М. Рклицкий 

Тæлмацгæнæг — Æмбалты Цоцко 

Дзæуджыхъæуы хурныгуылæны ’рдæм, стæй цæгатаив хурныгуылæнмæ айтынг ис фæз, — дæргъмæ 70, уæрхмæ 30 версты. Фæзы айгæрстой цæугæдæттæ, суадæттæ, адæгтæ; уыдон æппæт хæссынц сæ дæттæ сæйрагдæр дон Теркмæ. 

Тынгдæр-тынгдæр ацы фæз у агуатхуыз, цæгатырдæм йæ уырдыг фæзы æрыхгæдтой дыууæ хохы рагъы — Кавказы Стыр цæндамад хæхтæ хуссарварсы ’рдыгæй, арæхъ-хæхтæ (Чысыл Кæсæджы хæхтæ) та — цæгаты æрдыгæй. 

Немыцаг геолог уырысы академийыл худы. Абихы æнхъæлæй, ацы агуат кæддæр дзаг уыди йæ былтæм Кавказы хæхты дæттæй, стæй фæстагмæ Терчы тызмæг дæттæ фæндаг айгæрстой сæхицæн ацы агуатæй, аннæ кæмтты дæттæ дæр ма сæхимæ æрбайсгæйæ. 

Кæддæр Терк, цæгатмæ адугъгæнгæйæ, цы кулдуар скодта (Æрджынарæг), уый у нарæг, цыппар версты бæрц уæрхмæ. Пхæцы хæхты астæу, æмбæрзт æрцыд ныры рæстæджы хъæдджын тæссæрттæй; æмраст кæсы Уæлладжыры комы дымæгмæ. 

Агуаты дзаггæнæг дæттæ аивылдысты, дон цы лами æрæвæрдта, уымæй арæзт æрцыд зæххы уæллаг цъар, йæ сыджыт бæззон сау мæр, фæлæ уæлæнгай, æмæ æппынфæстаг цадæй рауайы хорз быдыр, хъæдæй дæр хайджын. 

Ацы фæзы адæймаг кæд æрцард, цæмæй дзы хиза йæ фос, уый тыххæй ай-гъай, зæгъын никæй бон ницы бауыдзæн. Фæлæ бæлвырдæй уый уыди раджы. Дзæуджыхъæуы цæрджытæ сæ фæстæ ныууагътой фæд, — нырма дæр баззад æнæхъæнæй, — уыдон сты обæуттæ, тыппыртæ, адæмы арæзт. 

Ахæм конд тыппыртæ, обæуттæ чысыл нæй а бæсты — сæдæйæ дæр фылдæр. Æмæ æвдисæн лæууынц уыцы обæуттæ, адæймаг ацы фæзы рагæй кæй райдыдта цæрын, бронзæ (бурæ) æмæ æфсæйнаг нæма зыдтой, афтæ — ома дурæйарæзт гæрсты дуджы. 

Кæй скъахтой, уыцы обау-ингæнтæ æмæ æндæр æвдисæндзинæдтæм гæсгæ æнхъæлынц, райдианы а бæсты цардысты скиф æмæ сæрмæт, уыдоны фæстæ алан æмæ осс — ныры Ир кæмæй равзæрдысты, уыцы адæмы мыггаг. 

Ацы фæз басгæрстой тæтæр-ногъай, уыдон дæр дзы ныууагътой сæ уæлмæрд, фæлæ уыдон быныл дæр осс баззадысты, хæхбæсты сæхи бафснайгæйæ. 

Ногъайы фæстæ ардæм æрбабырстой Ирæн сæ ныры сыхæгтæ — Кæсæг. Æнæхъуаджы бирæ фыдбылызтæ бавзæрста фæз ацы адæмæй. Адон иудадзыгдæр батардтой оссы хæхбæстæм, æмæ цæмæй мауал цæуой фæзмæ, уый сæрæн ам комы дымæгмæ дæр сарæзтой хъахъхъæнæн стыр обæуттæ, — бæрæг дарынц ныр дæр ма, æмæ арæнхъ сты быдыры кæрæй-кæронмæ, хæхты æмдæргъ. Æмæ сæ хæхбæстæм кæй бауагътой осс, ууыл дæр сæ нæ ныууагътой, фæлæ сæ бакодтой сæхи: æлдæртты сæрыл сын байуæрстой сæ кæмттæ, дзыллæйы сау æмæ уæзданыл бадихтæ кодтой æмæ дзы хицау систы. 

Æртæсæдæ азы хицауад фæкодтой кæсæг ацы ран, цалынмæ Уырыс сæ цæст не ’рбадардтой ардæм. Уыдон, фосы куыст фыдæй кæмæн баззад, ахæм адæмæй никæддæр уыдысты, цæмæ гæсгæ ацы фæзмæ уыйбæрц æдзынæг не’ркастысты. Фæлæ Кæсæджы уæддæр ардыгæй асырдтой, куыд нæ сæ хъыгдарой, афтæ. 

Уæдæй фæстæмæ та Иры фосы дзугтæ хизынц быдыры, æмæ та йæ цадæггай ахсын байдыдтой цæрæнбынæттæн хохæй лидзджытæ. Се ’лдæрттæй цæмæй фервæзой, уый тыххæй хæххон адæм æлдæртты знагыл банымадтой. Ууыл Уырысы руаджы æдæрсгæ лыгъдысты быдырмæ æмæ дзы бæстон цæрыныл æрцархайдтой. 

Уымæн йæ райдиан уыди нудæсæм сæдæазы. 

Фæлæ лæвар никæд ницы æрцæуы, цæй фæдыл нард саумæр быдырон ирон хъæуты фарсмæ фæзынд уырыссаг хъæутæ дæр — цыппар станицæйы: Архон, Ардон, Дермецыкк æмæ Змейкæ. Уырыс бафидыдтой æлдæрттимæ дæр, æмæ фæстагæй куыд нæ баззайой, уый тыххæй сын быдыртæй бакодтой дзæвгар хай, бынтон лæвар æнусмæ алкæмæн йæ уды номыл. Иу ныхасæй, ацы ран дæр та фæбæрæг уырыссаг уæрæх зæрдæйы уавæр: зæххæй нæ бафхæрдтой нæдæр сæ хъазахъхъы, нæдæр бынæттон æлдæртты. Хæхты цы Ир баззад быдырмæ хæлæг кæнгæйæ, уыдоны кой дæр бакодтой — барвыстой уырдæм дæр адæм, цæмæй сын сбæлвырд кæной сæ ис, сæ бон... 

Фæстаг азты ацы фæзмæ æрбакаст болшевик. Уый федта, хæхбæстæм иу экспедици æрвитын дæр кæй нæ хъæуы, — æнæуый дæр бæлвырд у зæхджын дæр, æнæзæхх дæр. Иры æлдæртты сыстын кодта сæ бынæттæй, хъазахъхъы зæххæй æрдих кодта æмæ дзы æрцæрын кодта хохæгты. 

Быдыры ног хицау ацы ран архайын куы райдыдта, уæдæй ÆРТÆ АФÆДЗМÆ ралидзын кодта хохæй æртындæс мин адæймаджы, байста номдзыд зæхджынтæй фæндзай мин дæсæтинмæ ’ввахс, байуæрста сæ адæмыл, æмæ хохæй лидзæг дзыллæйæ сарæзта аст ног хъæуы быдыры, хъæуты æрцарди дыууæ мин хæдзары. 

Фæзы базмæлыд ног цард — стыр æмæ вазыгджын цард. Æмæ цæмæй ног цард саразынмæ сарæхсой дзыллæ, уый тыххæй ног хæдзары хицау æрхъуыды кодта, — сæ царды хъуыддаг уыдон сæхуыддæг сæхи зонд, сæхи тыхтæй куыд бакæной. Уый сæраппонд хъæуты æрæвæрдта æвзæрст адæмæй Хъæууон Тæрхондæттæ. 

Ацы рæстæджы ахæлиу быдыры фынддæс хъæуы. Уыдоны цæры сæдæ дыууын фондз мин адæймаджы, хæхбæсты та ма баззад фынддæс мин удгоймаджы ирæй. 

Уый уын цыбырæй суанг ныры бонтæм Ирыстоны быдыры истори, фыццаг хатт майы мæй 1923 аз йæ хъæуты кæмæн басгæрстон. 

Уæд йæ уæлдæф (уддзæф), — уый у ахæм карз, уæнгроггæнæг, афтæ сыгъдæг, æмæ йæ мисхалгай æлхæниккой Мæскуыйы; фæззыгæнд мæнæуы ’взар цъæх-цъæхид адардта уыцы æмвæтæнæг, дыгоппоны зарæг цъæх арвыл, æнтæф дæр нæ, уазал дæр нæ, ахæм хур уыдон æппæтæй никæмæй бузныг дæн: æмбæлгæ мыл кодтой, куыд майы хæтæг бæлццоныл. Хъæуты-иу кæм æрынцадыстæм, уым та нын — духи «Грабани», духи «Пересирен», духи «Смесь». Уый уымæн æмæ дыргъбæлæстæ дидинæг уадзынц, æрдз рæсугъд вæййы уыцы урс æнцойады. 

Æрыдоны хъæуы роды хъуырбæттæн сирен дидинæгæй. Афтæ арæх дзы у ам алы ран дæр Иры хъæуты. Уæд иу чызг та, Къардоны фæсте цы фыс аззад, уый дæр кæд тардта сирены къабузæй. 

Адон æппæт хорз æмæ æхсызгон, фæлæ зæрдæйы арæзт февзæрдæр вæййы, куы ахъуыды кæнай, канд аив нывты йедтæмæ ма дæ фенын кæй хъæудзæн ноджы æндæрхуызæн цыдæртæ: куыд дзурынц, афтæмæй ацы ран нæй ахæм хæдзар, арахъхъ дзы кæм нæ уадзынц æмæ дзы фæткъуы бæласы тæфы бæсты басмуддзынæ арахъы тæфмæ, фендзынæ дзы расыг адæм, æнæфсæрмæй дзурæг лæппуты, нæ сахары куыд у, афтæ. 

Фæлæ басгæрстон фынддæс хъæуы, дæс хъæуы дзы фысымтæм фæдæн, фæлæ хъуамæ басæттон, раст зæгъон, цы федтон. — Махмæ нæ сахары (горæты) куыд æнхъæл сты, куыд хъуыды кæнынц гæныстон арахъы тыххæй; уыцы арахъы кой тынгæй куыд ис, æз дзы ахæм хабарæй ницы рахатыдтон, æз дзы раиртæстон æндæр уавæр. Арахъхъ нуазынц, уый бæлвырд у, стæй ма йæ нозтау нозт дæр куы кæниккой, фæлæ йæ нуазынц галы стыр сыкъайæ (æвидигæ сыкъайæ). Нуазынц бæгæны дæр, — карз æмæ бæзджын бæгæны, англисаг хоп-топы хуызæн. Фæлæ дзы, мара-зæгъай, кæд расыг адæймаджы искуы федтон уынджы уæд, хæдзары уæд. 

Æнæфсæрм ныхас та хъæуты бынтондæр нæ фехъуыстон, дыууæ станицæйы мæ фæстæ куы фæуагътон, уæд. 

Æвæдза нæ зæххы æнæфсарм ныхасы режим айсын Иры æппын нæ бафæндыд, сæхи ныкъкъæйных кæнгæйæ нæ фæтасыдысты, æмæ йæ æрмæст айстой хъазахъ, уисæнгæнагдæр адæмы хатт куыд уыдысты, уый фæдыл. 

Кой дæр æй нæ хъæуы, — сивухæ зиан у æнæниздзинадæн, фæлæ хъæуты цæйбæрц фылдæр уа нартхор, уый бæрц дзы фылдæр уыдзæн арахъхъ дæр; — къаддæр та уæд фæуид, фылдæр нартхор куы æвдæлон уаид фæсарæнтæм æмæ æнæхъуаджы куы нæ уал лæууид нартхордæтты. 

Ноджы ма мæнæ цæмæй сты хорз Иры хъæутæ: уынгтæ сæ иуæй-иутæ, æцæг нарæг æмæ зылынтæ сты, арф цæлхфæдтæ æмæ дзы дæгъæбадджытæ, — саумæр зæххыл цæрæг хъæуты куыд вæййы, афтæ, фæлæ дзы нæ фендзынæ нæдæр уырыссаг ИЗБА, нæдæр украинаг (хахойлаг) ХАТА; æдзух дзы уыныс хæдзæрттæ, æцæг хæдзар кæй фæхонынц, ахæм хæдзæрттæ, агуыри дур æмæ хъæдæрмæгæй конд, дурæй æмбæрзт, сæ рудзгуытæ дынджыр. 

Уæд цы загъдæуа кæртæй: иттæг хорз, хæрзаив арæзт у ирон кæрт. Цæрæн уæттæ, хъомдæттæ — иууылдæр дурæй кæнæ ставд хъæдæй конд цæджындзтыл æмæ уыдонæн дæр сæ сæртæ дурæй æмбæрзт. 

Дыргъбæласдон кæрты æмхæст кæм нæ ис, уым та дыргъбæласдон фендзынæ мидкæрты. Иу къорд дыргъы бæласæн, иу сирены къудзийæн дзы нæй æнæ уæвгæ. Сæ фæстæ та, искуы иу фæсвæд ран, мæнкъæй «уазæгдон», — уый дæр алы кæрты. 

Ноджы уыдон æппæтимæ мидкæрты диссаджы сыгъдæг. Уый у афтæ фырнымд сыгъдæг, æмæ хаттæй-хатт æфсæрмы кæныс спичкæйы сыгъдон зæхмæ аппарынæй. 

Хъæубæсты ахæм æнахуыр хъуыддаг кæй ис, уымæн йæ æмбис æргом кæм бамбæрстæуыдзæн. Уый æрмæст уымæй, æмæ кæрты æфснайд æфсин кæны, стæй æфснайдмæ йæ цæст дары сылгоймаг, хæдзары æфсин. Ахæм аивæгдзинады фæдыл дзы буарыл хилджытæн сæ кой дæр нæй, — æз та уыдонæй тынг тарстæн балцы раст кæнгæйæ... 

Ирыстоны хъæутæн ацы сыгъдæгдзинад, дзыллæ дидинæг æмæ бæласæн цы уарзт кæнынц, ноджы чъырæй сæрст чысыл хæдзæрттæ, бур кæнæ цъæх тæлмытæ быны ’рдыгæй — адон æппæт мын æрбалæууын кодтой мæ зæрдыл Украинæйы (хахолы бæстæ). Æмæ дæ ахæссынц дæ хъуыдытæ фыдæлты дугмæ, Хъырымы æрдæгсакъадахмæ, мигъæй æмбæрзт йæ истори кæмæн у, уыцы Тьмутараканьмæ. 

Дыууæ адæмы — Ир æмæ Украинæ цы ран æмбæлдысты куы сæудæджер хъуыддаджы фæдыл, куы хæсты. 

Куыд дзурынц, афтæмæй Днепр дæр ирон æвзагæй у — цæугæдон къæсæртимæ, хауæнтимæ. 

Зарджытæ нæ кæны æрмæст ирон хъæу. Раст-ма мæйрухс майы æхсæвты дæр æнцад вæййы хъæуты. Чидæр раст бафиппайдта, зарджытæ, дам, хъæд æмæ хæхты сæрмæ бæрзонд атæхгæйæ ныллæг сæхи æруагътой быдыры сæрмæ. Æгæр-æгæр фæцардысты Ир хæхбæсты, — уыцы ран сæ не ’вдæлди зарынмæ. Украинæйы истори уыди хицæн истори — уый уыди быдыры истори. 

Хъæуæй хъæуы ’хсæн ис цæугæдæттæ, сæ бын дур, сæ дон лакъон (змæст). Быдыры обауджын уæлмæрдтæ, сæ иу хай хуымæн афæлдæхтой. Ноджы дæм æрбазынынц ацы рæстæджы арæзт цыртытæ фæндаггæрон, бæрзонд дурын къæйты хуызæн, фыст сæ уæлæ. Цырты раз бæлас сагъд æмæ бæхбæттæн — йæ бæхæй æрхизæд бæлццон æмæ цырты фарсмæ аууоны суадзæд йæ фæллад. Иу цыртыл дзы хæрзаив къахт сахаты ныв æд бос, хъама æмæ топп. Мардимæ ингæны цытæ æвæрдтой раздæр, уыдонæн ма ацы рæстæджы фыссынц æрмæст сæ нывтæ мысынæн. 

Цыртытæ арæхæй кæй сты, уый бæрæг у адæмæн сæ туджы, сæ уавæры сыгъдæгдзинад æмæ уæздандзинад кæй ис. Хæдзардзинæй дарддæр ма ирон адæмы уавæры кæй ис дзæвгар хорз æууæлы. Уыдон сты цытуарзын, кадуарзыны нысан, уыдоны бон бауыдзæн бирæ диссаджы хъуыддæгтæ саразын, æмæ зæрдæ æвæрынц, ныфс дæттынц стыр хорздзинæдтæ ма уыдон руаджы къухы кæй бафтдзæн. 

Нырмæ уал, цæмæй хæдзары арæзт фæхуыздæр уа, хæдзардзины кой адæймаджы хъуыдыты гуырын байдайа тыхджындæрæй, уый тыххæй иунæгон адæймаг йæхи цæмæн хъары, уыцы хъавæнтæн, тындзæнтæн хъæубæсты нæй, куыд æмбæлы, ахæм фадат. 

Æз амбæлдтæн хъæуты æртæ «америкагимæ» — афтæ хонынц Америкæйæ фæстæмæ æрбаздæхæг ирæтты. Уыдон ницы фæразынц хъæуы зæххæй сæ хай радих кæнынæн. Æрмæст уал дзы иу уæддæр Алагиры йæ тых æмæ йæ зонд байсæфта ног хæдзар саразыныл, Америкæйы ног аивтæм гæсгæ. Уый йæ ног агъуысты сæрæй æруагъта дыууæ стыр дæлбазыры — саргъы базырты хуызæн, — иу дзы хуссармæ, хæхтæм здæхт, аннæ та — цæгатмæ кæсы, Æрджынарæгмæ. 

Цымæ цæмæн рæхцынц (рæдзæ-мæдзæ кæнынц) Ирыстоны адæмæн сæ исты сфæлдисоны, сæ исты æрæмысоны тыхтæ, æмæ ацы тыхтæн сæхи равдисыны фадат кæд æрцæудзæни, уый тыххæй исты зæгъыны тыххæй æз мæхи бахъардзынæн ай фæстæ фысты. Амæн та кæрон скæндзынæн иу уацхъуыдæй; бæрæг-бæрæг хай нæма зонынц нæдæр Наркомземы, нæдæр хъæуты цæрæг хæдзæртты хицæуттæ. 

Хуымæллæджы æз федтон, Дзампаты Захар кæй æрæмысыд, ахæм нартхортауæн рæнхъгай. Уый у арæзт Саккы æфсæйнаг гутоныл. Амæн йæ дзинад та уый у, æмæ хуымы уыцы иу рæстæг хуым дæр кæны, таугæ дæр. Ацы тауæнæй дæсæтины тауынц æрмæст дыууæ путы, — ома къухæй цæй бæрц тауынц, уымæй дзæвгар къаддæр. 

Дзампайы-фырт цы тауæн æрæмысыд, уый æвæдза æвдисдзысты, кæй аразынц, уыцы выставкайы. Фæлæ йæ зæгъын: æрæмысын хъæуы ноджыдæр истытæ, куыд æмбæлы, ахæм уæрæх хæдзардзин фадæттæ нæма ис, цæмæй рæзын байдайой, сырæзой истытæ æрæмысыны тыхтæ. 

Зæгъын ма ноджыдæр, ногдзинæдты рæзтæн нæма ис хъæуты хъæугæ уавæртæ æмæ тыхтæ. 

(Чиныгаразæг Соттиты Риммæйы фиппаинаг:  

ЦИГСИИ-ы наукон архив. Лит. фонд 30, оп. 1., п. 13). 

Ист сты у чиныгæй:  

Æмбалты Цоцко. «Удварны хæзнатæ».  

Чиныг сарæзта Соттиты Р. — Дзæуджыхъæу: 2009.)