не предвидя никакой неприят-ности. Воспользовавшись этим, какие-то воры, вытащив у двери засов, унесли у нас все, не оставив даже столько, чтобы хватило на один день. Придя домой и увидев, что произошло, мы не нашли воз-можным жаловаться властям ни на своих соседей, которых к тому же было много, ни на хозяина, из страха показаться большинству обманщиками-вымогателями, рассказывая, что кто-то похитил у нас четыреста дариков, много одежды и ковров и остальное имущество, какое у нас было. 

58. Мы стали обдумывать, что нам в таком положении делать: мы ведь остались совер-шенно без средств на чужбине. Я решил тут же, как был, вонзить в бок свой меч и уйти из жизни, что-бы не быть вынужденным, теснимый голодом и жаждой, приняться за какой-нибудь унизительный труд. 

Но Сисинн ободрял меня и уговаривал не делать этого. Он нашел самый подходящий способ най-ти необходимое пропитание: Сисинн нанялся таскать в гавани лес и возвратился, купив на свой зара-боток припасов для нас. Следующим утром, проходя по площади, он увидел шествие, состоявшее, по его словам, из видных юношей благородной осанки. На самом деле это были нанятые за плату гла-диаторы, которые через два дня выступали во время представления. Разузнав относительно них все, что было надо, Сисинн, придя ко мне, сказал: 

— Токсарид, не называй себя больше бедным, ведь через два дня я сделаю тебя богачом. 

59. Так он сказал. С трудом просуществовав два дня, — когда наступил назначенный день, мы отправились посмотреть обещанное зрелище. Сисинн захватил меня с собой в театр, как будто с целью показать приятное и своеобразное эллинское представление. 

Усевшись, мы видели, как охотились с дротиками на диких зверей, как их травили собаками; как выпускали зверей на каких-то связанных людей, по-видимому, злодеев. Наконец выступили гладиа-торы. Глашатай, выведя весьма рослого юношу, объявил, чтобы всякий желающий сразиться с ним один на один выходил на середину, — за это он получит десять тысяч драхм — плату за бой. 

При этих словах Сисинн вскочил и, сбежав на арену, изъявил желание сражаться и потребовал оружия. Получив десять тысяч драхм, он принес их и отдал мне. «Если я окажусь победителем, — ска-зал он, — мы уйдем вместе, будучи обеспечены средствами; если же я паду — похорони меня и воз-вращайся обратно в Скифию». Тут я громко зарыдал. 

60. Сисинн, получив оружие, надел его, только не взял шлема, а сражался с непокрытой головой. Он получил рану, задетый кривым мечом под коленом, так что кровь обильно заструилась; я же со страху чуть не умер раньше него. Но Сисинн подстерег своего противника, кинувшегося слиш-ком смело, и пронзил его насквозь, поразив в грудь. Гладиатор тут же пал к его ногам. Сисинн, стра-дая и сам от раны, сел на убитого и едва не лишился жизни; я подбежал, поднял его и стал ободрять. Когда же Сисинн был провозглашен победителем, я поднял его и доставил в наше жилище. После долгого лечения он оправился и сейчас еще живет в Скифии, женившись на моей сестре, — хотя все-таки хромает от раны. 

Это, Мнесипп, случилось не среди махлийцев и не в Алании, где не было бы свидетелей и можно было бы не доверять мне; многие из амастрийцев и сейчас еще помнят о бое Сисинна. 

61. Напоследок я расскажу пятый рассказ, о поступке Абавха. Пришел как-то этот Абавх в город борисфенитов, приведя с собой жену, которую он любил, и двух детей: грудного еще мальчика и семилетнюю девочку. Вместе с ним странствовал и товарищ его Гиндап, страдавший от раны, кото-рую он получил в пути во время нападения разбойников. Сражаясь с ними, он был ранен в бедро, так что не мог стоять от боли. Ночью, когда они спали (им пришлось поместиться в верхней части дома), начался страшный пожар; пламя, окружая дом со всех сторон, преградило все выходы. Проснувшись, Абавх бросает плачущих детей, отталкивает ухватившуюся за него жену, приказав ей спасаться самой, и, схватив на руки друга, выбегает с ним. Он с трудом успевает спастись в ту сторону, где еще не все было объято пламенем. Жена его, неся младенца, бежала за ним, приказав девочке следовать за ней. Полуобгорелая, она выпустила из рук младенца и с трудом спаслась от огня, а за нею и дочка, тоже едва не погибшая. 

Когда потом кто-то стал упрекать Абавха за то, что он, оставив жену и детей, старался о спасении Гиндапа, он возразил: «Детей мне легко вновь прижить, еще неизвестно, будут ли они хорошими, а такого друга, как Гиндап, мне не найти и после долгих поисков; он дал мне много свидетельств своего расположения». 

62. Я сказал, Мнесипп. Из многих примеров я привел тебе эти пять. Теперь, пожалуй, пришло время рассудить, кому из нас следует отрезать язык или правую руку. Кто же наш судья? 

Мнесипп. Его нет. Ведь мы не выбрали никакого судьи в нашем споре. Знаешь, что мы сделаем? Так как мы стреляли не в цель, то, избрав третейского судью, расскажем при нем о других друзьях, и, кто тогда окажется побежденным, пусть тому и отрежут или язык, или правую руку. Но, может быть, это слишком жестоко? Ты так горячо хвалишь дружбу, и я считаю, что у людей нет лучшего и прекраснейшего достояния, чем она. Не заключить ли нам лучше союз и не быть ли друзь-ями с этого времени и всегда любить друг друга? Так как мы оба победили, то каждый из нас получил величайшую награду: вместо одного языка и одной правой руки каждый приобрел по две, да сверх того четыре глаза, четыре ноги и вообще всего вдвойне. Двое или трое друзей представляют собой нечто, подобное шестирукому и трехголовому Гериону, как его изображают художники; а мне кажет-ся, что это было изображение трех существ и они совершали все дела вместе, как и следует друзьям. 

63. Токсарид. Ты прав; так и поступим. 

Мнесипп. Но не нужно нам ни крови, Токсарид, ни меча, чтобы закрепить дружбу. Наш спор и стремление к одному и тому же гораздо надежнее той чаши, которую вы осушае-те, потому что дружба, по-моему, нуждается не в принуждении, а в единомыслии. 

Токсарид. Я это вполне одобряю. Будем же друзьями и гостеприимцами; ты — для меня здесь в Элладе, я же — для тебя, если ты когда-нибудь приедешь в Скифию. 

Мнесипп. Будь уверен, что я не замедлю отправиться даже еще дальше, если мне представится случай встретиться с такими друзьями, каких ты показал мне в твоих рассказах.