Iriston.com
www.iriston.com
Цæйут æфсымæртау раттæм нæ къухтæ, абон кæрæдзимæ, Иры лæппутæ!
Iriston.com - история и культура Осетии
Кто не помнит прошлого, у того нет будущего.
Написать Админу Писать админу
 
Разделы

Хроника военных действий в Южной Осетии и аналитические материалы

Публикации по истории Осетии и осетин

Перечень осетинских фамилий, некоторые сведения о них

Перечень населенных пунктов Осетии, краткая информация о них и фамилиях, в них проживавших

Сборник материалов по традициям и обычаям осетин

Наиболее полное на сегодняшний день собрание рецептов осетинской кухни

В данном разделе размещаются книги на разные темы

Коста Хетагуров "Осетинскя лира", по книге, изданной во Владикавказе (Орджоникидзе) в 1974 году.


Перечень дружественных сайтов и сайтов, схожих по тематике.



Rambler's Top100 Рейтинг@Mail.ru Индекс цитирования
Статьи Словари
Здравствуйте, Гость
Регистрация | Вход
Опубл. 15.01.2011 | прочитано 2568 раз |  Комментарии (0)     Автор: Tabol Вернуться на начальную страницу Tabol
БАДИЛАТÆ МАМЫСОНМÆ КУЫД НЫББЫРСТОЙ

Æмæ Бадилатæ Гулæры æмбырд кæнынц лæгæвзæрстæй. Æрбадтысты тæрхоны. Хистæр равзæрстой, ныхас кæнынц. 

— Адæмы астæумæ нын ацæуæн нал ис, уайдзæф, фидис нын кæнынц, Тиб уæ ласынц, уæйтæ уæ кæнынц, зæгъгæ. Ай бæсты куы нæ уæм, уæд бирæ хуыздæр у. Нæ хæс райсæм Тибæй, æмæ йæ исгæ дæр афтæ ма ракæнæм, фæлæ Тиб æмæ Мамысоны адæм дыгурон адæймагæн йæ рæзты цæуын дæр куыд нæ уал бауæндой, гъе уый сын! 

— Уый хорз уаид бæргæ, фæлæ йæ зæгъын æнцон у, йæ бакæнын та афтæ æнцон нæу. Тиб æхгæд сты алырдыгæй, Тиб æфсæддон адæм сты — усæй-лæгæй топпæхсæг, æмæ фæндæй куы ницы самал кæнæм нæ хæс райсынæн, уæд та куы фæхудинаг уæм ноджы тынгдæр. 

— Уæдæ баздæхæм æмæ æнцондæр фадат цы ран уыдзæн, уый сбæрæг кæнæм æмæ фæлæбурæм уыцы ран, хъæу æд гæдитæ, æд мыстытæ рахæссæм нæ хæсмæ. 

— Згъилы хъæдæй æнцондæр фадат бабырсынмæ, фæхæссынмæ нæй, æфцæггæрон ис хибарæй. Фæдис нæма фендзæн, афтæ йæ Къорахы комы мидæг фæкæндзыстæм. 

Гулæры æмбырд ацы фæндыл сразы сты. Дыгургомы æфсæдтæ цæй бæрц æрæмбырд хъæуы, уый сбæлвырд кодтой — æфсæдтæн фæтæг равзæрстой æмбырды. 

— Уæдæ ма зарæг скæнæм, — загътой фæсивæд, — Мамысонæй нæ хæс куыд исдзыстæм. 

Скодтой симды зарæг: 

 

Мах фæцæуæм тых кæнынмæ, 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

Мах Туалтæй нæ хæс райсдзыстæм, 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

Кард кæмæн нæй — кард рахæсдзæн, 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

Топп кæмæн нæй, уый топп рахæсдзæн. 

Уæ уæси уæрæйдæ æме си уæрæйдæ. 

Ус кæмæн нæй — ус рахæсдзæн. 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

Рахæссут сын сæ сывæллæттæ æд авдæнтæ. 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

Раскъæрут сын се стуртæ æд къæлæттæ, 

Уæ уæси уæрæйдæ æмæ си уæрæйдæ. 

 

 

Байхъуысти Дыгуры фæнд Тибмæ. Кæсæбийы фæзмæ æрæмбырд кодтой Мамысоны хъæуты. Æмæ бауынаффæ кодтой: 

— Дыгур сæ хæс исынмæ цæудзысты, куыд фехъуыстам, уымæ гæсгæ, æмæ уæ цырд лæууын хъæуы. Тасдæр Згъил æмæ Хълиатæн у фæхæссынæй. Мыййаг куы ’рбабырсой, æфсæргæ та кæндзысты митагъоммæ, уæд-иу мæсыджы сæр арт скæнут, топп æхсут: зондзыстæм, фæдис кæй ис. Цалынмæ Тиб æрбацæуой Лисрийы хъугоммæ, уалынмæ уæ бынатæй ма фезмæлут. Ацы ран æфсæдты æмбырдгæнæн, нæ тыхы æмбырдгæнæн, æмæ цы кæнæм, уый иумæ. 

 

* * *
 

Æрæгвæззæджы цъæнуд афон, Дыгуры æфсад иу æхсæв ныббырстой Згъилмæ. Згъилы адæм алы æхсæв дæр хуыссыдысты фидæртты, мæсгуыты. 

Дыгуры æфсад дуæрттæ басастой, хæдзæрттæм бабырстой: фос рауагътой, Сафайы быны рæхыстæ рафтыдтой, иуæй-иу хæдзæрттыл арт бафтыдтой. 

Гал аргæвстой, æхсæвæр фыхтой сæхицæн, æлдарад кодтой хъæубæсты. 

Дыгур мæсыджы дуæрттæм бырсынц, фæлæ сæ хъахъхъæнынц, нæ сæ уадзынц мæсыджы бадджытæ, бынмæ сæ æхсынц. Уæд иу мæсыгæй дзырдæуы тыхгæнджытæм: 

— Чи дæ, уый бæрц æфсæдтæ кæй фæдыл æрбацыди? Хъæу ныббырсынмæ йæ ныфс чи бахаста? 

— Æз дæн Хъарабæгъаты Текъа, мæ мад мæ фыды стæн, фæлæ ды та чи дæ? 

— Æз та Челдыты Бекгъа; æмæ ахсæв, Текъа, де ’хсæв у, райсом та хуыцауы куы фæнда, уæд мæ бон уыдзæн, Бекгъайы бон. 

Тиб, Мамысоны хъæутæ, Лисрийы хъугомы æхсæвæджы сиу сты. Фæнд скодтой, куыд хæцой бырсджытимæ. Дыууæ дихы фæкодтой хæцæг адæмы: къаддæр — иу дыууиссæдз лæджы — снысан кодтой Джебетъайы рагъмæ разы бадынмæ, фылдæр та — Згъилмæ. Æмæхсæвæджы разыбадджытæ Джебетъайыл цæуæнтæ æрцахстой. Аннæтæ боны фæрухсмæ æнхъæлмæ кастысты. 

Дыгуры æфсæдтæ Згъилы басыгътой, фос аскъæрдтой æд хæрджытæ, æд куыйтæ æмæ айстой боны цъæхмæ сæхи. Куыддæр фезмæлыдысты, афтæ фæдис сæ уæлхъус абадтысты. Хæст тыхджын кæнын байдыдта Джебетъайы хæтæны. Æмæ Бекгъа дзуры: 

— Челдыты Бекгъайæ, Текъа, адон та дын æфсæдтæ, гъе. Фыдæлтæй дзырдтой: хæсты тымыгъы Бадилон лæгтæ бæрæгдæр уыдысты сæ дзæхстæй, се ’хсарæй... 

Хæцгæ-хæцын кæрæдзимæ бахæццæ сты знæгтæ дыууæрдыгæй Джебетъайы хæтæны. Дыгур ницы уагътой, кæй ахастой, уыдонæй. Уалынмæ Дыгурыл разæйбадджытæ Згъилдуры æрдыгæй сæхи бандзæрстой æмæ сыл хæцынтæ систой: Дыгур уæд фæтыхстысты. 

Текъа дзуры йæ адæммæ: 

— Ныууадзут фосгонд, фæлæ фæстæмæ нæхимæ, чи куыд лæг у, афтæ. 

Дыгур згъæлын байдыдтой чысылгай. Сæ фадыварц уыди дзабыртæ, хуалхыл æрчъитæ. Дыгурæн нал æнтысы хæсты тымыгъы Джебетъайы фæтæн фæсалы. Æмæ та дзуры Текъа-фæтæг: 

— Гъе, æнцондзурæн æмæ зынцæуæн Джебетъа, куынæуал æнтысы уын размæ. Хъуыбадты Баде фæмард хæсты. 

Хъуыбадты Бутгъæ дзуры: 

— Æз нæ хæдзармæ фæцæуинаг нал дæн мæ мард æфсымæры фæстæ. 

Кард фелвæста æмæ æхсарæй ацыд Мамысоны æфсæдтæм. Фараст нæмыджы сæмбæлд Бутгъæйы риуы æмæ æфсæдты размæ æртылди. 

Хæст банцад. Дыгурæй бирæ аирвæзт, бирæ дзы цæфтæй. Текъа дæр аирвæзт цæфтæй. Сæ номдзыд адæмæй хæсты фæмард Дыгурæй аст лæджы, аннæтæй цыппæрдæс, цыппæрдæс та дзы фæци ахсты. Ахст адæмæй дыууæйæн Туалтæ сæ дзырд не ’мбæрстой. Æвæджы уыдысты асиаг. Мард фесты Хъуыбадты Бутгъæ, Баде, Гæус; Хъарабæгъатæй Æмзор, Абысалтæй Умар, Бытутæй Елмырзæ, Хъабантæй Куыцык. 

Мамысон æрæмбырд кодтой Къубалæджы фæзмæ мæрдты, сæ быны сын фæсал бакодтой, сæ уæлæ нымæттæ. Мамысоны адæм рад скодтой æмæ сæ хъахъхъæдтой: бон æртæ мыггаджы, бон æртæ мыггаджы. Удæгасæй ахстыты цыппæрдæсæй Тибы хæдзæрттыл байуæрстой, къуыдыртæ сыл сæвæрдтой. 

Дыгур алыгъдысты Къæрæугомыл сæ фæд сæ фæд, Хъæдысæрмæ сæ ных сарæзтой. Куыддæр æфцæгæй ахызтысты, афтæ сæ Мамысон ныууагътой. 

Мамысонæй бындз къуымæлы нæ бахауд — мард дзы ничи фæци, цæфтæ дзы уыдис. 

Дыгур уырдыгæй фæстæмæ фидиссаг фесты: «Бага нæмыг æмæ фæныкхос». Ома багасæгъы фаджыс, фæныкхос та — фæныкæй топпыхос. 

 

* * *
 

Хабар айхъуыст кæмттыл. Нары Хетæгкатæ Поты фæзмæ æрæмбырд сты. Барджытæ Тибмæ арвыстой. Иунæг лæг дæр нæ баййæфтой Тибы — зæрæдтæ, устытæ æмæ сывæллæтты йеддæмæ. Лæгтæ уыдысты Згъилы. Нары бадджытæ Згъилмæ бацыдысты, федтой, цы ’рцыди, уый æмæ аздæхтысты сæхимæ. 

Дыккаг хатт æрæмбырд сты Поты фæзы Хетæджы мыггаг стырæй-чысылæй. Сæ хуыздæр лæгты сæвзæрстой æмæ сын бафæдзæхстой, Дыгур æмæ Мамысоны куыд бафидауын кæной. Сатъаты Туатæм баиу сты Хетæгкаты æвзæрст лæгтæ æмæ Бадилаты минæвæрттæ. Фидыды хъуыддаг рæзыдис Тибы. Сатъатæй Тибы астæу цыдысты Хетæгкатæ æмæ Туатæ. Мамысон сæ хъуыддаг бакодтой æртæ лæджы бæрны: Джергаты Датъи, Боциты Хъаплан æмæ Тогъойты Хъайтыхъы бæрны. Æртæ лæджы æртæрхон кодтой: Бадилаты Дыгур хъуамæ бафидой Мамысонæн уæзданы мæрдтæн дæсгай галтæ, сау адæмы мæрдтæн фæндзгай галтæ, ахст чи уыди, уыдонæн та ахсты аргъ — фынддæсгай галтæ. 

Хетæгкатæ æмæ Туатæ хатыдтой Мамысоны тæрхоны лæгтæм: 

— Мæрдтæй аргъ райсын æгъдауы нæ цæуы, уæхицæн æй аккаг ма скæнут, ном уын нæ уыдзæн, æнæуый цы бакодтат, уый бакодтат кадимæ, рæхджы йæ нал байрох кæндзысты, фæстагæттæн дæр фæдзæхсты, нæ рох кæндзысты, уæ бæсты æмгæрæттæ дæр куыд нæ уал ауайой. Стæй мах хатыр дæр бакæнут, курæг уæ стæм æгас Наргомæй. 

Хæс кæд агуырдтой Дыгур, уæд æй бацагуырдтой Тибæй, уыдон уыдысты хæсджын Дыгурæй. Фæлæ уартæ нæ комы рæбын иу æнæбон мæгуыр лæг дуры бын цæры — уый цы кодта Дыгурæн? Уый иухуызон у: кæмæндæр йæ бæхыл йæ бон нæ цыди æмæ йæ саргъы надта. Цы стæрхон кодтам, уый йæ бынаты баззайдзæн: йæ мардæн кад чи кæны, уый йæ балхæнæд. 

— Курæм уæ æмæ нæ хатыр бакæнут. Ау, æмæ иу куы стæм, æфсымæртæ: рувасæн дыууæ стыгъды ничи кæны, — ныццагътат сæ æмæ сын æгъгъæд фод, — загътой Хетæгкатæ, æмæ уæ тæрхон аивут. 

Ницы ком лæвæрдта Мамысон. Æртæ боны хатынæй нæ банцадысты Хетæгкатæ. Куынæуал æмæ куынæуал уагътой сæ къæйныхæй Мамысоны, уæд Датъи, Хъаплан æмæ Хъайтыхъ ногæй æркастысты тæрхонмæ æмæ загътой: 

— Уæдæ цæрынæй хæрынмæ Хетæгкатæ нæ хæлар адæм, кæд нæм быцæу ис æз хуыздæр уоныл, уæддæр. Бавдæлæм æмæ Дыгур уыдон уазæг сæхи кæм бакодтой, уым — бирæ фосæй бирæгъ дæр не ’фсæды, — афтæ бакæнæм. Уæдæ нæ тæрхон ивæм æмæ æндæр тæрхон кæнæм: Хъуыбадты Хъуырманы ус Азанет-æхсин курæг æрбацæуæд Тибмæ, урс гал æрбаласæд Тибы Таранджелоз-дзуармæ æмæ йæ уым ныббæттæд. Мамысон Азанетæхсины хатырæй æмæ Хетæгкаты хатырæй æппын æнæ истыйæ ауадздзысты Дыгурæн сæ мард уæд, сæ ахст адæм уæд. 

— Уыцы тæрхон уын мах зæрдæмæ дæр цæуы, — загътой Хетæгкатæ. Тæрхон Хетæгкатæ расидтысты Бадилаты минæвæрттæн. 

 

* * *
 

Бадилатæ Сатъаты Туатæм сразы сты Мамысоны тæрхоныл æмæ Дыгурмæ ацыдысты. Сæхимæ уыдон тæрхон расидтысты. 

Къорд бонты фæстæ Хъуыбадты разагъды Хъуырманы ус Азанет-æхсин Тибмæ бацыд; урс гал ныббаста Таранджелозы бын, стæй йæ Тиб семæ ахонынц, бацыд Къубалæджы фæзмæ мæрдтæм. 

Мæрдты уæлхъус лæууыди Будатæй Дæхци, уындæй дæр, кондæй дæр уый хуызæн рæсугъд лæг Зæхх нæ федта, фæлæ æнæхъаруйæ дæр æмæ лæджыхъæдæй дæр уымæй ницæйагдæр Мамысоны ком нæ федта, хæсты æмгæрæтты дæр нæ ацыд. 

Мамысон сарæзтой нæртон арæзт Дæхцийы. Хуыздæр дарæстæй йыл скодтой, хуыздæр хæцæнгæрзтæй йыл æрбастой. Мæрдты уæлхъус схъæлæй рацу-бацу кæны Будаты Дæхци. 

Азанет-æхсин æмæ Дыгуры устытæ фæцæуынц кæугæ мæрдтæм; Азанет-æхсин байдыдта хъарæг, — йæ дыууæ лæппуйы фæмард сты хæсты: 

— Ме стыр тых, ме стыр ныфс Бадилаты астæу туаллаг нæмыгæй иу бон æрбайсæфти. Уæй-йа, мæ бон, уæу мæ мæгуыр бон! Мæ бон æмæ бирæ мæ хуызæтты бон! 

Кæд уæ ахæм лæг амардта, йе ’хсæвхуыссæн йæ бондарæс кæмæн у! Кæд уæ ахæм лæг амардта, йæ ус æнæхсадæй кæрдзын кæмæн кæны. 

Кæд уæ ахæм лæг амардта, йæ ус йæ гуыдын йæ агъды фарсыл кæмæн мæрзы. Æрынцад кæуынæй Азанет-æхсин æмæ дзуры Мамысоны адæммæ: 

— Ме ’дзард лæппуты марджытæй мын иу равдисут. 

— Цæмæн дæ хъæуы! Куы йæ фенай, уæд дæ зæрдæ фæрисдзæн. Иу лæджы къухæй бацыдысты мæрдты бæстæм. 

— Курын уæ, æмæ мын æй равдисут, — уæлдай мын нал у, цы фæдæн, уый фæдæн. Будаты Дæхцимæ йын бацамонынц: 

— Уæртæ уый у дæ фыртты марæг. 

— Мæ зæрдæ иучысыл æрынцад, — загъта Азанет-æхсин, — сæ адзал искæй къухæй кæм æрцыд, уым уæддæр сæ æгайтма лæджы хуызæн лæг амардта; уый æлдар куы у æлдар. 

Арфæ ракодтой Дыгур Мамысонæн, тынг арфæ ракодтой Хетæгкатæн æмæ уыйадыл Къубалæджы фæзæй рацыдысты æд мæрдтæ Дыгур æмæ иннæ адæм. Хетæгкатæ Нузалмæ фæцыдысты Дыгуримæ, стæй аздæхтысты сæхимæ. 

 

Ист сты у чиныгæй:  

Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».  

Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.) 



<==    Комментарии (0)      Версия для печати
Реклама:

Ossetoans.com OsGenocid ALANNEWS jaszokegyesulete.hu mahdug.ru iudzinad.ru

Архив публикаций
  Января 2024
» О чем рассказали восточно-европейские руны
  Ноября 2022
» От Кавказа до Волги
  Августа 2022
» Кавказцы глазами русских: говорят архивные документы...
  Марта 2022
» К вопросу о заселении Фиагдонской котловины, по данным фамильных и народных преданий
» О новых именах в истории царственного дома средневековой Алании
  Февраля 2022
» К ВОПРОСУ ОБ УДЕЛЬНЫХ ВЛАДЕТЕЛЯХ УАЛЛАГКОМА ПО ФАМИЛЬНЫМ, НАРОДНЫМ ПРЕДАНИЯМ И АРХИВНЫМ МАТЕРИАЛАМ
  Декабря 2021
» Осетинская религия; религия осетин (Ирон дин)
  Мая 2021
» Иверская (Моздокская) икона Божией Матери
  Мая 2020
» Соотношение понятий Æгъдау, религия (дин), вера во внутриосетинской дискуссии
  Июля 2019
» Открытое обращение представителей осетинских религиозных организаций
  Августа 2017
» Обращение по установке памятника Пипо Гурциеву.
  Июня 2017
» Межконфессиональный диалог в РСО-Алании состояние проблемы
  Мая 2017
» Рекомендации 2-го круглого стола на тему «Традиционные осетинские религиозные верования и убеждения: состояние, проблемы и перспективы»
» Пути формирования информационной среды в сфере осетинской традиционной религии
» Проблемы организации научной разработки отдельных насущных вопросов традиционных верований осетин
  Мая 2016
» ПРОИСХОЖДЕНИЕ РУССКОГО ГОСУДАРСТВА
» НАРОДНАЯ РЕЛИГИЯ ОСЕТИН
» ОСЕТИНЫ
  Мая 2015
» Обращение к Главе муниципального образования и руководителям фракций
» Чындзӕхсӕвы ӕгъдӕуттӕ
» Во имя мира!
» Танец... на грани кровопролития
» Почти 5000 граммов свинца на один гектар земли!!!
  Марта 2015
» Патриоту Алании
  Мая 2014
» Что мы едим, или «пищевой терроризм»