Æлборты Хадзы-Умар 

Журнал «Мах дуг», 2002, №9 

Алы æцæг поэты фæзынд дæр национ культурæйæн у уалдзæджы æрцыды хуызæн, йæ хуыздæр бæллицты æмæ тырнæнты, йæ зæрдæйы курдиат æмæ сгуыхт зонды уалдзæг. Уæды онг фынæй, йе сусæг чи вæййы, уыцы фæндиæгтæ райхæлынц, рацæуынц рухсмæ, равдисынц се ’цæг хуыз. Поэты зæрдæйы сагъæсты адæм, айдæны кæсæгау, фены йæхи, базоны, бамбары, цæмæй у дзыллæты ’хсæн æмæ историйæн дæр хъæугæ, цы йæм ис хорзæй æмæ куыд тырна хуыздæрмæ, цы йæм ис фауинагæй æмæ куыд фервæза йæ сахъæттæй. 

Фæлæ кæд уалдзæджы ’рцыды вæййы рад, уæд поэт та фæзыны æнæнхъæлæджы «æрдзы тых æмæ арвы хъомысæй», æмæ йыл цæуы æрмæстдæр уыдон бар, коммæгæс у уыдонæн, лæггад кæны уыдон рæстдзинадæн. Ахæм поэттæ стыр адæмтæм дæр стæм хатт фæзыны. Мах хуызæн гыццыл адæмæн та сæ кæд искуы-иу хатт Хуыцауы цæст бауарзы, уæддæр æм цыма уый фæстагмæ хардзау æркæсы, æмæ сæ нывыл нæма базонæм, нæма сын бафæразæм аргъ скæнын дæр, афтæмæй нын сæ фæстæмæ байсы. 

Бестауты Гиуæргийы курдиат дæр ныры ирон поэзийы у æвæджиауы цау, æнæнхъæлæджы фæзынд. Уый æппæтæй дæр у, нæ адæмы монон царды 50-æм азты дыккаг æмбисы цы хæрзаудæнгæнæг историон ивддзинæдтæ æрцыд, уыдон фæстиуæг. Уыдон нæ уыдысты, уыдон хорзырдæм нæ фæзындысты ирон адæмы цардыуагыл дæр, уæд нæ уыдаид Бестауты Гиуæрги дæр ирон поэзи, ирон культурæйæн. Уыцы фарн у поэты раттæг æмæ уыцы фарны цырагъ Гиуæрги судзгæ хаста йæ риуы. 

Чысыл сабийæ тæккæ арвы хъæбысы æвæрд Годжиты хъæуæй йæ сатæг сау цыбæл цæстытæй касти уырдыгмæ Иры дзыхъмæ, Ирыстоны хуссары фыдæлты уæзæгмæ. Уыдта, цъæх быдыртæ æмæ рухс уæлвæзтыл куыд уарыдысты сæрдыгон хуры къæвдатæ. Кæд мыййаг уæд бахъуызыд йæ зæрдæмæ фыдызæхх Ирыстоны романтикон уарзт, уæд ахсайдта йæ зæрдæ хуры æвдылд къуылдымтæ æмæ тыгъдæттæм, фæстæдæр йæ поэзийы сæрмагонд бынат чи скодта. 

Цардцыбæл лæппу хызт иу бæрзæндæй иннæ бæрзæндмæ, цыди дунемæ. Иу заман куы уыд, уæд цыма ацыд йæхицæй, йæ раттæг æмæ йæ хъомылгæнæг æрдзы дунейæ. Йæ мадæлон æвзагыл цыппар къласы куы бакаст, уæд бахызт гуырдзиаг скъолайы къæсæрæй æмæ уымæй суанг университеты фæстаг курсы онг рæзыди, хъомыл кодта сыхаг адæмы культурæйы хъæбысы, уыдон æвзагыл æмдзæвгæтæ дæр фыста. Ахæм уыд йæ хъысмæт. Фæлæ гуырдзиаг чиныг, гуырдзиаг культурæйыл ахуыр æмæ хъомыл кæнгæйæ, уыдон æнтыстытæй йæ зонд хотыхджын кæнгæйæ, рухс кодта йæхи мидæгъдауæй. Йæ зæрдæ æмæ йæ туджы арф æвæрд чи уыд, йæ мады ’хсыримæ кæй бададта, уыцы райгуырæн уæзæджы хуызтæ, уарзт, уый знон æмæ абоныл, уый райсомыл сагъæс æм кодта тыхджындæр. Уыцы сагъæс æй фæстæдæр сдзурын кодта поэтикон æгъдауæй йæ мады æвзагыл, æмæ уæдæй фæстæмæ æппæт йæ уд, йæ физикон æмæ монон цард дæр лæвæрдта уымæн — ирон аив дзырдæн, Ирыстонæн. Ирыстон уыд, йæхæдæг йæ иу æмдзæвгæйы цæйау загъта — «йæ фыццаджы сагъæс». Фæлæ йын сыхаг адæмы культурæмæ цы уарзон ахаст уыд, ууыл дæр йæ царды фæстаг бонмæ никуы сивта йæ зæрдæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, уырыссаг æвзаг æмæ культурæ, дунеон поэзи йын цы ахъаз фесты, уый фæсвæд не ’вæрæм. Æвæццæгæн, хъысмæты бафæндыдис уый, 80-æм азты кæрон — 90-æм азты райдайæны гуырдзиаг зонадон æмæ сфæлдыстадон интеллигенци куыд налатæй равдыста йæхи ирон адæммæ, уый нал æрæййæфта Гиуæрги, зонгæ та йæ кодта йæ зæрдæ. К. Гамсахурдиа, М. Джавахишвили æмæ æндæрты уацмыстыл чи схъомыл, Гиуæрги хорз кæй зыдта, уыцы фæсивæд уæдæ æндæр куыдæй хъуамæ равдыстаиккой сæхи! Зыдта сæ йæ зæрдæ, æмæ сын никуы ныббарстаид уыцы гадзрахат. Фæлæ хъысмæт æндæрхуызон алыг кодта хъуыддаг: 1978 азы йæ 46-аздзыдæй атыдта не ’хсæнæй. 

Бестауты Гиуæргийы поэтикон уд цæры ирон поэзийы историйы дыууынæм æнусы 50-æм азты дыккаг æрдæджы — 60–70-æм азты. Поэт куыста журнал «Фидиуæджы», фыццаг поэзийы хайады гæсæй, стæй бæрнон секретарæй, фæстагмæ та сси редактор. Афтæ зæгъæн ис, зæгъгæ, «Фидиуæг» уыд Бестауты Гиуæргийæн йæ куысты бынат дæр æмæ йæ цæрæн хæдзар дæр, йæ ис дæр æмæ йæ бон дæр, йæ цин дæр æмæ йæ хъыг дæр. Уый æз зæгъын, хорз æй кæй зыдтон, «Фидиуæджы» иумæ кусгæйæ, уымæ гæсгæ. Йæ принциптæ, æнæрæдыд эстетикон адæнкъарæн, йæ нысанмæздæхт куыст бирæ лыггæнæг уыдысты журналы æмæ æмткæй нæ литературон царды. Йæ размæйы журналы хуыздæр разамонджыты традицитыл фидар хæцгæйæ, архайдта, цæмæй уыдаид æппæт Ирыстоны литературон цард ифтонггæнæг, æмæ йын уый æнтысгæ дæр кодта. Нæ быхста сайын æмæ мæнгдзинад, нæ сæ быхста царды дæр æмæ аивады дæр. Рæстдзинады сæрыл-иу æй бахъуыди хъæбысхæсты бацæуын. Уый афтæ рог хъуыддаг нæ уыд, уый домдта нуæртты æндыгъд куыст, маст хæрын. 

Гиуæрги йæ царды фæстаг азты куыста рауагъдад «Ирыстон»-ы сæйраг редакторæй. Цыбыр рæстæгмæ уым дæр ныууагъта хорз фæд. Сæрмагондæй уый фæндæй цæуын райдыдта ирон аив дзырды хæзнаты сери 12 чиныгæй. 

Арæх цы уацтæ æмæ рецензитæ фыста литературæйы, стæй хицæн уацмыстæ æмæ чингуыты тыххæй, уыдон дæр аудгæ æндæвтой нæ литературон цардыл, уыдысты æргомдзурæг æмæ рæстдзинад домæг фыссæгæй, литературæйæ. 

Фæлæ Бестауты Гиуæрги фыццаджы-фыццаг уыди поэт, фæндонæй нæ, хæлæгæй кæнæ кадмæ бæлгæйæ, арæх куыд вæййы, афтæ нæ, фæлæ поэт хъысмæтæй, туг æмæ стæгæй, уд æмæ зондæй, ахастæй æмæ архайдæй. 

Уыцы хуызы йе сфæлдыстад дзæвгар чингуытæй нымайгæ нæу, — уыдон æдæппæт сты цыппар, цыппар æлвæст, мæстæгрæнхъ чиныджы: «Уадтымыгъ» (1958), «Царды цин» (1962), «Æхсæв æмæ бон» (1966) æмæ «Арты æртæхтæ» — ацы чиныг ын рацыд йæ амæлæты фæстæ, 1979 азы. 

Зæгъæн ис: поэты сфæлдыстадон фæндагæн фидар бындур æвæрд æрцыд йæ фыццаг æмдзæвгæты æмбырдгонд «Уадтымыгъ»-æй. Дугивæн заман домдта ног ахаст цардмæ, сфæлдыстадмæ. Чи зоны, уый зын бамбарæн нæу цардвæлтæрд адæймагæн, фæлæ йæ æрыгон лæппу, суинаг поэт йæ фæндаджы тæккæ райдайæны æвдиса, уый, стæм хатт чи вæййы, ахæм фæзынд у. Кæй зæгъын æй хъæуы, ам ын сæ æххуысы хай бакодтой, кæуыл ахуыр кодта, уыцы дзырдаивады дæснытæ, мах сын сæ комулæфт фенкъарæм иу кæнæ иннæ æмдзæвгæ кæсгæйæ, фæлæ сæйраг уæддæр поэтæн йæхи уд у. Пластикон фæлгонцтыл амад у æмдзæвгæ «Фæззæг». Сыгъдæг ирон æрдзы нывæфтыд сурæт, куыд поэтикон нывæст, афтæ та æппæтæй дæр — индивидуалон: 

Галы фæдты къæвдайы дон сæлы, 

Мигъты ’хсæн йæ цæст ныкъулы хур. 

Бæлæстæй зæрин сыфтæртæ згъæлы, 

Фæззæг у рæгъæд кæрдойау бур. 

Уазалæй æргъæвст цæргæстау хæхтæ 

Мигъты ’хсæн æрхæндæгæй хуыссынц. 

Зилахаргæнæг хъуынтъыз æврæгътæ 

Суруазал сæ базыртыл хæссынц. 

Къæбицты сырхфарс фæткъуытæ худынц, 

Хордæттæ уæззау улæфт кæнынц; 

Дзаг лалымтæ расыг лæгтау цудынц, 

Быркуытæ сæ хæдбылтæй кæлынц. 

Атардта Хъызлары хъарм быдыртæм 

Сахъ фыййау йæ хæрзхаст фосы дзуг. 

Хъæдрæбынты нал хъуысы сыбыртт дæр: 

Алчи фаг æрцæттæ кодта суг. 

Нал тæрсæм хъызт зымæгæн йæ койæ, 

Хъуысы дард ирон фæндыры цагъд. 

Уазал къухæй урс зымæг, кæрдойау, 

Бур фæззæджы ратондзæни тагъд... 

Æмдзæвгæ цы заманы æрцыди фыст, ома схематизм канд ирон поэзийы нæ, æмткæй советон литературæйы дæр нырма æлдариуæг куы кодта, уый нæ зæрдыл куы дарæм, уæд уацмысы ссардзыстæм, нæ цæст цæуыл æрæвæрæм, ахæм хорздзинæдтæ. Нæй дзы иунæг ахæм рæнхъ дæр, сæрмагондæй поэтикон фæлгонц чи нæу, удæгас, цардæмдых фæлгонц. Афтæ зæгъæн ис йæ интимон темæйыл фыст æмдзæвгæты фылдæр хайæ дæр. Уыдоны зын рахатæн нæу ирон æфсæрмдзæстыг лæппуйы сыгъдæг зæрдæйы ахаст, сты авторы индивидуалон æрмдзæфæй рантысгæ. 

Гиуæргийы сфæлдыстады характерон æууæл ирон критикæйы баст цæуы романтикон здæхтимæ, æмæ уый растыл нымайæм, канд поэты хъæлæсы уагыл куы цæуа дзырд, уæд нæ, фæлæ арфдæр хъуыддæгтæй дæр. Уыцы романтикон ахаст цæуы йæ удыхъæды кондæй. Фæлæ поэты уд арвы кæрæттыл цасфæнды ма сæрфа йæхи, уæддæр æмдзæвгæ зæххон цы реалистон детальтæй у, уыдон æм чиныгæй-чиныгмæ кæнынц ахадгæдæр, арæхдæр. 

Ноджы ма иу ахсджиаг миниуæджы тыххæй: поэт йæ цин æмæ хъыджы, уарзт æмæ масты, хорзракæнд æмæ фыдæвзарæнты кæддæриддæр æмæ кæмдæриддæр у æнæкомпромиссон, максималистон. Уыцы хуызæнæй йæхицæн уæлдай зын кæй æвзарын кодта, æхсæнадимæ йын-иу дисгармони кæй фæзынд, уый дæр сусæггаг нæу: 

Мах æрвон фидыц агурæм царды, 

Фæлæ райгуырди зæрдæ куырмæй, — 

Уæд фæлæгæрдæм цъыфы хъуырмæ, 

Уæд фæсудзæм æнусон цъæх арты... 

Царды иунæг балц ракæны лæг — 

Кæнæ хурæмдзу, кæнæ та цъыфы. 

Ахæм у Гиуæрги йæ дыккаг чиныг «Царды цин»-ы дæр: 

Чи у а зæххыл разагъта, 

Ирæн чи кæны хорз æгъдау, 

Йе кæй рухс нæмттæ басагъта 

Уый йæ зæрдæйыл хорзæхтау, 

Æз мæ дæндагæй уыдонæн 

Уаз алдзæн цырагъ дардзынæн; 

Æз мæлгъæвзагæй уыдонæн 

Кады зарджытæ зардзынæн. 

Фæлæ ’хсинылæг хионæй 

Ирыл исты ’нхъæл чи тыхса, 

Уый зæрдæрисгæ чи уына, 

Æмæ химидæг ма тыхса, 

Йе былысчъилтæ чи кæна 

Уымæн йе ’гъдауыл, йе ’взагыл, 

Уый нымайдзынæн ингæнмæ 

Æз мæ туджджыныл, ме знагыл. 

Æргом-иу разындысты, поэты метафорæтæ «æхсины лæг», «туджджынтæ» æмæ «знæгтæ», «цъыфызмæнтджытæ» комкоммæ йæхимæ чи æмбæрста, ахæмтæ. Уыдон поэтæй сæ маст райсыны охыл алцæмæ дæр гæппæввонгæй лæууыдысты, æмæ-иу уæд по эты сæрмæ æмбырд кæнын байдыдтой фыдуардхæссæг мигътæ. 

Поэты зæрдæ куыдфæстæмæ тынгдæр здæхта йе ’ргом цард æмæ æхсæнады контрасттæ æвдисынмæ. Йæ радон чиныг хонгæ дæр афтæ ракодта: «Æхсæв æмæ бон». 

Йæ иу æмдзæвгæйы поэт уайдзæфгæнæгау бафиппайы, цардæн æрмæст йæ рухс, йæ хъæлдзæг хуыз чи уыдта æмæ ууыл цины зарджытæ чи нывæста, йæ зын, йæ талынгтæ йын йæхи нæуынæг чи скодта, уымæн: 

Ма, мæ хæлар, сойбыл зарæг ма кæн, 

Афтæ ’нцон дæр нæу зæххыл фæцæрын. 

Цардвæндаг дæрзæгтæ конд у, какон... 

Ды фæзæгъыс: хæхтыл цъити тайы, — 

Тайы, фæлæ, басæтт ыл, — нæма стад. 

Ды фæзарыс : зæрдæ цинæй райы, 

Райы, фæлæ цас æвзары маст та?.. 

Поэт цы рæстæджы цард, уым ын алцы зæрдæйы фæндиаг нæ уыд: æнуд зоопарчы стай адæймагау æвзары хъизæмар; цъиуы лæппын баргъæвсти, басыди; «Дыууæ цæсты, Дыууæ нымæг ыстъалыйы, Тæмæнкалгæ цы ирд арвыл ыскастысты. Уый сатæг сау фыдæхы мигъ нымбæрзта...» Æмæ кæд уыдон рох сты дунейæ, уæддæр сæ поэты зæрдæ уыны, уымæй рох ницы у: 

Æз æмдзæвгæтæ нæ фыссын, — 

Дзырдты топпыхос нæмын. 

Зарæг, ферттивæд дæ хуызы 

Сау лæгсырд марæн нæмыг. 

Фæлæ алы хатт алцыхъом нæ разыны поэт дæр, æмæ уæд йæ зæрдæйыл æрхæндæджы тæлм æртыхсы: 

Куыд ныггуыппæг æхсæв, куыд бамыр, 

Йæ дæлбазыр цавæр ныттар?.. 

Мæ зæрдæмæ ’ртхосæн уæд та мын, 

Арв, иунæг ыстъалы ныддар... 

Ирон лирикты ’хсæн стæм разындзæн Бестауы хуызæн зæрдæргом. Уыцы миниуæг æм куыдфæстæмæ кодта ноджы тыхджындæр, арфдæр æмæ иууыл æххæстдæрæй фæбæрæг, йæ амæлæты фæстæ йын цы чиныг рацыд, «Арты æртæхтæ», зæгъгæ, уым. Йæ раздæры чингуыты тæвдтуг романтикон здæхт ам органикон æгъдауæй схъæздыг цард æмæ адæймаджы уды рæстдзинадæй, реалистон хуызтæ æмæ фæлгъуызтæй, поэты уд æмæ дзы зонд сæхи равдыстой бирæ фенæг æмæ бавзарæгæй. Уыимæ æнæлаз сты поэтикон дæсныйадæй, поэзийы фидыцтæй, æрттивынц æнæнтау æрттывдæй сæ тигътæ æмæ æлвасынц лæджы цæст æмæ зæрдæ сæхимæ. Хъыгагæн, нырма бæстон иртæст æмæ ахуыргонд не сты поэты сфæлдыстадон бынтæ, фæлæ йæ лирикон æмдзæвгæты ’хсæн кæй ис, ирон поэзийы зынаргъ хæзнадоны чи сфидаудзæн, ахæмтæ, уый дызæрдыггаг нæу. 

Бестауты Гиуæргийы поэзийы сæрмагонд миниуджытæй иу у адæймагуарзондзинад, абстрактон хуызы мыййаг нæ, арæх поэтикон артистизмимæ баст чи вæййы, фæлæ конкретон хуызы, зæрдæйы тæгтæ чи змæлын кæны æмæ не ’ппæт буарæй дæр кæй æнкъарæм, ахæмтæ. Поэт куыд царди, фысгæ дæр кодта афтæ, æмæ куыд фыста, афтæ кодта цæргæ дæр. Ацы ныхæстæ ног нал сты, фæлæ уыйхыгъд дзурынц рæстдзинад поэты тыххæй. Цардæн йæхи лæвæрдта, æмæ дæтгæ дæр ракодта, æнæфæстæмæфæкæсгæ, æнæфæстауæрцтæгæнгæ, æцæг поэтыл куыд фидауы, афтæ. Мæнæ йæ царды хъысмæт æвдисæг рæнхъытæ йæ фæстаг чиныгæй: 

Æртуылæн денджыз, афтæ арф дæ бахызтæн 

Æмæ мын нал и ’гас хæдзар ыссарæн; 

Дæ иу æртах дæр фаг уыди зынг бахуыстæн, 

Æнустæм хъизæмар æмæ сарæн. 

Ахæм уыдис поэты цард æцæгæй. 

Бестауты Гиуæргийы сфæлдыстады зæрдæбын ахастыл дзурæг сты тæлмацгæнæджы хуызы йæ къух цы уацмыстæм фæкодта, уыдон дæр, бæрæгæй сыл зыны йæ поэтикон дамгъæ. Уыцы дамгъæ хæссы, уæлдайдæр та йæ оригиналон поэтикон сфæлдыстады æмрæнхъ ын сгуыхтыл кæй нымайæм, уый — Шота Руставелийы «Стайы цармдарæджы» тæлмац, æмæ йын уыцы миниуæг дæр у йæ сæйраг хорздзинæдтимæ нымайгæ. Уымæн поэт йæ цардæй рауæлдай кодта авд азы æмæ æниу цахæмтæ — йæ хуыздæр азтæ! Ацы кадæджы хицæн хæйттæ ирон æвзагмæ раивтой цалдæр поэты, æнæхъæнæй та дыууæ хатты æрцыд ивд. Фæлæ Гиуæргийы тæлмацæн æнæфæрæдигæ базонæн ис йæ иунæг рæнхъæй дæр. Уый у аивадон тæлмацы дæнцæг, ирон æвзаджы лексикон хъæздыгдзинæдтæ æмæ адæмон райстбавæрды фразеологийы æвæрæнты стыр хæзна. Уым разындысты йæ курдиаты æппæт гæнæтæ дæр, йæ алы рæнхъы дæр ис йæ уды къæртт. Гъемæ бирæ сæдæазты размæ æндæр æвзагыл чи æрцыди фыст, уыцы кадæг тæлмацгæнæджы стыр курдиаты руаджы иронау зæлы нырыккон хуызы, йæ оригиналы аив фæлыст æмæ историон бæрджытæ бахъахъхъæнгæйæ. Зæгъæн ис, гуырдзиаг æмæ дунеон литературæйы æвæджиау поэтикон хæзна Гиуæргийы фарнæй ссис ирон литературæйы хæзна дæр. Цыдæр æнгæсдзинад хатæм «Стайы цармдарæджы» гуыппырсарты удыхъæд æмæ йе сиронгæнæджы характеры ’хсæн, æмæ уый дæр тæлмацы æнтысты гыццыл нæ мары. Поэт уарзта уыцы кадæг, цæрддзу йыл кодта, цыма йе ’ппæт царды нысан дæр уый мидæг уыд, уыйау. 

Сæрмагонд ныхасаг сты Бестауты Гиуæргийы поэзийы аивадон амæлттæ, уый дзырдыл куыд куыста, ирон æмдзæвгæйы ритм æмæ рифмæйæн цавæр гæнæнтæ ардта, уыдæттæ. Поэт иузæрдион уыд классикон формæйыл. Фæлæ йын йе сфæлдыстады æмбæлæм верлибртыл дæр, æмæ уыдон дæр сты аив нывæст. Гиуæргийы нымадæй ирон æвзаг фаг тасаг æмæ хъæздыг у цыфæнды вазыгджын хъуыдытæ æмæ поэтикон формæтæн дæр. 

Абон, поэт Бестауты Гиуæргийы рухс ном мысгæйæ, зæрдæ риссы, йæ ном ын ивгъуыд рæстæджы кæй дзурæм, уымæй. Уый куыд æнæнхъæлæджы фæзынд ирон поэзийы арвыл, йе ’взонджы бонты Уадтымыгъы уарзон фæлгонцау, знæт æмæ æнæнцойæ, афтæ æнæнхъæлæджы, æнафоны ахуыссыд йæ цард дæр. Фæлæ цы рухс фæд ныууагъта, уый нæ мынæг кæны, судзы æмæ судздзæн, цалынмæ ирон поэзи уа, цалынмæ ирон аив дзырдæн аргъгæнæг уа, уæдмæ.