Бицъоты Гриш 

Журнал «Мах дуг», 2009, №9, 11 

 

 

Документалон уацау 

 

Гæджиты Бадилайы æрдæгфыст мысинæгтæ кастæн йæ амæлæтæй 39 азы фæстæдæр. Йæ царды хабæрттæ йын чи зыдта, уыдонæй æппæты разæй базыдтон Багаты Барисы, райгуырди Хуссар Ирыстоны Сæриттаты хъæуы. Гæджитыл, йæ мадырвадæлтыл, иузæрдион уыди. Бадилайы цардыл фыст чиныг дунейы рухс фендзæн, уыцы цинæй Барис ныррухсдзæсгом, сси ме ’мхъуыды, ме ’мсагъæс. Мæ дзыхæй ницыма схауди, нæма ской кодтон, Бадилайы дуджы цæмæй фегуырон, уый тыххæй мæ аргъæутты нымæтын ехсæй æркъуырын кæй хъæуы, афтæ Барис дзурынмæ фæци: 

— Бадилайы йæ райгуырдæй фæстæмæ чи зыдта, йемæ æртхъирæны мæй Мамысоны æфцæгыл Гуырдзымæ чи ахызти, уыдонмæ дæ байхъусын хъæудзæни æмæ уыдон ссардзыстæм, фæлæ уал, Бадила кæм райгуырди, уыцы хъæу, гвардийæ лидзгæйæ, Мамысонгоммæ кæуылты рахызтысты, уыцы æфцæгыл дæр хъуамæ ма ахизай?.. Бадилайы хуызæн лæджы цардыл чиныг ныффыссынмæ йæ ныфс чи бахаста, уый хъуамæ рагацау бамбара, цы уæззау уаргъ æй сæккой кæнын хъæуы, йæ гæнæнтæ æмæ йæ авналæнтæм æркæса æмæ йæхи бафæрса: «Сарæхсдзынæн, нæ фæфыдæнхъæл уыдзынæн?». 

Уыдæттæ мын фæсномыг ныхæстæй æмбарын кодта Барис нæ фыццаг фембæлды рæстæг. Афтæ загъта: 

— Шолоховы «Тихий Дон» — мæ цæстытыл мæгуырдæр чиныг нæ уайы. Григори Мелехов цытæ бавзæрста, уыдонæй Гæджиты Бадилайы хабæрттæ цыма цымыдисагдæр æмæ уæззаудæр сты. Къуыдаргомы диссæгтæ дæ куы бандавой, Бадила бирæтæн таурæгъы лæг кæй сси, уый æмбисондæн куы райсай... — Барисы ныхасы таг нал скъуыди. — Бадила стæм гуырд уыди. Хæрз æрыгон ма уыди, уæд ын скъуындæг йæ хъæу, йæ ком. Гуырдзиаг кънйæзты хæдзæртты æххуырсты куысты фыдæбон бавзæрста, се ’взаг сын базыдта. Сæхи æмæ сæ хъæуккæгтæй кæйдæрты галтæ уæймæ атардта. Галтæ дæр фесæфтысты, фесæфти лæппу йæхæдæг дæр. Фенхъæлмæ йæм кастысты цалдæр азы — нал фæзынди, иу уынæг æй нæ фæци. Æмæ йын хист скодтой. Йæ галтæй чи бавдæлон, уыцы хъæуккæгтæ йæ хорзæй кæм мысыдаиккой. Бадилайы хистæр æфсымæр Биаслан Тифлисы трактир «Труд»-ы куыста, Бадила та дзы цумайы лæппу уыди. Биаслан йæ кæстæр æфсымæры алы къахдзæф дæр уыдта, уæддæр йæ цæстыты разæй цыдæр æрбаци... Цæй, Бадилайы царды диссæгтæй фылдæр ницы уыди, æмæ сæ агурын хъæуы. Къуыдаргомы цæрджытæ гуырдзиаг гвардионтæй Мамысонгоммæ кæуылты лыгъдысты, мах та уыцы æфцæгыл Къуыдаргоммæ ныххиздзыстæм. Нæ изæр Стырмæсыгмæ ныххæсдзыстæм... 

Æмæ иу сæумæрайсом Згъилы æфцæджы рæбын Барисимæ «Волгæ»-йæ æрхызтыстæм, аходæны комдзæгтæ скодтам, уалæ æгæрон бæрзонд арвыл чи æмбæлди, уыцы хохыл нæ цæст схастам æмæ азмæлыдыстæм. 

Хъизæмайраг фыдæбæттæ бавзарæг хорхæсджытæ-иу кæуылты ахызтысты, уыцы æфцæгыл ахызтæн, зæгъгæ, мæхицæй ныббузныг уыдаин, фæлæ мæ цæстытыл ауадысты зæрдæйы дзæбæхæн хиирхæфсæн балцы цæуджытæ. Хæссинагæй мæм æрмæстдæр — блокнот æмæ ручкæ. Уæдæ тæккæ æфцæгыл ацафон мит кæй нæма æрхæцы, уый дæр нын хъуыдыгонд уыди. 

Сахатмæ дæр не ’ркастыстæм — æфцæгыл цæуджытæн ахæм рухс бон сæ сахат — хур. Æдзæм къахдзæфтæ кодтам æмдзæхгæр хæрды. Къахвæндаджы мынæг фæд-иу чысæмбæрзт фахсыл куы йæхи равдыста, куы-иу æрбайсæфти къæдзæхуæлцъарыл. 

Æфцæджы рагъ суынын мондагæй цæст æдзух уæллоз бæрзæндтæм лыгъди. Сентябры рухсмæ армытъæпæнмæ кæсæгау алцыдæр йæхи æргом æвдыста. Улæфæнтæ кæддæр фегом сты, æмæ бæрзондмæ тырнæг къахвæндагыл цæуын фенцондæр. 

Æмæ ралæууыди хъазгæмхасæнты загъд хиирхæфсæн ныхæсты рад. Барис — мæнæй цалдæр азы хистæр, фидæрттæарæзт. Хохы схъомыл æмæ æфцæгæн йæ уырдыг фарсыл дæр иу æмæ дыууæ хатты нæ ныццыди, хæрды цæугæйæ къахдзæфы уæз дæр дзы рох нæ уыди. Æмæ йæ алы змæлд дæр — барст, нымад. Кæддæр мæм фæзынди рæвдздæр акъахдзæфтæ кæныны монц æмæ къуыдайраг здæхтæй сдзырдтон: 

— Хæрды сæуынмæ джы мæ хуызæн нæй. 

— Æппæл, æппæл дæхисæй, быдираг, — худæндзастæй дзырдта Барис. — Изæры дæм Далоститæм æркæсдзынæн. 

Нæ фыццаг æхсæв кæм æрвитдзыстæм, уыцы хæдзары хицауы кой мын кодта. 

Къахвæндаг нæ хуыдта æмæ хуыдта хæрдмæ. Æмæ сцымыдис дæн: æппын афон нæма у, нæма суындзынæн æфцæджы бæрзонддæр арæн? Кæддæр æй уыцы дзæбæх суыдтон, цæст дзы бæрæг бынæттæ дæр ацахста. Гъæйтт-мардзæ, иуцасдæр ма æмæ æфцæджы тæккæ рагъмæ схæццæ уыдзыстæм. Уым ма нæ, æвæццæгæн, иуцасдæр дзæгвæз рæтты ауайын бахъæудзæн, уырдыгæй хурæргом дунейыл афæлгæсынæй диссагдæр ницыуал уыдзæн... 

Цы бæрзонд арæнмæ кастæн, уырдæм сæввахс стæм, афтæ мæм йæхи равдыста, цæст ын йæ цъупп дзæбæх не суыдта, хохы уыцы фахс. Æмæ бамбæрстон — æгæр тагъд кæнын, нырма нæ æфцæгмæ дзæвгар-дзæвгæрттæ суайын бахъæудзæн. Æфцæгыл афæдзæй-афæдзмæ зымæджы æууæлтæ нæ фесæфынц, кæм дзы ихкъæйыл бауайын хъæудзæн, кæм дзоданад митыл. 

Бирæ ма фæцыдыстæм зынулæфæн, зынкъахдзæф хæрды, уæд Барис æрлæууыди æмæ мын ацамыдта, чысыл фæкъул ис, ахæм, дзæбæх цæджындзы стæвдæн, уырдыг лæууæг дурмæ. Зæххæй дзы уæлæмæ зындаид цонджы бæрц. 

— Ам ме ’рвады зæй фæласта, — загъта Барис æмæ хъил дуры цурмæ бацыдыстæм. 

Дуры лæгъз фарсыл мæ цæст ацахста цыргъбырынкъ æндон къахæнæй къахт дамгъæтæ, ныггуыбыр кодтон дурмæ æмæ бакастæн: «Ам фæласта зæй Багаты Домейы». Уыцы дурыл фыстытæ бахастон мæ блокнотмæ. Сæ бынмæ афыстон: «Згъиды æфцæг». 4 сентябрь, 1976 аз». 

Барис исты хабар дзуры, уæд-иу æрлæууыди, фадат мын арæзта, цæмæй йын йæ ныхæстæ бæстон ныффыстаин. 

Æмæ уæды фыст у Домейы сæфты хабар дæр. 

Стырмæсыгæй цалдæрæй хор хæссынмæ рацыдысты Цæгат Ирмæ. Сæ фысымтæ — Ногиры. Хор хастой æккойæ. Ардæм схæццæ сты, уæд сыл зæй рацыди. Доме иннæты фæсте аззад, зæйы тæккæ цырен æй æрæййæфта. Æмбæлттæ йæ уынгæ дæр нал акодтой. Мит æппын йæ уарынæй не ’нцади æмæ зæйы дыккаг уылæн куы æрцæуа, уымæй æдас нæ уыдысты. Æмæ сæ фæндагыл атагъд кодтой. Фыццаг фæдисы рацыдысты авдæй. Фæцагуырдтой йæ зæйласты æмæ ницы. Дыккаг фæдисы чи рацыди, уыдон баисты æртиссæдзы. Агуырдтой, агуырдтой æмæ сыл бон куыд æрбацыбыртæ, уый зонгæ дæр нæ бакодтой. Ницы та. Фæдисæтты хистæр загъта: 

— Цæуын хъæуы. Дунейы адæм бабын уыдзысты. 

Мæнæ араст уой, зæгъгæ, афтæ кæстæртæй иуæн йæ телын лæдзæг иу ран цыдæр фæлмæныл нынныдзæвыд. Ракъахтой уыцы ран. Доме бандоныл бадæгау кодта, афтæмæй йæ ссардтой. Хастой йæ хъæбысы. Кæрæдзи къухтыл-иу хæцыдысты, афтæмæй цыдысты. Æнафонты ныххæццæ сты Хъæцмæзты хъæумæ. Æхсæв уым баззадысты. Домейæн уым хист скодтой. 

Барисæн йæхицæн дæр кæддæрты ацы æфцæгыл цæугæ æрцыди. Иуахæмы Сæриттатæй Цæгат Ирмæ фос ратардтой. Æфцæг митæй æрæхгæдта. Æмуырдыг рæтты сæ хъомтæ æмæ сæ бæхтæн иумæ æртæрæн нæ уыди — фæтылдаиккой бынмæ, фесæфтаиккой. Æмæ сæ-иу иугай æркодтой алы хатт дæр. Раззæгтæ-иу бæхы рохтыл, стуры сыкъатыл хæцыдысты, фæстæгтæ — къæдзилыл, афтæмæй иууылдæр ныйирвæзтысты æфцæджы рæбынмæ. 

Стырмæсыджы цæрджытæ хор хæссынмæ æдзухдæр ацы æфцæгыл цыдысты. Бирæ хъыцъыдæттæ-иу банызтой фæндæгтыл. Барисы фыд, йæ фыды æфсымæртæм уыди зæххытæ (уыцы амонд стæмтæм хаудис хохæгтæй) æмæ сæхи хорæй цæрынхъом уыдысты. Йæ мад Сæриттатмæ чындзы куы æрцыди, уæд Барисы дада афтæ загъта: «Мæ чындз, æккойхорæй чи цæры, уыдоны чызг у». 

Домейы сæфты бынатæй цасдæр суадыстæм, уæд мын Барис ацамыдта къæдзæхдуртæй сисамадмæ: 

— Ам фæндаджы алы фæзилæн дæр зæрдыл дарын хъæуы. Уæртæ уыцы амад афтæ зæгъы: ацы фæдыл фалдæр ма ацы — сæрсæфæнæй ахаудзынæ. — Мамысонгоммæ йе ’ргом аздæхта æмæ загъта: — Акæс-ма, ком ардыгæй кæсгæйæ куыд æвæджиауы рæсугъд у! 

Кастæн æмæ цæст ацахста: комы фæндаг гакъон-макъон тæлмæй æфцæгмæ ссæуæны ’рдæм хылди. Аргъæутты дзуринаг бæстæйы цыма фестадтæн. 

Къуыдаргомæй рафтæг хистæртæ мын-иу дзырдтой: «Цы удвидар свæййынц хохæгтæ! Куыд-иу ирвæзтыстæм! Быныскъуыд-иу куыннæ фестæм?! Хоры иу æфсир кæм æрзадаид, зæххæй уый бæрц дæр уæгъды нæ зади. Хæдзæрттæ арæзтой цæхгæр фæхстыл дæр, къæдзæхы æмбуар-иу самадтой мæсыг. Уæлхæдзæртты сæрмæ — иууыл хауæнтæ. Саби-иу фыццаг кæй базыдта, уыцы дзырд уыди «Хауыс!». 

Згъилы æфцæджы сæрæй фæуырдыг кодтам. Куыд бахъуыды кодтон, афтæмæй дзы цæхгæр уырдыг фæхстæ, ныххауæнтæ нал ахста цæст. 

Цыдыстæм, цыдыстæм бынмæ æмæ нæ фæндаг лæгъзаумæ æппын нал æмæ нал хæццæ кодта. Уырдыджы цæуынмæ рæвдз кæй нæ дæн, уый та мæ зæрдыл æрлæууыди. Цæгат Иры ма мæ кæддæрты фæлмæн æфцгуытыл хизын бахъуыди æмæ-иу цыма мæ уæраджычъиритæ рахаудысты. Къуыдаргоммæ ныххæццæ уыдзыстæм, ууыл мæ зæрдæ нал дардтон, кæмдæр мæ къахдзæф ныссындæг, ныццыбыр уыдзæн, зæхх мæ йæхимæ куы æрæлваса, куы мæ ныббæстытæ кæна йæхимæ. 

Æвæццæгæн мæ дзæвгар рæстæг сыбыртт нал хауди, æмæ иуахæмы Барис афтæ бакодта: 

— Нæй джы мæ хуызæн бынмæ сæуынмæ! 

— Быдираг йе ’дзæллагыл сæтты — уæраджычъиритæ йыл нал ис. 

Къуыдаргомы дамгъæзонæг стæм куы уыди, Барис уыцы рæстæг хорз таурæгъгæнæг уыдаид. Æдзухдæр-иу æм дзуринæгтæ разынди. Ныр дæр та дзурынмæ фæци: 

— Ацы комыл суанг Хъæцмæзты хъæумæ ацæудзыстæм æмæ фендзынæ, цы кæрдæгджын сæрвæттæ дзы ис, уый. Ам Хуссар Иры фос хызтысты, ныр сæ гуырдзы сæхи бакодтой. Жорданиайы гвардийа хуссайрæгты цы зындоны баппæрста, уыдæттæ йæ удæй чи бавзæрста, уыдон дын сæ дзурдзысты. Советон рæстæг Гуырдзы хуссар ирæттимæ хæст нал самадтой, фæлæ сæ республикæйыл баст сты æмæ сæ æргомæй-сусæгæй æлхъивынц. Къуыдаргомы йæ рæстæджы æлдар нæ зыдтой. Уый тыххæй бирæ æмбисæндтæ баззад. 

Æлдар Гарсомæ фæзынди. Хъугомы куыд æрбацæйцыд, афтæ фембæлдысты. Йæ ныхас загъта æлдар æмæ аздæхинаг уыди. Гарсо гурдзиагау нæ зыдта, иронау ын афтæ: «Мæ хæдзар мын фен, науæд мæ къубал алыг кæндзынæн». Ратæлмац ын кодтой йæ ныхас, æлдар скатай: «Мæ къубал мын лыг кæны?» Æлдар йæ дзыппæй 3 сомы систа æмæ сæ Гарсойæн радта. Æндæр æлдармæ ирон æххуырсты уыди. Æххуырст, дам-иу æлдармæ сдзырда, дон, дам, ма мын радав. Æмæ, дам, ын-иу дон рахаста. Йæхицæй дæлдæр нæ кодта æлдар ирон æххуырсты. Гъе, Мачабелтæ та тынг карз уыдысты. Сæхи адæмæн дæр æрду дæр нæ хатыр кодтой. Кънйæзтæй иуæн йæ фырт афтæ: «Æгæр ма æфхæр дæ кусджыты». Фыд уæддæр йæ кæнон нæ уагъта. Фырт амардта йæ фыды, гæххæттын æхца йын йæ дзыхы нытътъыста, гъа, ныр, дам, сæ бафсæд! 

Хъæцмæзты хъæумæ кæд æмæ кæд фæхæццæ стæм, æмæ уыцы комы гуырдзыйы уæтæртæн банымайæн нæ уыди. 

Хъæцмæзты хъæуы уынджы цæугæйæ базыдтон: Гæджиты Гула æмæ Санетæн дунейы рухсмæ рацыди цалдæр лæппуйы æмæ иунæг чызг. Уыцы чызджы дыууадæсаздзыдæй радтой ацы хъæумæ ас лæгæн, къуылых лæгæн стыр ирæдыл. Æмæ фенамонд. Бæлвырд хабæрттæ, дам, базондзынæ Гæджиты Къостайæ. 

 

*** 

 

Хуссар Иры хохаг хъæутæн ис дыгай нæмттæ. Бадилайы райгуырæн хъæу хонынц Стырмæсыг. Йæ фылдæр цæрджытæ — Гæджиты мыггагæй, уымæ гæсгæ та йæ хуыдтой Гæджитыхъæу. 

Хъæцмæзты хъæуæй нæ Стырмæсыгмæ бахæццæ кодта машинæ. Рухсæй бауыдтон Бадилайы райгуырæн хъæу, комы фæндагæй кæсгæйæ дзы, æнхъæлдæн, банымадтон фынддæс хæдзармæ æввахс. Хъæумæ кæлы адæджы дон. Йæ фæйнæфарс фæхстæ — хъæды тæлмытæй æмбæрзт, сакъадæхтау мæм зындысты кæм чысылдæр, кæм парахатдæр æрдузтæ. 

Дзырд Къуыдаргом куыд райгуырд, уый тыххæй Бырнацты Лади (райгуырди 1895 азы) афтæ радзырдта: «Кънйаз хъалонмæ бацыд. Æмбисонды къæвда æрцыд. Кънйазы æд бæх дон фæласта æмæ ныммард. Æмæ комыл ном сæвæрдтой «Къудари» ома «мард». Хуыгаты Багъыл та йæ афтæ æмбарын кодта: «Паддзах Тамары бæх дзы фæмард æмæ йæ Къуыдаргом схуыдтой». 

Гæджиты Миха дзырдта: «Стырмæсыджы мæ рæстæджы уыди æхсæрдæс хæдзары. Гæджитæ Кæсаджджынмæ дæр алыгъдысты». Гæджиты Къоста куыд бахъуыды кодта, афтæмæй раджы ам тар хъæд уыди. Фæцагътой йæ æмæ слæгуын. Адæм сбирæ сты, зæхх, хъæд сын нал фаг кодта. Иу мыггаг иннæйы ныццагъта, стæй сæхиуыл зæй рацыд æмæ быныскъуыд фесты. Уый, дам, уæ тæригъæд. 

Бахсæвиуат кодтам Стырмæсыджы Гæджиты Далоститæм. Цыдаид ыл дæс æмæ æртиссæдз азмæ æввахс, æмæ æнхъæлдтон — Бадилайы тыххæй йæм исты дзуринæгтæ разындзæн. Уал азы фæстæ мæ блокноты Далостийы ныхæстæй ницы разынди. Æмæ йæ бамбæрстон: Бадила сæ хъæуæй æвзонгæй ацыди, сæ бинонтæ дæр Ногиры уартæ кæд æрцардысты, æмæ сын Далости сæ хабæрттæн ницы зыдта Барис æм ныхассайæн фæрстытæ лæвæрдта, цæмæй йæхи царды хабæрттæй истытæ æрымыса. Æмæ Далости радзырдта: «Мæ хойыл зынг схæцыди, хосгæнæг ын хос нал ссардта æмæ амарди. Цыппурсы йын хист скодтой. Ногбоны та мæнæн минæвæрттæ арвыстой. Чызг мæ никуы федта, æз дæр чызджы мæ цæсты кæронæй дæр никуы федтон. Нæ хæстæджыты чызджытæ мæ-иу сæ быны скодтой «Цом, дæ куырды фен». Æрмæст Джеоргуыбайы бацыдтæн мæ каистæм. Сиахс уайсадæг чындзы хуызæн, йæ хъæлæс нæ хъуысти. Сылгоймаг, чындз йæ лæджы ном нæ дзырдта. Иу нæм уыди, Чикъала. Минæвæрттæ йын арвыстой. Хæдзары — дыууæ хойы. Сæ иу — дзæбæх чызг, иннæ цыдæр сахъат. Дзæбæхдæрмæ бацамыдтой. Æмæ бафидыдтой. Хæсгæ та йын сахъат чызджы æркодтой. Сайды фæци, уый базыдта Чикъала. Ницы дзуры. Бæрæгбон ралæууыд. Лæг усæн афтæ: „Дзуармæ цом“. Акодта йæ, йæ цæгатмæ йæ баскъæрдта». 

 

*** 

 

Барис архайдта, цæмæй бафиппайон, хуссар ирæттæ цæгатæгтæй цæмæйдæрты кæй хицæн кæнынц, уыдæттæ. Ирон æмбисæндтæ баззад: хъæуæй хъæумæ дæр æндæр æгъдау ис, сыхæй сыхмæ дæр. 

Барис загъта: «Хæдзарæй хæдзармæ дæр ма дзы-иу цыдæр фæзилæнтæ уыди. Иуæн йæ уазæг къуыри дæр уазæг уыди. Æндæр кæйдæр хæдзары та сæмбæлæг уазæгыл нымад цыди райсомæй фæссихормæ. Изæры-иу хъуамæ гъæйтт-зæгъгæ суг састаид. Æнæмæнг кæнинаг уыди уазæгæн туг суадзын. Буцдæрæн ын æргæвстой род кæнæ хъыбыл. Хъыбылæн-иу йе ’ргæвдæнмæ æввахс йæ царм иу лыг фæкодтой, афтæмæй-иу æй фынгыл æрæвæрдтой, ома, кувын дзы нæ фæтчы. Роды сæры царм та дзуарса лыг кодтой, ома, кувинаг у...» 

Нæ иннæ фысымтæ — Багаты Мелыкотæ, цардысты Къуайсайы. Къуайсамæ цæугæйæ мын Барис Мелыкойы койтæ æхсызгонæй кодта. Згъилы æфцæгыл зæй кæй фæласта, уыцы Домейы фæдисы Мелыко дæр уыди. Тынг мадзура йæ хуыдта, фæлæ кусаг, минут, дам, æнцад бадын нæ фæрæзта. 

Раздæры рæстæджы, загъта Барис, цæуылдæрты тынг æууæндыдысты, кæцæйдæр æгъдæуттæ нымадтой æнæмæнг кæнинагыл. Багаты мыггагмæ уыди авд дзуары. Сабаты æмæ хуыцаубоны æмбисбонæй фæстæмæ нæ куыстой. Мыггаг кæрæдзимæ сæ хъус дардтой æмæ-иу нæфæтчиаг рæстæг чи бакуыста, уый хъуамæ æнæмæнг кусарт акодтаид, дзуæрттæй-иу хатыр ракуырдта, Ногиры хæрз зæрондмæ чи фæцард, Багаты уыцы хистæртæй иу афтæ дзырдта: «Сабат æмæ хуыцаубоны фæссихор кусын чи нæ уагъта, уыцы æгъдау хъæздыгæн хорз кодта, уый пайдайæн уыди. Хъæздыгмæ ис, цы аргæвда, уый. Бакуса, аргæвды, хатыр ракуры æмæ уый — æгъдауыл хæст. Мæгуыр лæг цы аргæвда, уый йæм нæй, кусын ын нæ фæтчы æмæ ноджы гæвзыкдæр кæны. Мыггаджы иннæ хистæр Засе та, дам, афтæ загъта: «Цæй æмæ къæвда бонæй хуыцаубон скæнæм, хур бон та кусæн бон уæд». 

Гъе, къуайсайаг Мелыко-иу, кусын нæфæтчы куы уыди, уыцы рæстæг дæр æнцад не ’рбадтаид. Фæтъæбæртт-иу ласта æмæ-иу хъуамæ уыгæрдæнтыл æрзылдаид. Цæуынмæ йæ ничи æййæфта. Хохы цæхгæр фахсыл-иу бæх гакъон-макъон фæдтæ агуырдта. Мелыко-иу æмраст сфардæг, æмæ йæ бæх не ’ййæфта. 

Æмæ уæд Барисы ныхæстæй ахæм хатдзæг скæнæн ис: иу мыггагæй иннæ мыггагмæ дæр æндæр æгъдау ис. 

Кæддæр Багаты мыггагмæ уыди ахæм æгъдау: фынгыл афтид сыкъа чи æвæрдта, уый æфхæрд цыди. Уыди сын-иу уырдыгыстæг. Афтид сыкъатæ йæм æппæрстой æмæ сæ-иу уырдыгыстæг сыхырнайæ ацахста. Иуахæмы сæ куывды сæмбæлд уазæг. Фысымтæ куыд кодтой, афтæ уый дæр йæ афтид сыкъа æппæрста уырдыгстæгмæ. Къонайы артмæ саби йæхи тавта, иуахæмы уазæджы сыкъа сæмбæлди сабийы къæмисæныл, æмæ дзыхъмард фæци. Куывд ма фехæла, зæгъгæ, сабийы мард амбæхстой. Бадты адæмæй алчи йæ хæдзармæ куы ацыди, уæд хъæргæнæг арвыстой. Адæм мардмæ æрцыдысты. Хист ын скодтой. Уым бадти уыцы хæдзары уазæг дæр. Сабийы сæфты хабар куы рахъæр, уæд уазæг цавддурау фæци, сæргуыбырæй сыстади. Сбадын æй кодтой. Бæллæх æнæбары рауад, зæгъгæ, йæ æрсабыр кодтой. Уый фæстæ Багатæ куывд скодтой æмæ загътой: «Амæй фæстæмæ афтид сыкъатæ уырдыгыстæгмæ æппаргæ нал кæндзыстæм. Фынгыл æй чи æрæвæра, уый та цæудзæни иваргонд». 

Мелыкойы хæдзары иунæгæй баййæфтам. Йæ чындз куы фæзиан, ууыл бирæ рæстæг нæ рауад. Мелыкойы бинойнаг æмæ йæ фырт Зауыр уыцы бон зианмæ фæцыдысты. 

Уæлдæр загътон: хуссайраг ирæттæ уазæгæн буцдæрæн æргæвстой род кæнæ хъыбыл. 

Уыцы изæр зианæй хæрз æрæджиау фæзындысты Мелыкойы бинойнаг æмæ йæ фырт Зауыр. Æгасцуай нын загътой. Зæгъын, сæ фадат куыд амоны, афтæ нын рог фынг ацараздзысты, хорæхсæн нæ фæкæндзысты. Зауыры мад Барисы алцæмæйты фарста. Зауырæн йæ хъæлæс дæр дзæбæх нæ райхъуыст, уайтагъд ыл цæст нал æрхæцыд. 

Кæрæдзи рагæй чи нал федта, уыцы æрвадæлты ныхасы суадон нæма æрысыст, афтæ Зауыр æмæ, йемæ чи фæзынди, уыцы кæстæртæ фынг æвæрынмæ фесты. Алы хæрд, алы нозтæй фынг айдзаг. Алцыдæр æрæвæрдтой, иуварс хицæнæй та уал лæууыди æнæхъæнæй койгонд хъыбыл. Хистæр куы скуывта, уæд хъыбыл дæр фынгыл йæ бынат ссардта. 

Дисæй мардтæн: иу сыбыртт сæ никæцæй райхъуысти, афтæмæй нын цыбыр рæстæгмæ Зауыр ахæм уæззау фынг куыд арæвдз кодта?! Ноджы ма цы бафиппайдтон: нæ уазджытæ, куыд уæ скадджын кодтам, цы рæдаукъух стæм, зæгъгæ, æппын ницы уæлдай хуызон фесты нæ фысымтæ. 

Уый уартæ кæд уыди, Багаты Мелыкойы фырт Зауыры лæггад мæ зæрдыл æрбалæууы æмæ та ахъуыды кæнын: нæ хуссайраг ирæттæм рагон æгъдæуттæ хъахъæныны фæтк фидардæр уыди. 

Мах та европæйаг культурæмæ фæхæстæгдæр стæм. Фæлæ та мæ æндæр хъуыды риссаг æлхыскъ акæны: Европæмæ нæ цыдæр цацатæ фæхæстæгдæр кодтой, фæлæ кæд мах атеистондæр фестæм, не ’гъдæуттæ нæ тагъддæр кæд айрох сты? 

Зауыры саударæг мады сурæт мæ нал ферох. 

Ахæм æгъдау дæр уыди хуссары хæхбæсты цæрæг ирæттæм. Гъе, судзаггаг кæй фæхонынц, ахæм зиан-иу кæуыл æрцыд, уыцы сылгоймаг-иу саутæ скодта æмæ-иу сæ йæ амæлæты бонмæ нал раласта. Æз никæмæ сидын, уыцы сылгоймæгты æнæфенд, талынг хонæм, зæгъгæ. Æгъдауы гуырæнтæ кæцæй цæуынц, уый уал бамбарæм. Æгъдæуттæ куы фесæфынц, уæд адæм цы хуызæттæ свæййынц, ныртæккæ уыдæттæ зонæн рæстæг у. 

 

*** 

 

Барис фæзмыдта, йæ фыдæлтæй зондæн, царды хосæн цы баззади, уыцы ныхæстæ. Куыд фæзæгъынц: уæд уыди йæ сæр сæрмæ хæссæг адæмы рæстæг. Барисы дзыхæй схауди: «Афтæ-иу загътой: рæсугъд лæг фенын дæ фæнды, уæд Къуыдаргоммæ бацу æмæ Гæджиты Тадиозы фен». 

Гæджиты Тадиоз нымад лæг кæй уыди, уый æвдисæг хабар радзырдта Гæджиты Къоста: «Кипо Тедетæй, бæрзонд лæг, Гæджитимæ бафидыдта. Багатæ та скъæфынц Гæджиты чызджы. Кипо та фидаугæ бакодта. Багатæ фехстой Кипойы. Йæ худы афардæг нæмыг. Кипо алыгъд. Багатæ аскъæфтой чызджы...» 

Мæ зæрдæ иудадзыд Бадилаимæ дзырдта. Уый хабæрттæ базонын — мæ сæйраг хæс. Иннæ хабæрттæм уыйас мæ хъус нæ дардтон. Уæвгæ та мæ, Бадилайы дуджы цытæ цыди, уыдон тынг агайдтой. Иу сулæфтæн-иу дзурæгæй цы схауди, уыдон талф-тулф фыстæй задысты мæ тетрады. Уæд фæрссаг хабæрттыл кæй нымадтон, ныр мæ уыдоны бæлвырддзинæдтæ дæр куыд тынг бахъæуынц! Ам хъуамæ базыдтаин Багатæ æмæ Кипойы æхсæн цы рауади, йæ куырд чызджы йын цæмæн аскъæфтой?.. Дарддæр хъусæм Къостамæ: «Гæджитæ афæдис кодтой чызгыскъæфджыты размæ. Миты ныллæсыдысты». Бæлвырд хабæрттæ дзурыныл не схæцыди Къоста. Æртæ мыггаджы æхсæн фыдæхдзинад куы райгуыра, уымæй тынг тæссаг уыди. Туг ныккалдаид, туг тугæй æхсад цыдаид. Æмæ сæ уыцы бæллæхæй Тадиоз кæй бахызта, уый уыди Къостайы ахсджиагдæр зæгъинаг. «Тадиоз йæхи Багатæм раппæрста, — дзырдта Къоста. — Тадиоз арæзтæй цыди. Багатæ йын йæ рон, йæ худ... айуæрстой. Ахæм хорз дзаума дардта æмæ-иу æм уый размæ æртхъирæн кодтой. Багатæ бамбæрстой, Тадиоз сæм цæмæн фæзынди, уый æмæ йын загътой: 

— Дауит ам ис. 

— Сымахмæ иу Дауит ис, махмæ æртæ Дауиты, — дзуапп сын радта Тадиоз. Багатæй æрдхорд уыди Тадиозæн, уый йе ’рвадæлтæн афтæ: 

— Тадиоз нымад лæг у, байхъусут æм. 

Тадиоз сын загъта: 

— Рауадзут чызджы, æгъдауæй йæ нæхицæй рахæсдзыстут. 

Уыцы ныхас, цæмæй рæстæг рамбула, уый тыххæй загъта Тадиоз. 

Ауагътой чызджы Багатæ, Хæмпæлгомы йæ Муртутæм æрхастой. Уырдыгæй йæ Стырмæсыгмæ ахастой. Кипо назбæласы хуызæн стыр лæг уыди. Æрцыди. Æрыскъæрдта гæрæм гал Гæджитæм. Бæгæны бахсыстой. Мысырты хæдзары æртæ боны фæминас кодтой. Ахаста йæ усы Кипо. Фæсвæдты йæ ахаста. Тадиоз дæр æнцад нæ бадти, аргъ ын чи кодта, ахæм лæгты руаджы фыдæхы арт судзын нæ бауагъта». 

Тадиоз ма чысыл уыди, уæд ын ус æрхастой. Сылгоймаг — йæхицæй хистæр. Лæппу-иу бафынæй, бинойнаг-иу æй йæ уатмæ бахаста. Гуырдзиаг æвзаг æвзонгæй базыдта Тадиоз, ахæм та-иу ахуыргондыл нымад цыди. Уæдæ Тадиоз хохаг зынвадаты фыдæбæттæй дæр æнæхай нæ уыди. Дыууæйæ хæдзары сæрæмбæрзæн хъуари фастой. Зæй сыл рацыди. Йе ’мбал къутæр ацахста, Тадиоз та, зæй кæй фæфæлдæхта, ахæм бæласыл ныххæцыд. Къутæр дæр æмæ, бæлас дæр «зæйы сæрыл цыдысты». Дыууæйæ дæр фервæзтысты æмæ сын стыр куывдтæ фæкодтой. Тадиоз Микъалайы хæстæй куы æрцыди, æцæг кад кæнын ын уæд райдыдтой. Уырыссаг æвзаг уый бæрц базыдта æмæ, Уæрæсейы цытæ цæуы, уыдæттæ æнцонæй æмбæрста. Къуыдаргомы адæм æм цыдысты дунейы æмбисонды хабæрттæ базонынмæ. Тадиозæй базыдтой, зæхх цæмæй иугай лæгты къухы мауал уа, ууыл стыр тохтæ кæй цæуы, амы кънйæзты зæххытæ дæр ист кæй цæудзысты. Тадиоз дыууадæс бæхы æрласта йемæ æфсадæй. Æппæты разæй уый æрхаста хъæумæ «винтовкъæ» Хонгæ та йæ кодтой «германски винтовкъæ». 

Дукани дæр уыди Тадиозæн. Дарæсы хорз æмæ зынаргъæй уымæ цас уыди æмæ йын-иу цы фидыцы хос фесты, æмæ-иу йæ фæдыл кæсынæй не ’фсæстысты. Афтæ загътой: «Куыд дзуармæ, афтæ йæм бæллыдысты». Куы амарди, уæд æй кæмдæриддæр зыдтой — алкæм дæр ын хистытæ фæкодтой. 

Зиуы-иу чи рамбылдта, уый дæр кады аккаг кодтой хуссар ирæттæ. Мæкъуыл, цъери амайынмæ дæсны лæджы дæр. Куывд, чындзæхсæвы дæр сын-иу ахæм фæлварæн басгуыхти. Уыди хъæдын нуазæнтæ, уыди галы кæнæ дзæбидыры сыкъатæ. Кæддæр-иу «Æйтты рæгъ» рауагътой. Иу лæгмæ 13 нуазæны. Алы нуазæнæй дæр-иу хицæн сидт ракодтой. Номард дæр ма йæ хуыдтой. Алы нуазæн дæр бынæй нуазгæ. Куы дзы фæуадзай — фæивар дæ кодтой. 

Йæ хъарутыл-иу йæ зæрдæ чи нæ дардта, уый-иу загъта: «Уый бæрц фос бавæрын мæ бон нæу, холлагæй рæвдз нæ дæн». Æмæ, дам, ын-иу 13 нуазæнæй иунæг аскъуыдтой. 

Ахæмтæ дзы-иу, загътой, разынди æмæ-иу сыхырнайыл хæцæгмæ æппæрста йæ æрдæгнуæзт сыкъа, ома, арахъхъ акæла æмæ йæ фæивар кæной. Нæ, дам-иу, æфсæсти æмæ барæй афтæ кодта. 

Уыцы рæстæджыты диссæгтæ дзурджытæй бирæтæм байхъуыстон æмæ сын сæ ныхæстæм мæ хъус дардтон: уæддæр рæсугъд, æцæг лæг цавæр миниуджытæй хъуамæ фæхайджын уыдаид? Æмæ сæм тыхджын лæг кадджын кæй уыди, уый дæр бафиппйдтон. 

Иу тыхджын лæджы кой цалдæрмæ рауади. Артъен æй хуыдтой. Иу загъта: «Згъæлд нартхоры голлаг ахаста æфцæгыл». Иннæ загъта: «Голлаг ссад æххормаг аз Стырмæсыгæй Буронмæ æрхаста, æфцæгыл æрхизгæйæ. Уырдыгæй йæ Ногирмæ та уæрдоны нылласта. Хос кæрдгæйæ йыл æртиссæдзаздзыдæй дæр æрыгæттæй ничи тых кодта». Æртыккаг радзырдта: «Артъен æмæ Григол Гуырдзымæ æрхуы æгтæ давынмæ ацыдысты. Рахастой фæйнæ аджы. Артъен — стыр аг, Григол — чысыл аг. Фæдисæттæ сæ расырдтой. Талынджы сæ зæрдаивæй æхстой. Григолы тых асаст. Нал цæуы. Артъен æй æд аг йæхи аджы авæрдта. Нæ йæ раййæфтой фæдисæттæ». 

Артъен — уæйыг лæг, фæлæ æгъдауыл хæст кæй уыди, уый дæр адæмæй нæ ферох. Афтæ загътой: «Артъен бадты бады — æгъдау дзы уыди. Артъен уынджы акаст — æгъдау дзы уыди». 

Æмæ Багаты Барисæй ахæм ныхæстæ схауд: «Бадила йæ адæмы „полудикари“ кæй рахуыдта, уымæй фæрæдыди. Нæ адæм сæ сæр сæрмæ хастой. Æгъдауыл тынг хæцыдысты. Æмæ се ’хсæн рæсугъд лæг чи у, æцæг адæймаг, уый дæр зыдтой». 

 

*** 

 

Барисимæ цыдыстæм, ранæй-рæтты ма стæм къутæртæ кæм аззад, сæрвæттæ æмæ уыгæрдæнтæ кæм апарахат сты, уыцы фæлмæн рæгътыл. Сентябры рухсæйдзаг бон нæм дзæбæх зындысты хъæутæ æмæ мын сæ амыдта. Фæссихоры стæм мигъаууæттæ зæххыл лæсыдысты, уыцы афон нæ нæ фæндаг бахаста хосгæрдæджы цурмæ. 

Æз уарзын хос кæрдын. Мæ бæллиц — ног цагъд, саудурæй дауд цæвæгæй задгæрдæг тъæпæныл ахæсс дзæбæх уис. Хосгæрдæджы ауыныны размæ уыгæрдæнтыл цас фæцыдыстæм, æмæ мæм мæ зæрдæ иу хатт дæр не сдзырдта исчи ардæм цæвæгимæ рацæудзæн, уый. Бæрæг уыди: къæвдатæ дзы рагæй нал æрцыди, æмæ уыцы бирæ тъæпæнты уыгæрдæнхуыз чысыл гæбæзтыд дæр цæст не ’рхæцыд. 

Дзæгæрæгхус тихалæг сарæх, хурмæ куыд руади, уый æнкъардтон. Сæ сыф æмæ ма сæ дидинкъуыбыртæ фæскъæвда дæр сæ хуыз равдыстаиккой, ууыл зæрдæ дарæн нал уыди. 

Хосгæрдæг рæстæмбис асæй — бæрзонддæр. Æрдæгбæгънæг, йæ буарыл уддзæф дæр æмбæла, фæлæ йæм хуры судзаг тынтæ æгæр ма ныйирвæзой. 

Спорт чысылæй кæмæн фæадджын вæййы, йæ мады гуыбынæй рахæсгæ саджы фисынтыл амад гуырыконд зæронды кармæ чи ахæссы, æмæ спортивон дарæстæ алы хуызты кæмæ сарæх вæййынц, уыдонæй уыди. Уæвгæ йыл цыфæнды дарæстæ баппар, уæддæр ын йæ нывмæ хæссинаг фидыц рæсугъд уæнгтæ нæ бамбæхстаиккой. 

Бердзенты олимпиадæты сгуыхт лæгмæ кæсæгау кастæн Геркулесарæзт хосгæрдæгмæ. Йæ хурсыгъд фидæрттæарæзт даргъ цæнгтæн скоммæгæс парахатæвнал уæрæхуисхæссæг цæвæг. Йæ бынаты мæхи авæрдтон. Уыцы цæвæг мын дзæгæрæгхус тихалджытæй искуы иу хал ракъуырдтаид, иннæтæ-иу фæфæлдæхтаиккой. Уымæн йæ уис бæрæг дардта. 

Къуыдаргоммæ уынынмæ кæмæ цыдысты, уыцы Тадиозы хуызист дæр никуы федтон æмæ ныр ацы хосгæрдæгмæ гæсгæ мæ цæстыты раз фегуырди. 

Тадиозы рæстæджытæм та мæ хуыдта Барис: «Æнцонæй ничи царди Къуыдаргомы. Æлдар дзы нæ уыди, æххуырст дзы ничи дардта. Æмцæдис кодтой. Дæумæ — галтæ. Мæнмæ галтæ нæй. Мæнмæ — лæгдых. Дыууæ галæн иу бон хъуамæ бакусæм. Иу бон та галты хицауы тыххæй. Иу бон кусæм мæн тыххæй. Мæнмæ галтæ нæй. Куыстой ерысæй. Дæ цъери рæсугъд амад куынæ уа, афоныл куынæ æрласай цъеритæ, уæд дыл худгæ кодтой. Æвзæр кусæнгарзæй кусыс, æз дæ рæзты фæцæуын, уæд мæ хъуамæ хатыр ракурай. Зиуæй куыстой хохаг адæм, зиу сæ басаста, домдта сæ æнæсайд куыст. Уыди хоскæрдæнты, хуымкæрдæнты, хуымгæнæнты æмæ сугласæнты зиутæ. Сæ тæккæ диссагдæр — хосгæрдæнты зиу. Зиу кодтой хосдзауцух кæнæ, иунæг хосдзау кæмæ уыди, ахæм хæдзæрттæ. Бирæ уыгæрдæнтæ кæмæ уыди, уый дæр зиууæтты æххуыс хъуыди. Зиумæ-иу сæхи æгъдауæй æрцыдысты суанг æндæр хъæутæй дæр. Дыууиссæдз, дæс æмæ дыууиссæдз дæр-иу баисты хосгæрдджытæ. Тынг къул рæтты кæрдгæйæ цыдысты зулаив, сегас-иу кæрæдзи фæдыл нал æрлæууыдысты. Хауынæй тас кæм уыди, уым хæдзары хицау карста йæхæдæг. Хæсы сæр чи æрлæууыди, уый-иу ныззарыди. «Емпоп» хуыдтой уыцы зарæг. Зарæг-иу суæнгрог кодта зиууæтты. Зарæг уыди зиуы æмбис. Зарæгæн-иу ногæй ногмæ ныхæстæ æрбаймысыдысты. Уыцы зарæгæй ма зæрдыл æрлæууыди цалдæр рæнхъы: 

 

Ой, хосдзау, гъей! 

Ойтæ, ой, уæрæйдæ! 

Размæ, хосдзау, о-у-у!.. 

Æрсуры дæ, оу-у-у! 

Лидзгæ, хосдзау, о-у-у! 

 

Ерысæй карстой. Ерыс-иу кæддæр стынг ис æмæ-иу зонгуытыл цæугæйæ кæрдын байдыдтой. Хæсы кæрон та-иу «Сагъæса» азарыдысты. Уыцы зарæг та сын сæ фæллад сырдта. Ерысы рæстæг рабæрæг вæййы хъаруджындæр, арæхстджындæр. Ахæмæн-иу кодтой зæрдæлхæнæнтæ. Аходæны рæстæг ын — гуыл. Сихоры рæстæг æм-иу æрхаудис кусæрттаджы сгуы. Иннæ зиуты рæстæг та ма-иу зæрдæлхæнæн кодтой, йæ гал, йæ кусæнгарз хуыздæр кæмæн у, уымæн дæр. Куыстыхъæдмæ тынг кастысты. Йæ уис-иу тæлмытæ-тæлмытæй кæмæн аззад, уый карст-иу рахуыдтой «хуыбарц» æмæ нымад нæ цыди. Нымад нæ цыди «цъиудзагъд» карст дæр — бынтыл нæ даста цæвæг, æмæ-иу ссивæджы уыцы бынæттæ хъыгдардтой. Изæрæй-иу зæронд лæг азылди хосгæрстыл æмæ-иу загъта æппæты хуыздæр зиууоны ном. Æхсæвæры рæстæг уымæн лæвæрдтой сгуы. Хосдзæутты аходæны буц хæринæгтæ — уæливыхтæ æмæ дзыкка. Æмбисонд дæр — уæливыхтæ, нозт. Изæры та-иу дыууæ кусарты дæр акодтой. Зæрдæлхæнæн гуыл-иу уæлахиздзауæн бахастой лæппутæ æмæ чызджытæ. Кусæнгарзы рæвдзмæ хъус тынг дардтой. Алы хосдзауæн дæр-иу радтой цæвæг цыргъгæнæн дур нымæтын агъуды тъыстæй. Дыууæ лæгæн — иу хъæсдарæг æмæ иу дзæбуг. Сæрмагонд къæдзæхæй æфтыдтой цæвæгцыргъгæнæнтæ. Саудур — хуыздæр цыргъгæнæн, сырх дур цæвæджы тынг хæры. 

Голтæ кодтой цъеритæ амайыны размæ. Хос æрæппарын хъуыди, æдæрсгæ змæлæн кæм ис, ахæм ранмæ. Иу голы вæййы фондз, æхсæз цъерийы кæмæй самайай, уый бæрц хос. Дæ гол дзæбæх нæ рауагътай — къæдзæхыл-иу йæхи скъуырдта, кæнæ-иу бæлæстæм баирвæзт, æмæ дæ фыдæбæттæ фæдзæгъæл сты. 

Цъери амайыны размæ зæххы уæлæнгай сагъд кæнынц, йæ кæроныл хæдзонæг кæмæн ис, ахæм хъил. Хъилы алыварс амайынц хос. Æмбисмæ схæццæ, уæд æм иу схизы, нæмы йæ. Хъилы кæрон хъуамæ зына. Хъилыл дон цæмæй ма лæдæрса, уый тыххæй йын кæнынц худ — хосы гуцъула хъилыл хъæддых æрбатухынц, куыннæ райхæла, афтæ. Фыццаг мит æруарыны онг цъери ныббады, дзоныгъмæ кæнæ йæ мæхъимæ æрфæлдахынц æмæ йæ æфтауцуатмæ æрласынц. 

Уыгæрдæнтæм хъус дарын хъуыди. Сау уыры дзы-иу сарæх, зæххы абырынц, фæндæгтæ дзы айгæрдынц æмæ уыгæрдæн лæгъз нал вæййы. Хос карст фесты, уæд-иу ардæм ратардтой хъомты, сæ къæхты бын уырыты цъист кодтой æмæ-иу уыгæрдæн слæгъз. 

Хорæфснайæнты рæстæг дæр уыди хорз куысты барæнтæ. Хуым кæрдæгæн фылдæр æнтыса, зæгъгæ-иу йе ’нгуылдзтæм къæбæлтæ амхасæн кодта. Иу æвнæлдæн-иу æфсирджын æвзартæй йæ армы цы фæци, уыдон-иу афтæ æрбалхъывта æмæ-иу сæ йæ сæрты куы аппæрста, уæд-иу нæ апырх сты. Дыууæ кæрдæгæн уыди иу куырисбæттæг. Куырис куыд баст у, уый базоныны тыххæй дзы-иу цалдæр халыл схæцыдысты. Кæд ласын не скомой, уæд хорз баст у. 

 

*** 

 

Барис мæ йæ райгуырæн хъæу Сæриттатмæ дæр бахуыдта. Хъæуæн бындурæвæрджытæ равзæрстой ацы бынат. Дон æм æввахс нæ разынд, фæлæ дзы — дунейы уыгæрдæнтæ æмæ сæрвæттæ. Æвзæрст бынатæй иуцасдæр æддæдæр ссардтой суадон, хохы фахсыл æй хъæумæ æруагътой къæдзæхы тигътæ нуккъуырфкъахтæй донвæд аразгæйæ. Суадон хъæумæ куы æрхæццæ, уæд æй хицæн нуквæдтыл тъæпæнджытæм арæзтой. 

Зырнæйзылд къустæ æмæ уидгуытæ арæзтой хъæуккæгтæ сæхæдæг. Бинонтæй алкæмæн дæр уыди йæхи къус æмæ уидыг. Мæ дада, загъта Барис, йæ къус иннæты къустимæ æвæрын нæ уагъта. 

Чъизи, æнæфснайд, æдзæллагыл худтысты. Барисы фыдымад Нини-иу Сæриттатæй фæраст, сæ чызджытæ чындзы кæдæм фæцыдысты, уыцы хъæутæм, уыцы хæдзæрттæм. Къонайы сæрмæ — уæлæндгуытæ. Иуыл фиутæ ауыгъд, иннæуыл хус кодтой уæлæйы дарæс. Дыууæ уæлæндыджы æхсæнты царæй æрцыд къонайы рæхыс, йæ кæрон — агауындзæн. Нини-иу рæхысыл йæ арм æрхаста æмæ-иу алайæ куы сахуырсти, уæд сæ чызджытыл, æндæр хæдзары чындзытыл мæгуыры бон кодта. Хъæумæ æрбацæуæнтæм-иу сæ хъус дардтой, Нинийы ауынгæйæ-иу бакатай кодтой: «Нæ фыдбылыз та æрбацæуы!» Æмæ-иу æфснайынмæ фесты. 

Чызджы-иу йæ фидæны хæдзармæ раджы цæттæ кæнын байдыдтой. Чындздзон чызг зыдта, йæ фидæны хæдзары йæм цы фыдæбæттæ æнхъæлмæ касти, уый. Лæгтæ ма-иу фынæй кодтой, чындз-иу уæд фестади. Хæдзары-иу дæс куыстхъом лæджы дæр уыди æмæ сын сæ къогъодзиты хъуамæ фæсал бакодтаид, сæ фæсмын цъындатæ, сæ зæнгæйттæ сыгъдæг æмæ хус уыдаиккой. Ходыгъд ын-иу кæд æххуыс кодта, æндæр арт кæнын дæр чындзæн йæхимæ касти. Зæхбын, сæрст хæдзар рамæрзын хъуыди. Хъомты, бæхты бынтæ дæр сыгъдæг кодта чындз. Зымæгон кæрты миттæ фыййагæй калинаг, уый фæстæ уисойæ мæрзинаг. Къæртаты-иу цалдæр хасты æрбакодта дон. Амонд кæмæ каст, уымæн йæ ходыгъдтæ — æххуысгæнæг. Чындзы цæуæн бон-иу чызг дзыназгæ куыдæй фæкуыдта, цæссыгæй йæхи фехсадта. 

Барис сæ хъæуы чындзытæй иуы æрымысыд. Кæмæ æрцыд, уыцы бинонтыл хъæубæстæ не ’рвæссыдысты, сæ хойраг сын ничи хордта. Ацы чындз сæ баудмидæг кодта. Лæг йæ усы руаджы сæмпæрчъийæ нал цыди. Фæлæ бахус ис йæ удæй тонагæнæг сылгоймаг, пецмæрзæн цъылыны хуызæн баихсыд. 

Гуфтайы хъæуы дæр бахсæвиуат кодтам Джиоты хæдзары, Хаджитæм. Адджын адæймаг уыди Барисæн. Ардæм мæ хуымæтæджы нæ фæхуыдта Барис. Ирон æгъдау йæ алы уæнджы дæр кæмæн уыди, ацы хæдзармæ ахæм чындз æрцыди. Уый уыди Хаджийы мад Чызнал. Цардбарæгхуыз ма уыди. 

Чызнал бачызг, уæд йæ фыд амарди. Йæ бæрны баззадысты кæстæр хотæ æмæ æфсымæртæ. Чызг хæдзар цудын нæ бауагъта. Хъæддзау дæр йæхæдæг. Хос карста, цъеритæ амадта, æфтауцмæ сæ ласта. 

Тыхæвзарæн дуртæ-иу уыди хохаг хъæуты. Айчы хуызæн дур. Æнгуылдзтæ дзы-иу кæм фæфидар уыдаиккой, ахæм дæрзæг уырзы бæрц ран дæр дзы-иу нæ разынд æмæ йæ зæххæй нæ фæиртасын кодтаис уыцы тыхæвзарæн дуры. Æрбатул æй дæ къахуæлфæдтæм, дæ зæнгтыл æй стул, дæ уæрджытæй фæуæле, дæ хъæбысмæ схæццæ. Суанг-иу хъуамæ уæхскмæ схæццæ уыдаид. Ахæм тыхæвзарæн дур исыныл-иу нæлгоймæгтимæ фæерыс Чызнал. Джиотæм чындзы куы æрцыди, уæд уыдæттæ йæ хицауы хъустыл æрцыдысты. Бафæлварон æй, зæгъгæ, йæ чындзмæ фæдзырдта баба. Дыууæ лæджы сыл нæ аххæссыдаиккой, ахæм сыфцæй ласт тæрс бæлæстæ — сæ уынджы. Дыкъухыг хырхæй сæ ныллыгтæ кодтой баба æмæ Чызнал. Фæлладхуыз дæр нæ баци чындз. Йæ сæрбæттæн ын йæхи къухæй систа баба, мауал мæм уайсад, зæгъгæ. 

Ахæм фæлмæнтæдзураг, чындзы фыдæбонæн аргъ зонæг, чындзы рис æмбарæг дадатæ æмæ бабатæ дæр нæм-иу разынди. 

 

*** 

 

Ногирмæ, Гæджиты Къостамæ дæр Барисимæ фæцыдтæн. 

Къоста дæр райгуырди Стырмæсыджы хъæуы. Уыди Бадилайы æмгар. Бинонтæ нæм рухсдзæстæй ракастысты. Бадилайы царды хабæрттæ чиныджы фыстæй дунейы рухс фендзысты, зæгъгæ, Къостайы цæсгомæй хуртæ касти, йæ цин йæ бинонтыл дæр æфтыдта. Йæ мысинæгтæ чиныгмæ хæссыны аккаг куынæ рауайой, зæгъгæ, тыхсти. 

Немæ аластам магнитофон, уæззауæн æй бахастам. Чи зоны, уый размæ уынгæ дæр кæй никуы фæкодта, уыцы ныхæстæ ныхъуырæг зондджын аппаратæн йæ мысинæгтæ дзурын куы байдыдта Къоста, уæд стагъд. Къостайы æмбæрстон. Мæхæдæг дæр кæддæрты магнитофоны раз хъуамæ мæлгъæвзаг фестадаин, æмæ та-иу ныссуйтæ дæн. 

Уалынмæ ралæууыди ирон хæдзары ирон фынджы рад. Нозты руаджы нæ чемы æрцыдыстæм. Къоста фервæзт магнитофоны ахæстæй æмæ дзырдта æдæрсгæ, дзырд ын скоммæгæс. 

Магнитофоны фыст ныхæстæ машинкæйæ гæххæтмæ раивтон, бакастæн сæ æмæ рабæрæг — Къостамæ мæ æнæмæнг фæцæуын кæй бахъæудзæн. Йæ дзуринæгтæй бирæ цыдæртæ — фæбæлвырддæргæнинаг. Бирæ зоны æмæ мын сæ хъуамæ бæстон фæдзура. 

Къоста мæм уайтагъд йæхæдæг фæзынди. Нæ горæтаг фатеры къæсæрæй куыддæр æрбахызти, афтæ йæ сæр батылдта, сдзырдта: 

— Цытæ дын фæдзырдтон?! Дæлæ-уæлæ ныхæстæ. 

Бæрæг уыди, куы сæм уыдыстæм, уæдæй нырмæ йæхи кæй фæхордта. 

Иунæг уыдтæн æмæ, къух цы амоны, уымæй йæ бабуц кæнон, зæгъгæ, базмæлыдтæн. Ской дæр мæ нæ бауагъта: 

— Мæ дæлæ-уæлæ ныхæстæй мæ цæсгом судзы. Нæ рæстæгæй мацы фесафæм æмæ дын сæ фæдзурон... 

Ныллæджытæ, фæлæ бæзæрхыгтæарæзт уыди Къоста, уæд цыппарыссæдзмæ баввахс сты йæ азтæ, фæлæ йæм зæронды æууæлтæй ницыма иртæстон. 

Ивгъуыд рæстæгмæ мæ фæхуыдтой Къостайы ныхæстæ. 

Комбæттæн æхсæв. Рæхысыл дзидзатæй дзаг аг ауыгъд. Аджы бын цыренæй сыгъдысты сатретæ. Мæхи батавон, зæгъгæ, Къоста зылын сатрейыл абадти, сатрейы кæрон суади агыл, фыцгæ бас ыл ракалди æмæ йе ’рбадæнтæ басыгъдысты. Кæрдæджытæй йын хостæ кодтой. Афтæ сын бацамыдтой: тæрхъусы къах басудз, йæ хъуыны сыгъдон ын хъæдгомыл зæрд æмæ сур кæндзæн. Картоф кардæй хафтой æмæ уый дæр хъæдгомыл æвæрдтой. Арсы сойæдзаг хæцъил дæр ыл æвæрдтой. Дыууæ азмæ фæсæрæн. 

Ссæдз азы цыди Къостайыл, уæд йæ тæккæ хъаруйыл уыди. Икъоты Самелтæн хосгæрдæнты зиуы ацыди. Уыдысты дыууадæс, карстой уырдыг уыгæрдæны. Гуыл-иу кæмæн радтой, уыцы уæлахиздзауы кой-иу хъæуыл айхъуысти. Гуыл-иу арæх рамбылдта Къоста. Уыцы бон дæр та хæрæгдымæг арæх кæрдæг сæрдасæнау карста, аразæй та ис. Хæсы кæронмæ ахæццæ уа, афтæ йæ фæстæ цæуæджы цæвæг æрбауад Къостайы фадхъулы бынты. Туг цыхцырæг ныллæууыд. Йæ хæдон ын æрфарин кодтой, абастой цæф къах. Сæ хъæбысты йæ хъæумæ фескъæфтой. Дыууæ азы йын фæхос кодтой. Зæнджы стæг фæлыстæг. Фистæгæй цæугæйæ-иу къах арæсыди, уазалæн нал фæрæзта. 

Æдзæстуарзонмæ дæр хорз зонд нæ цæуы æмæ йын барæй афтæ бакодтаид йе ’мзиууон. 

Æххуырсты фыдæбæттæ бавзæрста Къоста. Йæхæдæг сæ куыд дзырдта, афтæмæй цыма цæстытыл хуыздæр ауайынц: 

— Мерабатæ, дыууæ æфсымæры. Кънйæзтæ. Сиобаны цардысты. Хуссæрттæ — уыдоны. Æз сæм æххуырсты уыдтæн. Цæхджын фыдтæн арт кодтон. Сæ сой тæдзы, æмæ-иу зæххыл мæсыг сарæзтой. Кусæг адæм сын-иу сæ кусæрттæй æрбахастой хай. Æмæ та-иу æй сауыгътой цæхджын фыдтимæ. Кънйаз-иу раарфæ кодта: «Ицоцхли¹ » Кънйаз-иу æрхуыдта йе ’мгæртты дæс æмæ дыууиссæдзæй. Сæдæйы бæрц дæр. Глехи² адæм сын уыдысты лæггадгæнæг. Кафын-иу райдыдтой. Сæ сылгоймæгтæ доныхъазты хуызæн. Глехитæ сын-иу сæ фæдджитыл схæцыдысты. Хæргæ та кодтой мæнæ низджыны хуызæн. Æнæбары комдзæгтæ-иу скодтой. Стонг кæм уыдысты... Гуырдзиаг мæгуыр ус. Йæ лæппу — æфсады. Йæ бон нæ уыд хъалон фидын. Гуыбыр уыд кънйаз. Ус æм бацыд: «Батъоно³ , мæ лæппу æфсады ис æмæ цыбыркъух дæн...» Æрцыд йæ лæппу æфсадæй. Кънйаз сæм бацыд, хъалон бадомдта. Лæппу мæстыйæ: «Азилдзынæн хъæутыл æмæ дын дæ хъалон ратдзынæн». Кънйаз мæстыйæ: «Æдзух ардæм цæудзынæн?» Лæппу йæ фелвæста, зæххыл æй ныццавта. Кънйаз амарди. Глехи абон дæр кæм ис, уый бæрæг нæй. Сæ быркуы ахæм стыр уыд — ныххиз æм æмæ йæ æхс. Бирæ къомнæттæ сæм. Иуы — фыд ауыгъд. Чи цы уарзы, уый йын кодтой. Сæйаг лæгау — сæ хæрд. Хуым сын кодтам мах, æххуырстытæ, фыййау цыдыстæм, суг ластам, æхсæстам сæнæфсиртæ, къæпи, тохийæ⁴ къахтам уалдзæджы фæлдæхт хуым. Фыццаг хатт æххуырсты уыдтæн Арутентæм, сомихæгтæм. Дон мын ласын кодтой стыр дурыны. Мæсты сæм кодтон, сæ доныл сын-иу истытæ дæр ныккалдтон. Чызг-иу ласта кънйазы дзабыртæ, уыцы дзабырты-иу дон ныккодтон. Уый фæстæ та æххуырсты уыдтæн Пъаулемæ. Скъæты сæрмæ — мæ хуыссæн. Мæ фыд Ариман мæм æрцыд. Æз ын: «Æвзæр фынæйгæнæнтæ мын ис». Уый сæм сзагъд: «Æнæхицау æй æнхъæлут? Мæ фырт уын куыдз у?» Радтой мын хорз хуыссæнтæ. Æххуырсты митæ нæ уарзтон æмæ иу ран бирæ нæ фæрæзтон. Бæстæ, зæххытæ — сæ къухы. Дардтой сау сукнотæ — цухъхъатæ, рон, хъама, бæрцытæ. Фыййауы къогъодзитæй-иу бафæлмæцыдыстæм æдзух æртæхы æмæ-иу хъæдын дзабыртæ скодтон. Хъæдын уæфсты фæрстыл гæрзытæ æрбахуый, æрбабæтт сæ. 

Къоста-иу йæ фыд Ариманы кой арæх ракодта æмæ-иу чысыл цин нæ бавзæрста. 

Ариманыл къуыри цыди, уæд йæ фыд Чермен амард. Ариманы мад Гуыбионæн æрвадæлты лæгтæ бамбарын кодтой, цæмæй йæ сывæллоны ныууадза æмæ йæ цæгатмæ ацæуа. Æфсон агурын дæр сæ-иу нæ хъуыди: нырма æрыгон дæ æмæ дæ амонд агур. Гуыбион сын загъта: «Никæдæм цæуын, мæ сабийы нæ ныууадздзынæн». Уæд ын æрвадæлтæ байстой йæ хæдзар. Ариманы фыд Черменæн Зæгъойтæм уыди лæскъ. Уыдон дæр ын байстой. Гуыбион йæ сабиимæ æрвадæлтæй куы кæй скъæты царди, куы кæй. Курæггаг комдзæгтæй ирвæзтысты. Йæ хъизæмайраг уавæртæй куы сфæлмæцыд Гуыбион, уæд æд сывæллон йæ цæгатмæ ацыди. 

Ариман бахъомыл, йе ’мгар лæппутæй кæйдæр фæнадта. Уый мад ын бауайдзæф кодта: 

— Куыд уæндыс ды мæ лæппумæ, дзæгъæлзад чи у, уый! Гуыбион фæстæмæ æрыздæхт Стырмæсыгмæ. Цардысты кæйдæр скъæты. Мад-иу ныттæхуды кодта: 

— Искуы дæ хъæбулы ласт сугты артмæ дæ къухтæ батав! Ариманы мады йæ цæгат кæмæндæр усæн радтой. Лæппуйæн цард ад нал кодта. Йæ мадмæ лидзыны хъуыды йæм-иу куы фæзынди, уæд, дам-иу, йæхи сынтæгмæ бабаста. Уыдæттæ мады хъустыл æрцыдысты æмæ йæ лæгæн загъта: 

— Æз цæуын Стырмæсыгмæ — мæ бынтæ иууылдæр уым сты. 

— Цæй бынтæ дын дзы ис? — бахудти йыл лæг. 

— Мæ фырт — мæ фæллæйттæ, мæ бынтæ. Ариманмæ чидæр хæрзæггурæггаг фæци, дæ мад дæм æрцæуы, зæгъгæ. Лæппу фæтъæбæртт ласта йæ ныййарæджы размæ. Цины цæссыгтæй сæхи фехсадтой. 

Гуыбионмæ уайтагъд йе ’фсымæр æрхæццæ, карзæй загъта: 

— Ныртæккæ мемæ цæуыс дæ лæджы хæдзармæ, нæ дæ ныууадздзынæн! 

— Ардыгæй къахдзæф дæр никæдæмуал акæндзынæн, мæ лæппуйы нал ныууадздзынæн! — цæхгæр дзуапп радта Гуыбион. 

Æфсымæр цæхæртæ калгæ ацыди. 

Ныййарæджы зæрдæ æнкъараг у. Фырт кæддæр йæхимæ хъусыныл фæци, смадзура. Гуыбион æй хорз æмбæрста — йæ мæгуыры уавæрæй рафæлмæцыд, æнæбон кæй у, уый йæ æгады бынаты æвæрдта. Йæ фыды бынтæ йын сæхи чи бакодта, уыдонæй иу куыннæ æрфæсмон кæны йæ хæраймаг митыл? Ариман йæ лæджы кары бацыди æмæ йæм мыггаг куы схæрам уой, уыдæттæ сагъæссаг фæкодтой мады. Гуыбион иуахæмы æнафоны йæ фырты змæлынмæ райхъал, йæ дзæкъулы цыдæртæ февæрдта æмæ хъуызгæ къахдзæфтæй ахызти хæдзарæй. Мад йæ фæдыл цасдæр ауади, хæстæгдæр мæсыгмæ фæзылди, йæ хъæлæс фынæй хъæуыл айхъуысти: 

— Хорз адæм, ракæсут-ма, уæхи цæстытæй фенут — мæ фырт къæрныхы цæуы! 

Раздæхти лæппу фæстæмæ. 

Уыцы хабары фæстæ хъæуы куывд уыди. Æртæ лæджы Ариманы иуварс ахуыдтой æмæ йын æргом загътой, йæ фыды бынтæ йын æрвадæлтæ сæхи кæй бакодтой, бацамыдтой йын йæ фыды зæххытæ. Æрвадæлты хистæртæм бауырдыг Ариман: 

— Мæ фыды хæдзар, мæ фыды зæххытæ мын куынæ радтат, уæд уын уæ цард сæнад кæндзынæн! 

— Цытæ лæхурыс? — бабылысчъил ыл æрвадæлтæй иу. — Цæй хæдзар æмæ цæй зæххыты кой кæныс! Ардыгæй фесæф! 

Ариман йæ дзыппытæ, йæ куырæты тæрттæ дуртæй байдзаг кодта. Æрвадæлты лæгтæ куывдæй куы рацыдысты, уæд сæ дурадзагъдæй йæ разæй сурынтæ байдыдта. Цалынмæ йæ зæххытæ байста, уæдмæ нал æрсабыр. Ноджы ма Джусойтæй дæр зæххытæ балхæдта. 

Ариманæн уыди цыппар усы. Йæ цæрайæ йæ фæдонтæ баисты фондз æмæ æртиссæдзы. 

Ариманы дæсныйад хуыдтой дураразæг. Загътой: Мыкалгабыры дзуары хъæды сырх дур уыди. Ариман сæ аив кодта, арæзта цыртытæ. Кæддæр æй бафарстой: 

— Цал азы дыл цæуы, Ариман? 

— Ацы дуртæ мæ цахъхъæн не сты, — загъта зæронд. — Дæс æмæ мыл æхсæзыссæдз азы цæуы. 

Уый фæстæ ма фæцарди дæс азы. Ариманы хуызæн амондджын дæ Хуыцау фæкæнæд, зæгъгæ-иу, афтæ арфæ кодтой адæм кæрæдзийæн. 

*** 

Бадилайы райгуырæн хъæуы уыди иуæндæс мæсыджы. Сæ тæккæ стырдæр мæсыджы тыххæй Къоста загъта: «Æз æй æнæхъæнæй не ’рæййæфтон. Дзырдтой: йæхи мидæг ныккалди. Афтæ бæрзонд æй хуыдтой æмæ, дам, лæг йæ сæрæй нæ ракастаид. Йæ дуртæй йын амадтой хæдзæрттæ. Стыр мæсыджы дуртæй амад сты, зæгъгæ, цыппар хæдзармæ амыдтой». Ивгъуыд рæстæджытæй стыр мæсыджы тыххæй ахæм таурæгъ баззади. Кæцæйдæр æм æрбацыдысты халынмæ æмæ сæм йæ цъуппæй урс маргъ ныууасыди. Фæсагъæсхуыз сты мæсыгхалджытæ æмæ сæ иу загъта: «Ацы мæсыгæн лæджы къухæй халæн нæй». Уæд арынджы топпыхос фæхус кодтой æмæ йæ уымæй срæмыгътой. 

Къостамæ рауади Бадилайы фыд Гулайы цæрæнты кой: «Рагон хæдзар уыди, ердо йын. Къулты зыхъхъыртæ æлыджы змæстæй сæрстой. Къонайы сæрмæ — уæлæндгуытæ. Уæлæндгуытыл-иу сæвæрдтой кæрдзынтæ. Стыр уатмæ-иу сатретæ галтыл дæр баластой. Йæ тыргъæй уыди балкъонмæ ахизæн. Сæ иннæ уат чысыл, сæ пысултæ уым æфснайдтой. Сæ бегъелитæ хицæн, цæстытæ-цæстытæ уыдысты, ссæдтæй-иу сæ байдзаг кодтой. Сæ хæндыг дæр — ам. Фылдæр хæдзæрттæн — сæхи куырæйттæ, кæнæ дыууæ хæдзарæн — иу куырой. 

Бадила куыд бахъуыды кодта, афтæмæй сын уыди хъæдæлхынцъ хæдзар. 

Бадилайы мад Санеты тыххæй зæрдæбын ныхæстæй фылдæр ницы хъуыстон. Загътой-иу: «Лæг æрдзæй амонд рахæссы æмæ йæм Санеты хуызæн сылгоймаг æрхауы». Бадилайы фыд Гулайæ загътой: «Хъæды куыст кодта, хос карста. Хъазæн ныхасæй йæ хуыдтой: зылынгуыбын, йæ цыд, йæ гуырыкондмæ гæсгæ. Аназын уарзта». 

Цот сын нæма фæзынд, уæд Санет йæхи байста æмæ йæ цæгатмæ ацыди. Æнæрвæссон, дам, кодта йæ лæг Гулайыл. Ахæм митæ уæды рæстæджы ничи барста. Чындз йæ цæгатмæ ацыди, уæд хъуамæ чызджы хæдзар ирæд æгасæй дæр фæстæмæ радтаид. Стырмæсыгæй Санеты цæгатмæ Зæгъойтæм æфцæгыл ныххизын хъуыди. Ныллæбурдта Зæгъойтæм Гулайы æфсымæр Пуста. Зæгъойты фос ратардта. Æфцæг уæдмæ митæй æрæхгæдта. Цъитисæр æфцæгыл Пуста æккойæ фæхаста фосы. Фæдисæттæ йæ дæсæй расырдтой. Сæ иу Пустамæ йæ хъыримаг ныддардта: 

— Маргæ йæ кæнын! 

— Ма йæ амарæм, — загъта иннæ фæдисон. 

— Цæмæ йæ марут? — загъта æртыккаг фæдисон. — Пуста хорз лæг у. Пустайы иннæ æфсымæр Джитъе дæр Зæгъойтæм бацыд. Хъæлдзæг лæг уыди Джитъе, хъазæн ныхасгæнаг. Йæ зарæгмæ хъусынæй йын не ’фсæстысты. Гулайы каистæ йыл фæцин кодтой æмæ Пустайы рауагътой. 

Зæгъуен уæззау хуынимæ æрыздæхти Гæджиты хæдзармæ. 

Гула æмæ Санетæн рæгъмæ чи рацыди, уыдон — цыппар лæппуйы æмæ иу чызг. 

Санет йæ лæгыл уæлахиз кæй кодта, уый тыххæй ма ахæм хабар радзырдтой. 

Санеты фыд Гокко амарди. Æмæ йын æй не схъæр кодтой. Гула йын загъта: 

— Дæ цæгатæй æрвитынц æмæ сæ бабæрæг кæнæм. 

Сæ иунæг бæхыл саргъ сæвæрдтой, æмæ йыл Санет абадти. Гулайæн уый фæхъыг, сзагъд кодта: 

— Мæнæ уал хъæуæй ахизæм æмæ-иу уæд уыйас дæр бад. 

Ницæмæ æрдардта Санет йæ лæджы ныхас, бæхы фæрстæ бацавта æмæ кæртæй уынгмæ ахызти. Гула йæ фæдыл адзырдта: 

— Дæ фыд Гокко амарди. Адæм хабар зонынц æмæ цы ахъуыды кæндзысты? 

Санет æргæпп кодта бæхæй, нырдиаг ласта. 

Л. Толстойæ ахæм ныхæстæ баззадысты: саби йæ фыццаг фондз азы дæргъы цы райсы, цы банкъары, уыдæттæ йын вæййынц, йæ уый фæстæйы цардыл кæронмæ чи сахады, ахæм суадæттæ. 

Бадилайы цардыл кæронмæ чи сахадыдта, уыцы æбуалгъ хабар рæгъмæ хæссын, Гæджиты Къостайы ныхæстæй мæм куыд баззадысты, афтæмæй: 

 

«Гуырдзиаг кънйаз æрцыди Стырмæсыгмæ. Джитъетæ йæ хорз уынынц: хæбизджынтæ, физонæг. Хорз фæминас кодта кънйаз æмæ загъта: 

— Фæдзурут мын Бардзинмæ. Джусойты Бардзины мын фенын кæнут. 

Бардзин царди къæдзæхрæбын. Бардзинмæ ссыдысты æмæ йын зæгъынц: 

— Бардзин, кънйаз дæм дзуры, хъалон нæ бафыстай æмæ уый тыххæй. 

Бардзин йæ фырт Хъыбылæн афтæ: 

— Фæнæмдзæн мæ кънйаз. 

Йæ фырт Хъыбыл ын афтæ: 

— Уадз æмæ дæу фæнæмæд. Мæн куы фæнæма, уæд дын ноджы зындæр уыдзæн. 

Бардзин загъта: 

— Цæйнæфæлтау мæ лæппуйы фæнæма, фæлтау æз цæуын. 

Æмæ йæ хъуынджын худ, йæ кæрцы мидæг рацыд уынгтыл уырдыгмæ Бардзин. Æмæ цанæбæрæг уый цæуы, уанæбæрæг не знæгтæ фæкæуæнт. 

Бацыдис Бардзин Джитъеты кæртмæ æмæ мидæмæ хъæр кæны: 

— Батъоно! Батъоно! 

Æмæ йæм кънйаз дзуры: 

— Моди, моди ака!⁵  

«Батъоно» йеддæмæ ницы фæразы дзурын Бардзин. Бацыд кънйазмæ хæстæг æмæ йын кънйаз афтæ: 

— Дæ сæр хæстæг æрбакæ. 

Йæ сæр хæстæг бакодта Бардзин, æнхъæлдта, цæвгæ йæ кæны. Йæ худ ын систа кънйаз æмæ йын дынджыр цæхæр арты батъыста йæ худ. Æмæ ссыгъдис худ, хæдзарыл апырх ис арыды смаг, æмæ бинонтæ иууылдæр æддæмæ алыгъдысты. 

Бардзин рацыди фæстæмæ. Нæ йæ ныццавта кънйаз. Йæ фырт Хъыбыл æрцыди йæ размæ æмæ йæм дзуры: 

— Фæнадта дæ кънйаз? 

— Нæ мæ фæнадта, фæлæ мын мæ худ цæхæры батъыста. 

Фырт бацин кодта: 

— Хæйрæг бахæрæд дæ худы. Иу фысдзарм йеддæмæ ма у! 

Уыйадыл Бардзины хъалон фесæфти. Хъалон фидын æй нал бахъуыди. Ницы йæм уыди æмæ цы бафыстаид?.. Кънйаз æрцыди Гуламæ æмæ йын афтæ: 

— Дæ хъалон куынæ ныххæссай Онмæ, уæд фендзыстæм! 

Гула базæронд, бæхыл бадын дæр йæ бон нал уыди. Кънйаз дыккаг хуыцаубон æрцыди Гуламæ. Дыууæ стражничы ракодта йемæ къанторæй. Кънйаз стражниктæн загъта: 

— Гуламæ бацæут. Гагишвили мын мæ хъалон нæ фиды, æмæ йæм бацæут. Хъалон куынæ фида, уæд-иу æй нæмын райдайут, — æмæ кънйаз бацыди мæсыгмæ. 

Гула стражниктæм ракасти. Уыдон ын загътой: 

— Гула, дæ хъалон цæуылнæ фидыс? Ай размæ дын кънйаз куы загъта: мæ хъалон мын Онмæ ныххæсс. 

Гула дзурынæн дæр нал уыд. Стражниктæ дзуапмæ æнхъæлмæ кастысты. Кънйаз сын мæсыгæй ацамыдта: цæвут Гулайы! 

Стражниктæ уæлбæхæй зæронды ехсытæй цæвын райдыдтой дыууæрдыгæй. Иуахæмы ехсы тъæпæн кæрон цæстыл сæмбæлд, æмæ цæст фæхаудис. Туг кæлы уырдыгмæ. Гула æрхаудис. 

Бадила уæд уыди хæрз гыццыл сывæллон. Дзурынтæ йедтæ æмбарын зыдта. Æмæ хъæр кæны: 

— Деда! Деда! Гулайы амардтой! Деда рауади æмæ сыл схъæр кодта: 

— Гъы, тугцъиртæ, тугхортæ! Зæронд лæджы цæуыл аргæвстат? Мæнæ иууылдæр сымах сты æмæ сæ ахæссут! 

Гула ма дзурын сфæрæзта: 

— Дон, дон... 

Рахастой йын дон. Æрæхсадтой йæ æмæ йæ хæдзармæ бахастой. Уæд кънйаз хъæр кæны стражниктæм: 

— Бацæут сæм æмæ дзы æргæвдинаг цы ис, уый ратæрут! Нывонд фыр сæм уыди, æрмикъæбæрæй хаст. Раластой йæ. Бадила куы нырдиаг кодта, уæд æй стражниктæй иу басырдта. Хъуамæ йæ ехсæй æрдзæхст ластаид. Лæппу балыгъди къарампанимæ, чъеуритæ æфснайæнмæ æмæ уым балæсти. 

Бадила бахъомыл æмæ загъта: 

— Мæ фыды цæст мын чи скъахта, уый куы базонин æмæ йæ куы ссарин. 

Сæ хъæуккаг æй акодта Гуырдзымæ æмæ йæ æххуырсты радта. Бардзинайы худ чи басыгъта, Гулайы цæст чи скъахта, уыцы кънйазмæ æввахс ран Бадила гуырдзиаг æвзаг базыдта. Кънйазæн уыцы заманы ницы сарæзта Бадила». 

 

Бадила йæ фыды æфхæрæгæй йæ маст куыд райста, уый тыххæй йæ мысинæгты ницы дзуры. 

Бадила райгуырди 1891 азы. Уæд Къуыдаргом хауди Кутаисы губернимæ. Йæ фыд Гула æххуырсты куыст кодта кънйаз Джапаридзетæм æмæ æндæр кънйæзтæм. Йæ мады хоны сæрæн адæймаг, куыстуарзаг. Мад æмæ фыды бæрны уыдысты дæс сывæллоны. Фыд-иу йæ хъизæмайраг куыстæн райста капеччытæ, æмæ-иу цы хъуамæ сахадыдтаиккой... Кæмтты цæрджытæй кæмæдæрты уыди зæххы чысыл гæбæзтæ. Гулайы бинонтæ — æнæзæхх. Кодтой æрмæстдæр фосы куыст. Къонайы алыварс-иу бафынæй сты, сæ быны — лыстæн. Сæхиуыл-иу æрæппæрстой цæрмттæ, исты пысултæ. 

Бадила куыд нымадта, афтæмæй Къуыдаргомы цæрджыты нымæц хæццæ кодта дæс минмæ. Скъолайæн сæм йæ кой дæр нæ уыди. Фосимæ æмдзард кодтой. Йæ хъуыдытæ афтæ балхынцъ кодта: «Отсюда вывод, что они были полудикари». 

Бадилайы йæ бинонтæ сæфтыл банымадтаиккой, æвæццæгæн, 1907 азы. 1904 азы уырыссаг-япойнаг хæсты чи фæмарди, уыцы булкъоны бинойнаг Бадилайæ йæхицæн уæд загъта фырт. 

Уæдæй 1921 азмæ ма Бадилайы фæци иунæг уынæг. 

Гæджиты Ерастъо дзырдта: «Наниты Вано Бадилайы Кисловодскы федта, Гæджиты бинонтæм хæрзæггурæггаг фæци: „Бадила уын сæрæгас у, тагъд æй ардæм хъæуы“. Ванойæн тинтычъи тын балæвар кодтой. Бинонтæ бирæ фенхъæлмæ кастысты Бадиламæ, фæлæ — никуы æмæ ницы. Биаслан цины уацхæссæджы фæнадта». 

Бадилайы сæфты хабар Хуыгаты Багъылæй хуыздæр чи хъуамæ зыдтаид. Багъылы фыд амард, йæ мад чындзы ацыд. Æрвадæлтæй йæ æртæ æфсымæры сæхимæ райстой. Йæ фыды бынтæ йын æртæ хайы скодтой. Æфсымæртæй иу загъта: «Хæдзаргай йæ хъомыл кæндзыстæм». Дыккаг йемæ сразы. Æртыккаг æфсымæр уыцы рæстæг кæмдæр уыди. Куы фæзынди, уæд сæ кæрты баййæфта сидзæр сабийы æмæ йыл фæхъæр ласта: «Ай ам цы кусы?!»Æмæ йæ ратардта. 

Гъе, уыдæттæ уыдта Бадилайы мад Санет æмæ Багъылы сæхимæ бакодта. Чи зоны, мæ сæфт бынат афтид ма уа, зæгъгæ, йæ уыцы сагъæс дæр агайдта. 

Багъыл мын афтæ радзырдта: «Авд галы балхæдта Бадила, аскъæрдта сæ æмæ нал фæзынд. Ус ын уыди Битъаты Муртуйы чызг Натъа æмæ уымæ дæр нал æрыздæхт». 

Хъороты Герсан куыд дзырдта, афтæмæй Бадила йаа сыхæгты сайгæ акодта. Уæййаг галтæ кæмæ уыди, уыдоныл æрзылди æмæ сын загъта: «Æз уын сæ ауæй кæндзынæн». Нæ йын сæ радтой æмæ сын сæ атардта, ауæй сæ кодта». 

Бадилайы мады æрвад Зæгъойты Резойы хъуыдымæ гæсгæ, Бадила галтæ уæймæ куы атардта, уæд ыл цыди 25–26 азы. Галтæ райста канд сæхи сыхæгтæй нæ, фæлæ сыхаг хъæутæй дæр æмæ сæ Кутаисы ауæй кодта. 

Афтæ ахъуыды кæнæн ис: гъе, галтæ куы ауæй кодта, æхца йæ къухы куы бафтыд, уæд æрбадæлдзæх Бадила. Йæ хистæр æфсымæр Биасланы цæст дæр ыл нал æрхæцыд. Уый уыдаид, Бадила булкъоны идæдз усы фырт куы сси, уый хæд размæ. 

Хабар дзурджытæ загътой: галты æргътæ фидгæ æрцыдысты Санет æмæ Биасланæн. 

Бадилайы тыххæй истытæ радзурын йæ бон кæмæн уыди, уыдон стæмтæй фæстæмæ Цæгат Ирыстоны цардысты. Уыдонæй бирæтæ уыдысты, 1921 азы æртхъирæны мæй Сырх Æфсады 98 полкъимæ Мамысоны æфцæгыл Гуырдзымæ чи ахызти, уыцы партизантæй. Бадилайы фæстаг хатт куы федтой, уæдæй рацыди 55 азы æмæ-иу сæ мысинæгты зæрдаив ныхæстæ сарæх сты. 

Æнæгуырысхо хабæрттæ базонæм Бадилайæн йæхи мысинæгтæ кæсгæйæ. 

Бадила галтæ ауæй кодта 1907 азы, уæд ыл цыди 16 азы. Йæ мысинæгты зæгъы: 

«Нæ районы æз нымад уыдтæн æппæты ахуыргонддæр адæймагыл, уымæн æмæ æдæрсгæ дзырдтон гуырдзиагау, зыдтон кæсын, фыссын. Мæнау ма кæсын æмæ фыссын зыдта æрмæстдæр нæ хъæуы писыр. Гъемæ не ’рвадæлты бафæндыд, цæмæй сын сæ галтæ Кутаисы ауæй кæнон, мемæ ма ацыдысты Таймазты Гуча æмæ Багатæй иу лæг. Уыдон та уæймæ хастой цыхтытæ. Æз атардтон æхсæрдæс хæрзхаст галы. Мæ галты мын балхæдта сæудæджер Бутулов. Галты аргъы æмбис мын радта, иннæ æхцатæ та мын хъуамæ радтаид фæстæдæр. Æндæр гæнæн мын нæ уыди æмæ æлхæнæгыл баууæндыдтæн. Æхцайы иу хай арвыстон галты хицæуттæн. Дзæвгар рæстæг рацыд, уæддæр мын Бутулов ницыуал радта. Уæд загътон: „Мæхæдæг кæй бакусон, уыцы æхцатæй сын сæ бафиддзынæн“. Æмæ куыст агурын байдыдтон. Хабæрттæ афтæ кæй рауадысты, уымæ гæсгæ æз нæ хъæумæ нал ныздæхтæн. Куыстагур ацыдтæн Тифлисмæ». 

Бадила фыццаг хатт Гуырдзымæ куыстагур ацыди йæ фыды æфсымæримæ, уæд ыл сæххæст ис фараст азы. Цолайы хъæуы хæдзары æххуырсты куыст кодта. Гуырдзиаг æвзаг ын кæй амыдтой, уый тыххæй куыста гуыбыны хардзыл. Уый фæстæ куыста хъалонисæг инспектор Владимир Чхеидзейы хæдзары, йæ мызд — мæй æртæ сомы. Чхеидзетæй ацыди Баграт Журинмæ. Уый дæр ын фыста æртæ сомы. 

Цолайы хъæуы Бадила фæци 1901 азы кæронмæ. Æрыздæхти сæ хъæумæ, цасдæр рæстæджы фæстæ ацыди Онмæ. Дзæвгар рæстæг йæ бон куыст ссарын нæ баци. Уым сæмбæлди Засеты Уасилыл æмæ йæ уый бакодта тæрхондоны кусæг Кипиановмæ, мæй йын фыстой æртæ сомы. Уæззау куыстыты бын фæци — зæхх хуым кодта, хор тыдта, сæндонмæ зылди. Æнахъом лæппуйы куыст-иу хæдзары хицауы зæрдæмæ куы нæ фæцыди, уæд æм-иу йæ къух дæр систа. Бадила загъта: «Ардыгæй алидзон». Цæмæй сæ хæдзарыл сæмбæла, уый тыххæй йæ æхсæз æмæ æртиссæдз километры фæцæуын хъуыди. Ацы хæдзарæй рахаста агуывзæ æмæ нартхоры кæрдзын. Фæндагыл æй æрурæдта пъæлицæйаг, баджигул æм кодта, йæ агуывзæ йын йæ ронæй фелвæста æмæ йæ сæудæджер Беридзейы бæхдоны суткæ фæдардта. Давæггаг агуывзæимæ йæ бакодта Кипиановмæ. Уый йын цалдæр карз ныхасы загъта æмæ йын бардзырд дæттæгау афтæ: 

— Ардыгæй иу къахдзæф дæр нал акæндзынæ! Ам кусдзынæ! 

Æртæ боны фæстæ та алыгъди. 

Йæ мысинæгты афтæ зæгъы Бадила: «Бирæ рахъуыды-бахъуыды-иу нæ кодтон, мæ зæрды-иу цы ’рбафтыди, уый-иу сарæзтон». 

Сæ хъæуы та балæууыди Бадила, иу къорд боны дзы афæстиат æмæ та, Цолайы хъæуы фыццаг хатт кæмæ куыста, уыцы Владимир Чхеидземæ кусынмæ бацыди. Уый йæ бакодта, хъæддæсныйадыл кæм ахуыр кодтой, ахæм скъоламæ. Владимиры хо Пепела йæ ахуыр кодта гуырдзиагау кæсын æмæ фыссын. 

Уыцы хабæрттæ æрцыдысты 1903 азы. 

Ралæууыди 1905 аз. Бадилайыл сæххæст ис 14 азы. Афтыди Оны калакмæ. Иу бон базары куыд зылди, афтæ стыр тæрæзты раз меньшевик Лаб схызти трибунæмæ æмæ мæстæлгъæд хъæлæсæй хъæрæй дзырдта хицауады ныхмæ. Базары адæм æм уæйгæнæгæй, æлхæнæгæй сегасдæр хъуыстой. Мæгуыр кусæг адæмы æфхæрджыты ныхмæ дзырдта. Бадилайæн йæ ныхæстæ афтæ æхсызгон уыдысты æмæ йæ йæ хъæбысы дæр акодтаид. Трибунæйæ ныхасгæнæджы фæндиаг хъæбатыр лæг куы фестид, ахæм бæллиц æм фæзынди уыцы рæстæг. 

Уæд базонгæ ис Бадила йæхицæй бирæ хистæр уырыссаг лæппу Сережæимæ. Уый уыди сæ бартыл тохгæнæг къордтæй иуы разамонæг. Бадилайæн радта топпыхосæй ифтындзгæ пистолет. Бадила йæхимæ хуымæтæджы лæг нал касти, арвмæ цалдæр гæрахы фæкодта. Уый фæстæ бон сæ бартыл тохгæнæг адæм Онæй ацыдысты Кутаис æмæ Летчхуны кусджытæн æххуыс кæнынмæ. Дохтыр Церетелийæн загътой: «Сыстады архайджыты де ’ххуысы сæр бахъæудзæн æмæ дын немæ æнæмæнг цæугæ у!» Ской дæр сæ нæ уагъта, фæлæ йæм дзæбæх куы бартхъирæнтæ кодтой, уæд семæ араст ис. 

Уыцы хабæрттæ æрцыдысты 1905 азы, зымæджы. Хицæуттæ æмæ цæрынхъом уæздæттæй адæмимæ иу дæр нæ уыди. Сырхкуырæтджынтæй дæр уыцы бон йæ хъал бæхыл ничи сбадти, цæлгæнæнты дæр сыл никæй цæст æрхæцыд. 

Бадила баиу, Кутаисмæ чи ацыди, уыдонимæ. Уым сарæзтой баррикадæтæ æмæ æнхъæлмæ кастысты Терчы хъазахъхъæгтæм. Дыккаг бон бахæццæ сты Кутаисмæ. Сæ сыстадæй ницы рауади. Инæлар Алихановы хæстонты ныхмæ æрлæууын сæ бон нæ баци, сæ иу хай сæхи айстой Гурмæ, Ланчхудт æмæ Осканийы хæхтæм. 

Бадила куыста Чиатурайы, шахтæ «Персенак»-ы. Уæды рæстæджы ацы шахтæ уыди бельгиаг компанийы бæрны. Боны куыстæн Бадилайæн фыстой 40 капеччы. Бадилайы куыстмæ йæ хъус чи дардта, уыцы хицау дзы домдта, стыртæй цы домдæуыд, ахæм куыст. Уый бæрцытæ не ’нтысти лæппуйæн æмæ хицау йемæ фæхыл. Тæккæ æрзæткъахæны йыл Бадила дур ныццавта. Уыцы изæр æй куыстæй асырдтой. Цыппар мæйы сæм бакуыста, мызд та йын бафыстой æрмæстдæр йæ иу мæйы фыдæбонæн. 

 

*** 

 

Бадилайæн ус куыд ракуырдтой, уыцы хабар радзырдта Бестауты Марусйа. Бадилайы фыццаг бинойнаджы хуыдта Наталийа. Иннæтæ йæ хуыдтой Натъа. Загътой: «Натъа уыди æнæниз, саулагъз, сауцæст, хъаруджын чызг». Сылгоймæгтæ дæр зымæгон дардтой æрчъитæ. Уыди сыл-иу, агъды рæбынмæ æххæссыдысты, ахæм даргъ цъындатæ. Рæуæддзарм-иу снадтой æмæ дзы хуыдтой æрчъитæ. Бадилайы бинойнаг Натъа Гæджиты хæдзары фæци аст азы. Бадилайы сæфтыл нымадтой, фæлæ ма йæм æнхъæлмæ кастысты æмæ йын хист нæ кодтой. 

Бестауты Марусйа, загъта: «Фылдæр чызджытæ мад, фыды фæндоныл лæууыдысты. Натъайы дæр хæрз æрыгонæй радтой. Лæппу æмæ-иу чызджы ницы баста, уарзты адæн-иу ницыма зыдтой». 

Бадила Чиатурайæ куы ралыгъди, уæд тарсти, куы йæ æрцахсой, уымæй æмæ хæхтæм йæхи айста. 1906 азы та фæзынди сæ хæдзары. 

Йæ фынддæсæм азы бацыди, уæд æм бахатыдысты, ус дын курæм, зæгъгæ. Бадила уæндон лæппу уыди, йæ бартыл сдзурыны ныфсæй дæр фæхайджын æмæ сæ кой дæр нæ уагъта. Уæвгæ та хорз зыдта, уымæй кæстæртæн дæр кæй бахъуыддаг кæнынц. Лæппумæ хатыдысты хиуæттæ сылгоймагæй, нæлгоймагæй, хатыдысты йæм, цæмæй рæвдздæр разыйы дзуапп радтаид. Лæппу дзырдта: «Мæхæдæг дæр — гæвзыкк, мæ ус дæр уыдзæн гæвзыкк». Фæлæ йæ уыцы ныхæстæ дæр ницыуал адавтой. Натъа сæм æрцыди æртындæсаздзыдæй. Æртæ мæйы рацыди сæ чындзæхсæвыл, уæд Бадила Кутаисмæ йæхи айста. 

Бадила йæ мысинæгты афтæ загъта: «Æрыгæтты цы уарзт фæбæтты, уымæн æз дæр ницы зыдтон, Наталйа дæр. Хæдзары ма иу кусæг фæзына, зæгъгæ, мын уый тыххæй ракурын кодтой ус». 

Бадила Кутаисы бакуыста 1907 азы кæронмæ, фыццаг хатт кæмæ бацыд уыцы кънйаз Качкадземæ. Мæй йын фыста цыппар сомы. 

Гъе, Кутаисæй сæхимæ куы æрыздæхт, галтæ уæймæ уæд атардта Бадила. 

Иууылдæр æй дзырдтой хæдзары ма кусæг фæзына, зæгъгæ-иу сæ чысыл лæппутæн æрхастой, чындзытæй хъазынæй-иу чи нæма бафсæсти, ахæм саби чызджы. Чызджы цыбыркъух ныййарджытæ дæр-иу разæнгардæй афидыдтой лæппуйы бинонтимæ — хорз ирæд райсыны фадат сын-иу фæци. 

Ирæд исыны рæстæг-иу лæппуйы хæдзар хъуамæ сæ фосы æддæмæ рауагътаиккой, цæмæй сын ирæдисджытæ сæ хуыздæртæ равзæрстаиккой. Фæлæ-иу лæппуйы хæдзар рагацау сæ дзæбæх фос бамбæхстой. Фидауджытæ фыццаг мысайнаг лæвæрдтой галы аргъ æхцайæ. Чызджы хæдзар куыд бадомдтаид, уымæй аразгæ тынг уыди ирæды хабар. 

Джабиты Кирилл дзырдта: «Ме ’рвад æрдомдта фондз æмæ ссæдз стуры, æдсаргъ бæх, цæджджинаг æмæ ма ноджыдæр цыдæртæ. Лæппуйы хæдзары бон уый бæрц раттын нæ уыд, æмæ хъуыддаг фæсыкк. Æндæр хæдзар йæ чызгæн бадомдта æртæ галы, æртæ хъуджы, аг, æхсаргард, фыдис, канчыри...» 

Зæгъойты Резойыл, куы ныхас кодтам, уæд цыди фондз æмæ цыппарыссæдз азы. Урстуалтæ, загъта, чызг æрæгмæдæр лæвæрдтой. 

Чызг кæрæдзийæн лæвæрдтой æвзæрст мыггæгтæ. Дыууæ мыггагæй дыууæ лæджы кæрæдзийæн фæадджын сты æмæ сæ-иу бафæндыд бахæстæг кæнын. Кæд нæ иуæн лæппу райгуыра, иннæмæн чызг, уæд бахæстæг кæндзыстæм, зæгъгæ-иу гуыбынмæ дæр бафидыдтой. Урстуалты ирæд истой сæдæ фысы онг, авд стуры. Чындзæхсæвтæ кодтой æрмæстдæр Джеоргуыбайы рæстæг. Ацы Джеоргуыбайы уал чызджы хæдзарæн дыууæ галы æмæ дуцгæ хъуг радт фидауæггаг. Афæдзæй-афæдзмæ фосы пайда сæхи. Иннæ Джеоргуыбайы-иу ирæд æнæхъæнæй райстой. 

Чызджы минæвæрттæ-иу æгæр уæззау ирæд куы домдтой, уæд-иу минæвæртты хистæр ирæд фæрогдæр кодта. Ныхас-иу æгæр куы скарз, уæд-иу лæппуйы хæдзары ’рдыгæй дзуапдæттæг астæу рæхысыл йæ къухтæ æруагъта, йæ цæсгомыл-иу æрсæрфта йæ сæгæйдзаг æрмттæ. Ома, нал уæм зынын, мацуал нæ бацагурут. Æмæ-иу бафидыдтой. 

Цыбыркъух лæгæн ма-иу цыдæр бахатыр кодтой, æмгъуыд ын-иу скодтой, уæд æмæ уæд йæ ирæд баххæст кæндзæн, зæгъгæ. Мæ дзырд нæ фæсайдзынæн, зæгъгæ-иу йæ рихитæй æрду ратыдта бæрнон лæг æмæ-иу æй гæххæтты фыст ныхæсты бæсты лæвæрдтой. 

Ногиры цæрæг Засеты Минаго райгуырди 1896 азы. Йæ мады мад Хуыбецон фæцард æхсæзыссæдз азы. Уый ныхæстæ мын фæфæзмыдта. Адæм сæ сæрæн нал уыдысты уæззау ирæд фидынæй æмæ архайдтой кæрæдзи бамбарыныл. Ирæды аргъ скодтой иу гал æмæ иу хъуг фосæй. Ныр се ’ргом тынгдæр аздæхтой уæлæйы дарæсмæ. Лæппуйы хæдзар-иу чызгæн хъуамæ радтаид æддаг æмæ мидæггаг дарæстæ, фæйнæ дыууæ фæлысты. Чызджытæ-иу сцыбæл сты, дыууæ фæлысты чысыл сты, зæгъгæ. Минагойæн-иу йæ нана дзырдта: «Æз æртæ дзаумайы мидæг æрцыдтæн чындзы. Хом хъуымацæй мын хæдон дæр уыди æмæ къаба дæр. Ноджы ма уæрджытæмбæрзæн дæр. Дари хъуымацæй та йын — сырх рон. Иннæ дарæстæ уыдысты хиуæфт хъуымацæй хуыд». 

Зæгъойты Резо æмæ йæ куырд чызгыл сауджын саргъуыдта аргъуаны. Фæлæ зæронд лæг хабар афтæ фæсномыгæй дзырдта, æмæ æнцон æрцахсæн нæ уыди йæ ныхæсты мидис. Мæ фыстытæм кæсын, дзурæджы ныхæстæ-иу былалгъæй куыд схаудысты, афтæмæй сæ гæххæтмæ хастон. Цыма-иу æндæр кæйдæрты кой кодта, йæ ныхас-иу афтæ арæзта Резо. Фæлæ та-иу дзы æргом ныхас дæр схауд: «Аргъуанмæ бацыдыстæм. Чызг æмæ лæппу. Къухтæ æрхæцыдысты...» Уæды хистæртæ цы фырнымд уыдысты, æгъдауыл мард кæмæй акæнынц! Уыцы æгъатыр, карз рæстæджыты цардысты, уый мæ-иу нал уырныдта. Дарддæр хъусæм Резомæ: «Анопорайæ сауджын къухтæ æрбатыхта, фæдджийæ сæ æрбатыхта. Лæппу æмæ чызджы йæ фæдыл кæны. Æртæ хатты-иу æрзылд стъолы хуызæн альтары алыварс Къухтæ суагътой. Арфæ сын ракодта сауджын æмæ-иу сæ рауагъта. Дæ чындзаг дзуарæфтыд куынæ уыдаид, уæд æй хаса⁶ хуыдтой. Фидиссаг уыди. Сауджын саргъуыдта, уæд чызгæн йæ хæдзармæ здæхæн нæ уыди. Лæппу йæ къайæн аргъ кодта». 

Ацы ныхæстæ дзурæг Резо йæхи удæй цы бавзæрста, уыдæттæ дзырдта. 

Æз атеистон рæстæджы райгуырдтæн. Аргъуантæ ма уæд дæр хæлдтой. Нæ хистæртæ нын аргъуаны рæстæджы койтæ кæнын нæ уæндыдысты. Скъоладзаутæй «Æнæхуыцæутты къордтæ» арæзтой. Резойы ныхæстæ мын информацийæн дзуринаг ныхæстæ йеддæмæ ницы уыдысты. Искуы Библи кæсыны фадат фæуыдзæн, уыцы хъуыды дæр æмгæрон нæма цыди. 

Гæджиты Уасил дæр йæхи койтæ фæсномыгæй райдыдта: «Хъазыдыстæм-иу: цардæмбал ын кæй æрхастой, уыцы чызджы кой кодта». Дарддæр йæ ныхас фæбæлвырддæр: «Кæд ыл цыдаид дæс азы». Æмæ та цыма æндæр кæйдæрты койтæ: «Лæппу æмæ-иу чызг фæхъазыдысты æмæ-иу къонайы цур афынæй сты æмæ-иу сæ сæ хуыссæнмæ ахастой...» 

 

Нартыхты Олйа гуыбынмæ фидыды хабар радзырдта. Йæ фыд æмæ Хуыгатæй иу лæгæн сæ бинойнæгтæ сывæрджынтæ уыдысты. Чызг æмæ нын лæппу куы рацæуа, уæд, загътой, бахæстæг кæндзыстæм. Хуыгатæй иу лæг Олйайы фыдæн хорз худ радта — авдæнмæ фидыд. Хæрз æвзонгæй кæй лæвæрдтой чызджы, уый, дам, хуыздæр уыди — кæйдæр чызг-иу йæ ног бинонты зондыл тагъддæр сахуыр. 

Чындзхæсджытимæ лæппу йæхæдæг æнæмæнг цыди. Йемæ ма-иу уыди хистæр уазæг, къухылхæцæг. Джеоргуыбайы рæстæг-иу кодтой чындзæхсæвтæ. Уæдмæ-иу хæхбæсты æрзымæг æмæ чындз хæссынмæ бæхтыл цыдысты. Чызг дæр-иу бæхыл бадын раджы базыдта. 

Хъæцмæзты Симон райгуырд 1907 азы, йæ ныхæстæ — æргом: «Æртæ мæйы иу сынтæджы фынæй кодтам. Лæг æмæ усы цардæн ницы æмбæрстам. Иуахæмы мæм нæ хæрæфырт æрбауырдыг: „Куыдтæ цæрыс?“ Æз: „Хорз“. Хæрæфырт та мæ фæрсы: „Дæ усæн исты бахъомыс дæ?“ Ницы йын æмбæрстон æмæ мын æй фæсномыг ныхæстæй æмбарын кодта, ныр лæг дæ æмæ, дам, ма фæхудинаг у». 

Тотраты лæппуйæн ракуырдтой Саулохты чызджы. Чызг хистæр уыди. Чызджы хæссынмæ ныццыдысты Саулохтæм. Сиахс, чысыл лæппу дæр семæ. Æгъдаумæ гæсгæ сиахсæн нуазæн лæвæрдтой æмæ йæ иуахæмы бацагуырдтой. Кæм, дам, ис? Дзуапп сын радтой: «Уæртæ хуртуаны цур бады». Сабийы хуртуангæс барæй скодтой, ома, нуазæнæй фервæза. 

Хæдзар фарстой, чызг цыфæндыдæр уæд. Чызджы хорз чи зыдта хъæуæй хъæумæ. Чызг кæмæ æрцыд, уыдонмæ мусуат, куырой ис, уæд хорз хæдзарыл нымад цыдысты. 

Гæджиты Къоста: «Чызгæн-иу йæ цæстытæ цы зындысты, æндæр цæсгом иууылдæр — æмбæрзт. Хæргæ дæр сусæгæй кодта. Уынгмæ дæр цæсгомæмбæрзтæй цыди. Йæ цот усгуртæ, чындздзонтæ, уæддæр ма-иу æмбæрзта мад йæ цæсгом». 

Абайты Уасо райгуырд 1890 азы. Дзырдта: «Авдæнмæ дæр фидыдтой. Чындзхæссын афон æрцыди, фæлæ лæппуйы хæдзар фæмæгуыр æмæ-иу ын чызг нал лæвæрдтой. Лæппу-иу чызджы хæдзармæ бацыд, йæ кард дзы-иу ныууагъта, ома, цъынды. Чызджы хæдзары хистæртæ-иу кард фæраппар-баппар кодтой. Ныххылтæ-иу сты. Туджджынтæ дæр-иу фесты». 

Хистæртæ-иу сæхæдæг цы тыхæвзарæнты ахæсты фесты, уыдон ма-иу цæмæн æвзарын кодтой сæ сабитæн? Кæд æгъатыр, æварн зондæй гуырд фæтк куырмæджы сфидар вæййы, фæлтæрæй-фæлтæрмæ фæдæттынц, зæгъгæ, ахæм хатдзæгтæм æрцæуæн ис. Уæвгæ, хохаг уынгæджы цæрæг адæм бынтон сæхи бар дæр нæ уыдысты. Уымæн æвдисæн хабæрттæ дзурджыты ныхæстæ. 

Къуыдаргомы дæр уыди аргъуантæ. Сæ цард кæмæн баиу, уыцы æрыгæттыл куыд аргъуыдтой, уый уæлдæр Зæгъойты Резойы ныхæстæй дзæбæх ауайы цæстытыл. Уæдæ скъолаты Хуыцауы закъон дæр ахуыр кодтой. 

Козаты Пъалус скъоламæ бацыди Дзауы районы Хуыцъейы хъæуы 1914 азы. Уæд ыл цыди фараст азы. Мæнæ йæхи ныхæстæ: «Авд къласы уыди. Иу урок сауджын лæвæрдта. Дзуæрттææфтау рæстæгæй-рæстæгмæ. Лæджы тæригъæды ма бацу. Мацы радав. Мæсты ма кæн. Паддзахы ныхас хæсс. Къуыри кæрдзын ма бахæр. Зареба⁷ афæдз иу хатт лæвæрдтой. Чысыл дзы-иу радтой. Сæны хуыпп чысыл уидыджы дзаг. Чиныг кастыстæм уырыссагау æмæ иронау. Къостайы æмдзæвгæтæ нын кастысты. Бирæ сæ уарзын». 

Кæй кой кæнын, уыцы рæстæджыты бинонты цардаразыны фæткмæ кастысты аргъуаны кусджытæ. Уымæн æвдисæн Джабиты Кириллы ныхæстæ: «Сауджын-иу дзуар æфтыдта чызг æмæ лæппуйыл. Фынддæс азæй дæлæмæ нæ уагътой ус курын, чындзы цæуын. Сауджын бар нæ лæвæрдта. Сауджынты хистæр благъузи хуыдтой. Уый бар нæ лæвæрдта. Гъе, фæлæ сауджынтæй дæр кæмæдæрты сайд уыди. Гæртам-иу ын радт æмæ иуæндæсаздзыдыл дæр аргъуыдта». 

Ирон периодикон мыхуыры арæх æмбæлынц ахæм ныхæстæ: «Хуыцаумæ дæр рæстытæ нæй», «Хуыцауы цæст ын æй нæ бауарзта», «Хуыцау мæ ахæмæй радта». Уыдон атеистон зондæй гуырынц. Хуыцау у фарн, рæстдзинад, афтид удтæ дзæбæхгæнæг. Æмæ афтæ зæгъæн ис «Фарны цæст мын æй нæ бауарзта?», «Фарн дæр æдзух рæстытæ нæ кæны?». Æгъдау æцæг æгъдау вæййы, Хуыцауы фарнæй куы фæхайджын вæййы, æрмæстдæр уæд. 

Чырыстон мыхуыры бакастæн: «Для души нужны страдания и скорби, чтобы смягчить ее жестокость». Атеистон зондæй цардаразæгæн тынг зын æмбарæн у Библийы фарны мидис. 

Гъе, æмæ куырмæджы гуырд æгъдæуттæм гæсгæ арæзт кæй цыди бинонты цард, уый аххосæй цал чызг æмæ лæппуйы фенамонд сты? Бинонты цард сын-иу уæлæуыл зындон фестади. 

Афтæ рауади Бадилайы хо Дарикъойы хъысмæт дæр. Хъæцмæзтæй йæ иу цæрæг хæдзарæн радтой хорз ирæдыл. Загътой-иу: «Дарикъойæн æвзæр уыдысты йæ бинонтæ. Йæ лæг уыди сахъат. Дарикъо, загътой, фæцыди дæснымæ. Мæ бон цæрын нæу æмæ, дам, мæ цæгатмæ куыд аирвæзон? Дæсны лæг ын загъта: «Ницы хос дын ис. Дæ цæгатмæ куы ацæуай, уæд дæ фидын бахъæудзæн, дæ лæджы хæдзар дыл цы ирæд бафыстой, уый». 

Уæддæр рацыди Дарикъо Хъæцмæзты хæдзарæй æмæ йæ цæгатмæ æрцыди кæд мын мæ ныййарджытæ фæтæригъæд кæниккой, зæгъгæ. Куадзæны рæстæг раййæфта, тæккæ хуымгæнæн афон. Чызг йæ рыст уды хъынцъымтæ йæ мадæн фæдзырдта. Мад æй фæсабыртæ кодта: «Сылгоймагæн йæ æвзонгæй фæстæмæ уыдæттæ æвзаринаг сты. Алидзæн сæ никæдæм ис». Дарикъо дзырдта мæстæлгъæдæй: «Амарут мæ, æз уæддæр нал ацæудзынæн». Æмæ йæ уæд йæ ныййарæг бафарста: «Цы ирæд дæ райстам, уый цæмæй бафиддзыстæм, ууыл ахъуыды кодтай? Уыцы хæдзары дын цæргæ у æмæ фæраз. Ныртæккæ цæугæ кæн, рухсæй хæдзары къæсæрæй куыд бахизай, афтæ». 

Ацыдысты ныййарджытæ хуым кæнынмæ. Хуыммæ фæхабар кодтой ныййарджытæм: «Уæ чызг йæхи æрцауыгъта». 

Зианмæ цæугæйæ-иу Санет йæ астæуыл бабаста, йæ чызг йæхи кæмæй æрцауыгъта, уыцы бæттæн, иронвæндаггæнгæ-иу цыди, йæ сæр-иу хоста. 

Бадила йæ мысинæгты куыд зæгъы, уымæ гæсгæ Дарикъойы моймæ радтой 1903 азы. Уæд Бадилайæн йæхиуыл цыди 12 азы. Йæ мысинæгты кæсæм: «Мæ дыууадæсаздзыд хойы мын Хъæцмæзты Гисалæн ауæй кодтой. Цæрын нæ фæрæзтам æмæ хорз ирæд райстам». 

Никуы ферох сты Бадилайæ, йæ хо уыцы хæдзары тухæнты хай кæй фæци æмæ йын йæ бон баххуыс кæнын кæй ницы уыди, уыдæттæ. Уыцы рæстæг Бадила Къуыдаргомы фыййауæй цыди. Йæ мысинæгты кæсæм: «Я работал у Паджагиева, а брат у Гуриевых. Каждый из нас получал 15 рублей в год. Так мы работали на протяжении трех лет». 

 

*** 

 

Бадила Тифлисы кусынмæ бацыди инæлар Рахмановмæ, æфснайдта кæрт æмæ уынг. Йæ хистæр æфсымæр Биаслан куыста трактир «Труд»-ы кæстæр хæринаггæнæгæй. Бадила Рахмановмæ фæци æртæ мæйы, уый фæстæ йæ Биаслан райсын кодта уазæгуат «Лондон»-мæ цумайы лæппуйæ. Иуахæмы уазæгуатмæ æрбацыдысты инæлар Рахманов æмæ Варварæ Валерьяны чызг Габаева. Сылгоймаг-иу арæх бауади инæлары хæдзармæ, Бадилайы зыдта æмæ йыл ныр бацин кодта: 

— Ам исты кусыс? 

— Гъо, буфеты кусæгæн æххуыс кæнын, — рæвдз дзуапп радта лæппу. 

— Æмæ дæ инæлары хæдзары нал фæндыд кусын? 

— Ам мæм хуыздæр кæсы æмæ ам баззайдзынæн. 

Сылгоймаг æм рухсæйдзаг цæстытæй касти æмæ та йæ афарста: 

— Æмæ дæ æз мæхимæ куы хонин, уæд мæнмæ нæ рацæуис? 

Сылгоймаджы зæрдæбын ныхæстæ лæппуйы фæцæгайдтой æмæ æнæгуырысхо хъæлæсæй сдзырдта: 

— Цæуылнæ, дæумæ бацæуин! 

Сылгоймаджы цæсгом бынтондæр ныррухс, ныффæлмæн йæ хъæлæс, лæппуйæн дзырдта, йæ хæдзары удæнцой кæй æвзардзæн, хи бинойнагыл æй кæй нымайдзæн... 

Бадила Варварæ Валерьяны чызджы хæдзары цасдæр куы ацард, уæд бамбæрста, инæлар Рахмановмæ ма куы уыди, цоты ад нæ зонæг сылгоймаг ыл йæ цæст уæд кæй æрæвæрдта, уæд бафиппайдта, æвзыгъд кæй у, æнæзивæг, йе змæлдыд цæст кæй нæ хæцы. Йæ ныхасы хъæдыл дæр ын цин кодта, йæ сабийы митæй цыдæртæ кæй нæма ныууагъта, ууыл дæр. 

Варварæ Валерьяны чызг ын цæмæйдæриддæр зæрдæ бавæрдта — йæ ныхæстæй ницы фæмæнг. Хицæн уат ын радта, ныййарæгау ыл аудыдта, ноджы ма йын ахуыргæнæг дæр разынди. 

Иуахæмы лæппуйæн йæ фарсмæ ацамыдта Варварæ Валерьяны чызг: 

— Сбад ма æмæ мæм байхъус. — Лæппу рæвдз абадти, кæдæм ын амыдта, уым. — Фæнды мæ, цæмæй иумæ цæрæм. Ды мæнæй хъуамæ базонай мады ад. Жорж та мын хъуамæ уа адджын хъæбул. Æмбарыс мæ? 

— Æмбарын... 

— Ахуыр кæнынмæ дæр дæ ратдзынæн. Гъе æмæ дæм цæмæй хъæбулы номæй дзурон, уый тыххæй дыл хъуамæ дзуар бафтауой, мæ мыггагыл фыст æрцæуай... Мæ ныхæстæ мын æмбарыс? 

— Æмбарын, — йæ сæр разыйы тылд кодта лæппу, сылгоймагæй йæ цæст нал иста. 

— Æмæ разы дæ? 

— Гъо. Разы дæн, — рæвдз сдзырдта Бадила, йæ хъæлæс зæрдæбын цинæй дзаг. 

1907 азы 15 апрелы райсомы 10 сахатыл Варварæ Валерьяны чызджы къæсæрæй бахызти сауджын. Цоты ад нæ бавзарæг сылгоймаг рахаста сæрмагондæй Бадилайæн хуыд урс сгæллад цухъхъатæ, морæ куырæт æмæ, цухъхъатимæ цырыхъхъыты онг цы вæййы, уыдон сегас дæр. Уалынмæ стыр уаты фæзындис ваннæ. 

Йæ дзаумæттæ раласта Бадила æмæ хъарм доны æрныгъуылди. Йæ сæрмæ фæзынди фæздæгкалгæ будсудзæн. 

Варварæ Валерьяны чызг сси Балилайы дыккаг мад, зæхбарæг Шледмер та — йæ аргъуыды фыд. 

Бадилайы мысинæгты кæсæм: «Нæхимæ аргъуыд уыдтæн, фæлæ сæм афтæ касти, цыма пысылмон дæн æмæ ногæй аргъауын хъæуы». 

Уыцы бонæй фæстæмæ Гæджиты Гулайы фырт Бадилайы бынаты æрлæууыди Габаев Георгий Григорийы фырт. 

Цасдæр рæстæджы фæстæ Бадилайы йæ дыккаг мад радта юнкерты скъоламæ, нымад цыди, Японы хæсты чи фæмарди, уыцы булкъоны сидзæр сабийыл. Училищейы ахуыр кодтой чиновникты, афицерты æмæ гуырдзиаг уæздæтты цот. Гуырдзиагау йæ хъуыдытæ æдæрсгæ дзурын йæ бон кæй нæ уыди, уый тыххæй-иу Бадилайыл худæгæй сæхи схастой, былысчъил ыл кодтой, быдзæуы бынаты йæ æвæрдтой. Къазармæйы царди Бадила æмæ фæлмæцын байдыдта. Ахæм рæстæджы-иу трактир «Труд»-ы балæууыд йе ’фсымæры раз. Иуахæмы йын загъта: 

— Нал мæ фæнды уыцы скъолайы ахуыр кæнын. Хъазæнхъул мæ сарæзтой. 

— Уыцы хъуыды дæ сæрæй аппар, — домаг хъæлæсæй йын дзырдта Биаслан. — Сахуыр кæндзынæ æмæ дæ адæймаг рауайдзæн. Бафæраз сын, æвзаг дæр базондзынæ, ма сæм мæсты кæн. 

Бадила зæгъинаг уыди: «Цырыхъхъытæ сæрфын, пъолтæ æхсын, æндæр дзы ахуыр нэе кæнын», фæлæ ницы сзырдта. 

Трактиры хистæр хæринаггæнæгæй куыста Кереселидзе Иликъо. Уый уыди хæлцы куыстгæнджыты профцæдисты сæрдар. Бадилайы базонгæ кодта Ждавлищевимæ. Эсертæй уыди æви социал-демократтæй, уый бæлвырд нæ базыдта Бадила. Изæрон скъолайы чи ахуыр кодта, уыдон æй базонгæ кодтой Чикадили æмæ Калигоимæ. Дзырдтой-иу Тифлисы пъæлицæйæгтæ адæмы куыд карзæй æфхæрынц, æмæ йæ зæрдæйы маст гуырди. Дзырдтой, царды цы бирæ хæрæмттæ цæуы, уыдæтты тыххæй, фæлæ, сæ ныхæсты аууон цыдæр хъуыдытæ æмбæхст кæй ис, революцион сусæг змæлды архайджытæ кæй сты, уыдæттæ дзæбæх нæма æмбæрста. 

Æхсæз мæйы рацыди, Бадила училищейы ахуыр кæнын куы байдыдта, уæдæй, афтæ, цы сусæг куыстгæнæг тохгæнджытимæ базонгæ, уыдонæй бирæты æрцахстой. Кæмдæрты ма кæйдæрты кæй ахстой, уыцы хабæрттæ дæр хъуыста Бадила. Сындæггай æмбарын байдыдта, революцион куыстгæнджытæ кæй уыдысты. Сæ фæдыл зылдысты пъæлицæйы кусджытæ. Кæй æрцахстой, уыдонæй кæмæн цы тæрхон кодтой, кæмæн цы... 

Раст уыцы рæстæг цъистгонд æрцыди тифлисаг æрмæдзты кусджыты сыстад Бадилайы зæрдæйы стыр хæрамдзинад райгуырди, уæды царды цы хæрæмттæ чындæуыд, уыдонмæ. Лæппу-иу йæ хæлбурцъ ныхæстæ скалдта, трактиры кæимæ базонгæ, уыдоны раз. Уыдон Биасланы æмбæлттæ уыдысты æмæ йæ сæхимæ æрбахæстæг кодтой. Трактирмæ цыма минас кæнынмæ цыдысты, сæхи афтæ æвдыстой, уæвгæ та-иу дзырдтой, уæды цардарæзты хæрæмттæн кæрон цы хуызы скæнæн ис, уыдæтты тыххæй. 

Иуахæмы Биасланы æмбæлттæ Бадилайы семæ ахуыдтой сомихаг уæлмæрдтæм сæ фембæлдмæ. Аныхæстæ кодтой лæппуимæ æмæ йæ бафарстой: 

— Давиды аргъуан кæм ис, уый зоныс? 

— Зонын. 

— Райсом-иу 10 сахатмæ уырдæм фæзын. Хуыцаубоны сæмбæлдысты аргъуаны раз. Уырдыгæй ацыдысты хохы иу коммæ. Уым сæм æнхъæлмæ кастысты, Бадила фыццаг хатт кæй уыдта, ахæм лæгтæ. Дзæвгар рæстæг фæдзырдтой. Лæппу сæм фæхъуыста, фæлæ сын сæ ныхæсты мидис дзæбæх не ’мбæрста. Иуæй уæды политикон уавæрæн аргъ кæнын йæ бон нæма уыди, иннæмæй та æвзаг хорз нæ зыдта. Æртæ боны рауади, уæд ын иу æнæзонгæ лæг йæ армы фæсагъта гæххæтты гæбаз. Уый уыди хуынды гæххæтт. Æмæ та сомихаг аргъуаны цурмæ се ’мбæлæн бынатмæ фæзынди Бадила. Уыцы бон Бадилаимæ ныхас кодтой фабрикæйы кусæг Баграт, йæ зонгæ Кереселидзе Иликъо æмæ Двенджианцы тамакойы фабрикæйы приказчик Николай. Загътой йын, æнувыд æмбалыл æй кæй нымайынц. Цард цæмæй снывыл уа æмæ фæллойгæнджытæ хорз цæрой, ууыл кæй у сæ тох, уыдæттæ йын æмбарын кодтой. 

Уыцы изæр Бадила хæдзармæ фæзынди æнафонты. Йæ мад æм куыд тынг æнхъæлмæ касти æмæ катайты хай кæй фæци, уый йæ цæсгомыл дæр бæрæг уыди. 

— Кæм ныффæстиат дæ ацафонмæ? — бафарста йæ мад. 

— Ме ’мбæлттимæ тезгъо кодтон, — æрбаймысыди Бадила. — Уый фæстæ та ме ’фсымæрмæ бацыдтæн. 

Ныр æртыккаг бон училищейы къæсæрæй нæма бахызти Бадила, фæлæ мадæн уый кой куыд хъуамæ скодтаид. Варварæ лæппуйы ныхæстыл баууæндыди æмæ фæсабыр. 

Бадилайæн йæ ног æмбæлттæ карзæй ныффæдзæхстой: кæм вæййы, цытæ фæдзурынц, уыдæтты тыххæй йæ дзыхæй сым дæр куыд никуы ницы схауа... Уалынмæ йæм дæттын байдыдтой прокламацитæ. Аппарын сæ-иу хъуыди æфсæнвæндаджы кусджыты æрмæдзтæм æввахс рæтты. Гæнæн уæвгæйæ та сæ-иу бырутыл, къултыл аныхæста. Уыцы ранмæ цæуын хъуыди вагзалыуылты, æмæ Бадилайыл училищейы дарæстæ кæй уыди, уый тыххæй йæ никуы баурæдтой. Æндæр рæттæм дæр æй æрвыстой сгарæджы хуызы æмæ-иу, цы базыдта, уыдон бынатыл æмбæлын кодта. 

Бадилайы мысинæгты кæсæм: «С тех пор начинается моя революционная деятельность». 

1907 азы фæззæджы бонтæй иуы сусæг куыстгæнджытæ цалдæрæй бацыдысты Биасланы уатмæ. Хистæр æфсымæр йæ куысты уыди. Кереселидзе, Калиго æмæ Аракелов лæппуйæн фæныхæстæ кодтой, уый фæстæ сæ сусæг хъуыды раргом: амарын хъæуы, сæ фæдыл чи зилы, тæссаг сын кæмæй у, сæ æмбæлттæй сын иуы чи банымыгъта æмæ кæй æрцахстой, ахæм лæджы. 

— Хæлттæ æппарæм æмæ дæу дæр нæ нымæцмæ бахæссæм? — Бадилайы бафарста сæ иу. 

— Бахæссут, — загъта Бадила. 

— Кæй хал схауа, уый бахъæудзæн террористон акт аразын. 

— Террористон акт цы у? — бафарста Бадила. 

— Нæ фæдыл чи зилы, уыцы лæджы марын... 

Бадила сразы сæ фæндоныл. Уый фæстæ бон дæр та сæмбæлдысты. Загътой йын: марын кæй хъæуы, уый у Петров, кусы Тифлисы пъæлицæйы сусæг агентæй, йæ куысты бынат — Охнеты уынджы. Хæлттæ сæппæрста Кадиго. Схауди Бадилайы хал. 

Æгæрон уæззау рауади йæ хæс: æмбæлтты фæдзæхст куынæ сæххæст кæна, уæд Бадилайæн йæхи амардзысты. Афтæ домдта сæ закъон. Ноджы ма йын амыдтой: «Мыййаг сæ къухтæм куы бахауай, уæд æмбæлттæй макæй ауæй кæн, хъуыддаг æнæхъæнæй дæхимæ райс». 

Наган кæй хуыдтой, уыцы ливор æмæ йын цыппæрдæс гилдзы радтой. Бацамыдтой йын, Петров кæмыты вæййы, уыцы бынæттæ — хæргæ кæм фæкæны, йæ конспиративон фатер кæм ис, йæ уæлæйы дарæс бон цал хатты аивы... Уынгмæ куы æфсæнвæндаджы афицеры дарæсты рацæуы, куы æфсæддоны, куы хъалагъуры дарæсты... 

Бадила цыди йæ дыккаг мады размæ æмæ дзы уысмы бæрц дæр рох нæ уыди, райсом Петров йæ къухæй мæрдтæм кæй хъуамæ бацæуа, уый. Æмæ утæхсæн кодта. Æнкъардта, йæ цæсгомы хуыз куыд раив-баив кæны æмæ йæ дыккаг мад алцыдæр кæй бафиппайдзæн. 

Хæдзары къæсæрæй куыддæр бахызти Бадила, афтæ Варварæ Валерьяны чызг фестади, йæ сонтгом цæстытæй йæм нымдзаст ис æмæ йæ дзыхæй схауди: 

— Исчи дæ бафхæрдта? Дæ хуызæй дæхимæ куы ницыуал ис. 

— Ничи мæ бафхæрдта, — йæ сæр батылдта Бадила. 

— Кæд дæ исты риссы? 

— Ницы мæ риссы. 

— Кæсын дæм æмæ мæ мæ цæстытæ нæ сайынц — фæрынчын дæ, — æрбакъахдзæфтæ йæм кодта йæ дыккаг мад, хъуамæ йæ йæ хъæбысы æрбакодтаид, йæ ныхæн ын аба кодтаид, йæ рæвдыд ын æвдадзы хос куыд басгуыхтаид. 

Бадилайы дзыппы — ливор æмæ цынæ вæййы — мады къухтæ йыл куы аныдзæвой... 

— Бафæлладтæн, — сдзырдта лæппу, иу къахдзæф акодта, дыккаг. — Баулæфон. Бафынæй кæнон. 

— Сихоры комдзаг скæн, — Варварæ Валерьяны чызг Бадилайы бакодта цæлгæнæнмæ, бандонмæ ацамыдта, йæ разы йын авæрдта хæринæгтæ. 

Фынгмæ йæ кæсын дæр нæ фæндыди, сæумæрайсом Петровимæ кæм сæмбæлдзысты, уырдæм ивылдысты йæ хъуыдытæ. 

— Ахæр, ахæр, — дзырдта Варварæ Валерьяны чызг, буфетæй йын радавта чысыл нуазæны коньяк, йæ разы йын æй авæрдта. — Аназ æмæ дæм хæрын æрцæуа. 

Уæды онг Бадила нозты хъæстæ никуы фæци, ныр нуазæн йæ былыл сдардта æмæ йæ уыцы иу хъуыртт акодта. Нозты адæн ницы бамбæрста, сыстади æмæ сдзырдта: 

— Хуыссæг мæ ахсы. Бафынæй кæнон. 

— Ацу, ацу дæ уатмæ. Баулæф. 

Йæ уатмæ бацыди Бадила, дуар дæгъæлæй сæхгæдта, базы цъар аскъуыдта æмæ хæцæнгарз уым фæмидæг кодта. Йæ сæр базыл бæргæ æруагъта, фæлæ йæ хуыссæг фæлыгъди. 

Дзæбæх фæталынггæрæттæ, уæд Варварæ Валерьяны чызг Бадилайы дуар бахоста æмæ йæм бадзырдта: 

— Сыдæй нæ мæлыс? Рацу, æхсæвæр скæн. 

Раст уыцы рæстæг Бадила айхъуыста инæлар Рахмановы хъæлæс. Бадила йæ уатæй рацыди. Инæлар уыди нозтджын æмæ, лæппуйы ауынгæйæ, йæ цæсгом фæрухс. Варварæ Валерьяны чызг Бадиламæ ацамыдта æмæ сдзырдта: 

— Ацы бон Жоржик рюмкæйы дзаг коньяк банозта. 

— Уый цы хорз у! — бахъæлдзæг инæлар. — Æмæ ма уæд мемæ дæр хъуамæ баназа. 

Æхсæвæры фынг тагъд ацæттæ. 

Инæлары дзыхæй алы хъазæн ныхас хауди. Иу рæстæджы афтæ бакодта: 

— Жоржикы кæд ус курын фæнды? — ныххудти инæлар. — Варварæ Валерьяны чызг, дæ лæппуйы ус курын фæнды æмæ ды дæхи ницы уынæг скодтай. 

Зæрдæты зæрдæ йæм мацæмæй фехсайа, зæгъгæ, Бадила дæр архайдта хъазæн ныхæстæ кæныныл. Уалынмæ фестади æмæ кафынмæ фæци. Кафгæ та тынг хорз кодта Бадила, хæрдмæ-иу хауди, зæхх-иу æй цыма йæхимæ нал уагъта. 

Мад ныццымыдис, лæппумæ æдзынæгæй фæкасти æмæ йæ афарста: 

— Жоржик, æмæ сæ дыууæйæ фылдæр кæй уарзыс? Тамарæйы æви Любæйы? 

Уыцы дыууæ чызджы гимназийы ахуыр кодтой, Варварæ Валерьяны чызгмæ-иу арæх æрбауадысты. 

— Жоржик, нæ дын загътон: иу нуазæн мемæ баназдзынæ, зæгъгæ? — загъта зæронд инæлар æмæ лæппуйæн коньяк рауагъта. Бадила нозт уыцы рæвдз ахъуыртт ласта. Йæ мады цæсгом фыдуынд æнхъырдтæ аци, мæ фыртыл цыдæр æрцыди, зæгъгæ. 

Фæсæмбисæхсæв Бадила йæ сынтæджы йæхи æруагъта, фæлæ йæм хуыссæг æмгæрон нал бацыди. Æхсæвы фондз сахатыл йæ юнкеры дарæстæ йæ уæлæ скодта æмæ йын дарддæр цы кæнгæ у, уыдæттыл хъуыды кæныныл фæци. Бонивайæнты хъуамæ уа Осиповы ресторанмæ ныххизæны. Петров аходæн уым кодта. 

Варварæ Валерьяны чызг ын йæ уатмæ ма бацæуа, зæгъгæ, Бадила дуар сæхгæдта, йæ наган йæ дзыппы атъыста æмæ уарыны дæттæ уайæн хæтæлыл бынмæ ныббырыди. Кулдуары сæрты уынгмæ ахызти æмæ Вардисуданы уынгыл ацыди сусæг агентыл кæм хъуамæ сæмбæла, уырдæм. 

Уынджы йæм иу ран фæдзырдта сæудæджер Ломинадзе: 

— Уа раджы кæдæм уайыс? 

— Дысон-бонмæ кафгæ кæнæм, — сдзырдта Бадила æмæ йæ афарста: — Водкæ дæм нæй? 

Ацы лæппуйы нуазагæй куынæ зонын, зæгъгæ, сæудæджер аджих. 

— Водкæ дæ уыйас дæр хъæуæд, — загъта сæудæджер. Бадила балхæдта æстдæс капеччы аргъ нозт, адджынæн æй банызта æмæ загъта: 

— Батыхсын дæ кодтон æмæ мын хатырæй фæуæд. Хæрзрайсом у. 

Цалынмæ ресторанмæ фæхæццæ Бадила, уæдмæ нозт йæ куыст бакодта — бахъæлдзæг. Ресторанмæ ныххизæн дуар рæвдз фегом ласта æмæ ауыдта: сусæг агент асинтыл уæлæмæ ссæуы. Бадила фелвæста ливор, гæрах — æмæ нæмыг агенты уæхскыл сæмбæлд. Петров йæ къух йæ дзыппы атъыста, æндæр йæ бон ницыуал баци — Бадилайы дыккаг нæмыг сæмбæлд йæ иннæ уæхскыл, æртыккаг йæ риуы бауад. Агент æрхауди йæ мидбынаты. Йæ мæстытæ суагъта Бадила — йæ нæмгуытæ иууылдæр Петровы хай бакодта. 

Ресторанæй цы уынæртæ райхъуысти, уыдонæй æрчъицыдта Бадила æмæ лидзгæ. 

Фæстæдæр куыд базыдта Бадила, афтæмæй йæм йе ’мбæлттæ уынджы тигъæй сæ цæст дардтой, ома, куы ныссуйтæ уа, уæд ын баххуыс кæндзыстæм. Сæ рæзты тъæбæрттæй афардæг æмæ сæ хæдзары балæууыд. Йæ уатмæ сбырыд хæтæлыл. Йæ базыл куыддæр йæ сæр æрæвæрдта, афтæ афынæй. 

Уыцы хабæрттæ æрцыдысты 1907 азы 27 ноябры. Сæумæрайсом Бадила фехъал дуары хойынмæ. 

— Жорж, дуар байгом кæн! — айхъуыста лæппу йæ мады хъæлæс. Дуар ын байгом кодта. Мад мидæмæ æрбацыд æмæ, пъол бумбулитæй кæй нал зынди, уый ауынгæйæ дзы сирвæзти: 

— Уый цытæ уынын?! — ауади, лæггадгæнæг чызджыты æрбамидæг кодта æмæ сæм загъд кæнынмæ фæци. 

— Базы цъар алæбырди æмæ йæ бумбули федде, — загъта Бадила. 

Мад ауади балкъонмæ æмæ уайтагъд æрбадзырдта: 

— Жорж, ам цытæ цæуы? Рацу ма æмæ уынгмæ акæс! Цыдæр фæдисы хабар. Уынг гæрзифтонг хъазахъхъæгтæй байдзаг. 

Бадилайы зæрдæ йæ риуæй рацæйхауд, фембæрста, йæ ахсджытæ йæ фæдыл ам кæй æрбалæууыдысты. Мад уатмæ æрбауади, лæппумæ фæкомкоммæ: 

— Жорж, дæхи хуызæнæй дæм æппындæр ницыуал ис! Иблисты сайд фæдæ? Нæ дуармæ цæмæн æрæмбырд сты? 

Бадила æмбæрста: ныртæккæ йæ ныфс, йæ хъахъхъæнæг йæ мад у æмæ фæлмæн хъæлæсæй загъта: 

— Ницы сын зонын, мамæ. Дæхи ма тыхсын кæн. Фынæй кæнын ма мæ фæнды. 

Сихорæй та мад Бадиламæ æрбацыд, йæ ныхыл аныдзæвыдысты йæ фæлмæн, æнувыдбагæнæг хъарм былтæ. Мады цæсгом фенхъырдтæ: 

— Дæ нозты тæфæй нæм æрбацæуæн нал ис. 

Варварæ Валерьяны чызг æрбахуыдта дохтыр Чичинадзейы. Уый æруындтытæ кодта лæппуйы, фæхъуыста йæм йæ хъусæнтæй æмæ загъта: 

— Рынчынæй йæм дæ зæрдæ ма ’хсайæд, — азылди Бадиламæ. — Кæм баирвæзтæ уыцы нозтмæ? Дæ карæн лæппу хъуамæ уыдæттæ йæ сæрмæ хæсса? Худинаг? 

Варварæ Валерьяны чызг æй рæстытæ кодта: 

— Уымæй йæм мæ зæрдæ никуы фехсайдта. Дысон ын мæхæдæг нозт авæрдтон, кæд æм хæрын æрцæуид, зæгъгæ. 

Рацыди цалдæр мæйы. Иу бон сихор афон Бадилайыл сæмбæлди Джелиашвилийы къухæй фыст гæххæтт: «Æнхъæлмæ дæм кæсæм нæ фембæлæн бынаты. Фæссихор фæзын». 

Уыцы бон Бадила юнкерты скъоламæ нал ацыд — сомихы уæлмæрдтæм æввахс сæ фембæлæны балæууыд. Джелиашвили йын йæ къух дзæбæх нылхъывта æмæ загъта: 

— Арфæ дын кæнын. Хорз сарæхстæ! — цъусдуг фæхъус, фæтардзæсгом, уазал хъæлæсæй загъта: — Ныр та бавдæл æмæ æвæстиатæй Тифлисæй дæхи айс. 

— Мæнæ ныр дæр... Ацы бон дæр ам хъуамæ мауал уаис, — загъта Калиго. Уый дæр тар цæстæй касти. 

— Цæмæн мæ цæуын кæнут ардыгæй? — бустæ хъæлæсæй афарста Бадила. 

— Цæмæн, уый тынг хорз зоныс. Дзæбæх хъус: аст æмæ ма дыл дыууиссæдз сахаты фæстæ ацы сахары нæ цæст куы æрхæца, уæд дæ нæхæдæг хъуамæ амарæм. 

Уæд сæ Бадила æппындæр нæ бамбæрста, йæ маст сæм рафыхти. Никæй сæ ауæй кæндзæн, ууыл цæуылнæ æууæндынц? Рæстæй йæ цæмæн æфхæрынц? 

Бадила куыддæр сæ хæдзары къæсæрæй бахызти, афтæ хæлбурцъгæнаг хъæлæсæй сдзырдта: 

— Иунæг минут дæр ам нал ныллæудзынæн! Ныртæккæ нæ хъæумæ цæуын. Нæ хæдзармæ! 

Мады йæ ныхæстæ тынг фæцагайдтой, йæхи йæм хæстæг байста: 

— Цы дыл æрбамбæлди, мæ къона? Цæмæн ахæм ныхæстæ кæныс? Цы хъыгдарæг дæ ис? 

— Уыцы къазармæтæм нал бацæудзынæн. Хъазæнхъул мæ сарæзтой. 

— Æрсабыр у, Жорж. Цы дын нæ фаг кæны, зæгъ ма мын æй, ницы дын бавгъау кæндзынæн... 

— Ам нал лæууын, нæхимæ цæуын... 

— Цом ма ныртæккæ училищемæ. Уæ хицæуттæн цы хъæуы, уый сын зæгъон æмæ ма дæ искуы исчи бахъыгдарæд... 

— Уыцы къазармæ æз мæ цæсты кæронæй дæр нал фендзынæн. Йæ кой дæр мын мауал кæн. 

— Жорж, нырма æрыгон дæ, тæвдтуг, — дзырдта мад, йæ цæнгтæ йæ риуыл дзуарæвæрд скодта. — Фырт дæ загътон мæхицæн. Мæ зæрдæйæ дæ нал атондзынæн. Бауадз мæ, куыд хуыздæр уыдзæн, ууыл ахъуыды кæнон. — Фæкъахдзæфтæ кодта мад, йæхи диваныл æруагъта æмæ лæппумæ йæ къух баивæзта: — Афтæ бакæнæм. Ацæуæм Петроградмæ, уым мын ис, чи ныл батыхсдзæн, ахæм хорз лымæнтæ. Мæ æнувыд æмбæлттæ. Кæм цæрæм, ахæм къуым дæр сæм разындзæн. Æрсабыр у. Нæхи бацæттæ кæнæм. Дард фæндагыл нæ цæуын хъæуы. 

Сусæг æмбæлттæ та йæ ногæй ныхасмæ бацагуырдтой, карзæй йын загътой: 

— Тифлисæй æвæстиатæй дæхи айс! 

Бадила лæгъстæйаг хъæлæсæй сдзырдта: 

— Нырма ничима, ницы... Нырма мæм никæй зæрдæ ницæмæй фехсайдта. 

Къуырийы фæстæ Варварæ Валерьяны чызг æмæ Габаев Георгий Григорийы фырт Петроградмæ ацыдысты æмæ сæ удтæ æрæнцадысты. 

Дыууæ мæйы фæстæ Бадила цæуын байдыдта, бæхыл бадыны дæсныйадыл кæм ахуыр кодтой, ахæм скъоламæ. Каст фæци скъола æмæ базонгæ, сæ хæдзары чи царди æмæ йæ цæст кæуыл æрæвæрдта, ахæм сылгоймагимæ. Уый уыди вице-губернаторы управленийы кусæг чиновничы бинойнаг. Уый йын райдыдта уырыссаг æвзаджы уроктæ дæттын. 

1908 аз. Апрелы мæйы райдианы иу райсом сæ дуары дзæнгæрæг ныззæлланг ласта. Бадила йæ хуыссæнæй нæма сыстад. Варварæ Валерьяны чызг сæ лæггадгæнæгæн афтæ: 

— Акæс-ма, чи нæм æрбацыд. 

Лæггадгæнæг фæстæмæ тагъд æрбауад æмæ сдзырдта: 

— Ардæм æрбацæуын фæнды Петрограды горæты хицауы сусæг хъуыддæгтæ æвзарæг хайы кусæджы. 

Варварæ Валерьяны чызг загъта: 

— Рацæуæд. 

Æрбацыдысты сæм æртæ лæджы, сæ уæлæ æрвылбоны дарæстæ. Цыдæртæ дзырдтой, фæлæ сын Бадила сæ ныхæстæй ницы бамбæрста. Иу рæстæджы айхъуыста: 

— Габаев Георги дæ фырт у? 

— Гъо, мæ фырт у, — дзуапп радта мад. 

Уыцы рæстæг Бадила бахызти стыр уатмæ. Мад æм ацамыдта: 

— Мæнæ нæм йæхæдæг фæзынди. Базонгæ ут. 

«Адон ардæм хуымæтæджы нæ фæзындысты!» — ныссæххæтт ласта Бадилайы зæрдæ, йæ цæсгом кæй афæлурс, уый банкъардта. 

Лæгтæй иу Варварæ Валерьяны чызгмæ баздæхти: 

— Дæ фырт хъуамæ немæ ацæуа. Дæ зæрдæ йæм ма ’хсайæд. Тагъд дæм фæстæмæ зындзæни. 

Бадилайы бакодтой Петрограды горæты сусæг хъуыддæгтæ æвзарæг къантормæ. Къанторы кусæг æй бафарста: 

— Тифлисы искуы цардтæ? 

— Цардтæн. 

— Æмæ уырдыгæй цæмæн рацыдтæ? 

— Мæ мад ардæм рацыди æмæ æз дæр йемæ рацыдтæн. 

— Петровы кæй амардтой, уый дæр зоныс? 

— Зонын. 

— Æмæ йæ чи амардта? 

— Æз сарæзтон террористон акт. 

Уыцы ныхæстæ йæ дзыхæй куыд схаудысты, Бадила уый æмбаргæ дæр нæ бакодта. 

— Куыд рауади уæддæр? 

— Кæрæдзи хорз зыдтам. Рестораны нызтам. Æваст мын мæ уадул ныдздзæхст ласта. Уый фæстæ йæхи раст кæнынмæ фæци, зæрдæлхæнæнтæ мын кодта. Банозтджын стæм æмæ кæрæдзийæн алывыдтæ калын байдыдтам. Йæ револьвер стъолыл аззад. Фелвæстон æй æмæ йæ амардтон. 

Уый фæстæ сын сæ иу фарстæн дæр дзуапп нал радта Бадила. Хъуыдытыл фæци: «Цымæ мыл чи фæгуырысхо? Чи мæ банымыгъта?» Йæ зæрдыл æрлæууыди, сæумæрайсом сæ хæдзармæ тъæбæрттæй куы згъордта, уæд æй сæ сыхаг Месхиты лæггадгæнæг чызг кæй федта. Уыцы райсом Бадиламæ уыцы чызджы зæрдæ нæ фехсайдтаид, фæлæ йæ Петровы марæджы агурджытæ куы фарстой, уæд, Бадила сæумæцъыккæй йæ рæзты удаистæй куыд æрбазгъордта, уый йæ зæрдыл æрлæууыдаид. 

Бадилайы фидары фæмидæг кодтой. Мæй æмæ йæ æрдæджы фæстæ та поезды æхгæд вагоны Тифлисмæ аластой. 

Варварæ Валерьяны чызг афтæ хъуыды кодта: «Мæ фыртыл мын тугтæ æрымысыдысты». Æмæ архайдта, цæмæй йæ суæгъд кæной. Фæлæ йæ бон ницы уыди. 

Æртæ мæйы фæбадти Бадила Метехы ахæстоны. Хъадамантæ йыл бафтыдтой, хицæн камерæмæ йæ баппæрстой. Уый фæстæ йæ губернийы ахæстонмæ аластой. Рацыди ма цыппар мæйы, æмæ Тифлисы зылды тæрхондон Бадилайæн рахаста ауындзыны тæрхон. Фæлæ йæ фыд булкъон Габаев Григорий Райгуырæн бæстæйы сæраппонд Японы хæсты кæй фæмарди, ноджы ма йæ фыртыл 15 азы дæр æххæстæй кæй нæма сæххæст, уыдæттæ хынцгæйæ йæ Сыбырмæ ахастой. Хъадамантæ йыл бакодтой, афтæмæй тар хъæды хъæдæлхынцъ хæдзары дыууæ азы арвыста. Зыдта, йæ мад æхсæв-бон кæй нал бахынцдзæн, йæ уд дæр ратдзæн, кæд суæгъд уаид, зæгъгæ. 

Иу рæстæджы Бадилайы хъадамантæй суæгъд кодтой. 

Æцæгæй дæр Варварæ Валерьяны чызг не ’рæнцади, цалынмæ йæм йæ иууыл стырдзинад Уæрæсейы император йæхæдæг нæ байхъуыста, уæдмæ. Уый тыххæй йæ бахъуыди сæрмагондæй дарæстæ бахуыйын. 

Бадила ссæрибар 1913 азы. Ацыди Бугульницы сахармæ. Цалынмæ йыл йæ мадæй æрвыст фæндаггаг æхцатæ æмбæлдысты, уæдмæ фæци каторгæмæ хаст кутаисаг Кикерадимæ. 1913 азы 16 августы Бадила фæхæццæ Петроградмæ йæ мады размæ. Уырдыгæй алыгъдысты Кисловодскмæ. Ам Бадила балхæдта цыппар бæхы æмæ байгом кодта бæхыл бадыны дæсныйадыл ахуыргæнæн скъола. Сусæг агенттæ йæм сæ хъус кæй дарынц, уый зыдта æмæ ныссабыр кодта йæхи Бадила. 

 

*** 

 

Уыцы рæстæджы хабæрттæ дзурджытæ-иу æнæ зæгъгæ нæ фесты гуырдзиаг æлдæрттæ æмæ кънйæзтæ хуссар ирæттæн хъыцъыдæттæ кæй нуазын кодтой, уыдæтты тыххæй дæр. Гулайы гуырдзиаг кънйаз йе ’нахъом фырт Бадилайы цæстыты раз куыд бафхæрдта, уый бирæтæ хъуыды кодтой. Сабийы зонды маст исыны хъуыды куыд райгуырди æмæ уый йæ цардыл кæрæй-кæронмæ кæй сахадыдта, суанг йæ амæлæты онг йæ рыст уд кæй нал æрфæлмæн, уыдæттæ-иу сæ дзуринæгтæ систы. 

Джабиты Кирилл дзырдта: «Кънйазæн алчидæр дæс цъерийæ иу лæвæрдта. Уыцы хъалон фыстой, кæмæ цас зæхх уыди, уымæ гæсгæ. Æхцайæ дæр æй фыстой, цъерийы ныхмæ истой фондз сомы онг». 

Гæджиты Къоста дзырдта: «Адæм сбирæ сты мæ размæйы рæстæджыты. Зæхх сын нал фаг кодта æмæ Гуырдзыстонмæ лыгъдысты. Цæгат Ирмæ нæ лыгъдысты — ницы йын зыдтой. Фос уæй кодтой, цыхт уæй кодтой æмæ хор æлхæдтой. Фæсмын хиуæфт дзаума дардтой, æмæ-иу ссыст сты. Фыццаг хъалон гуырдзы мæкъуылгай истой. Истой ирæттæй посты æхца, иу адæймагæй 4,5 сомы. Уыди данахарди хъалон дæр — иу лæгæй æртæ сомы. 

 

«Æлдар Чулукидзейы зæххыл цардыстæм, — дзырдта Гæджиты Ерастъо — 1905 азы паддзахæй пърыкъаз æрцыди: 25 туманы бафид æмæ хъалонтæй уæгъд дæ. Мæ фыд фараст туманы бафыста, уый фæстæ зæйласты фесæфти æмæ ме ’фсымæр Дауты бахъуыди æххуырсты цæуын. Моураутæй æлдар хъалон æмбырдгæнæг уыди. Зæххы фиддон иу адæймагæй иста 3 сомы. Æхца нæм нæ уыди æмæ нын-иу нæ хъуг аскъæрдтой. Царв, цыхт радт. Ноджы йæ бабуц кæн. Афæдзмæ-иу æххуырст фыййау бакуыста фынддæс далысы». 

Уыцы рæстæгæй бæлвырд хабæрттæ радзырдта Казаты Малак дæр: «Æфцæджы рæбын æртæ хæдзары царди. Сæ хуымтæ, сæ уæлмæрд дæр — уым. Гуырдзыйæ индзылер æрбацыд. Хуымтæ раппæрста (ома, сæ хуымтæ сын байста), уæлмæрд дæр хуымтимæ рахаудис. Зæронд ус Хуыбецон амард, кæм æй баныгæной, уый нæй. Мæ фыд Бота хъæуæн афтæ: 

— Зæронд усы иу-æртæ боны ма бавæрут. Ныццыди мæ фыд Гуырдзымæ æмæ сын загъта: 

— Мард нæ хуымы ныгæнын ничи уадзы. Аргъуыд зæхх никуы ис æмæ мард уæлæуыл баззад. 

Гуырдзиаг хицау ын афтæ: 

— Уæ мæрдты скъахут æмæ сæ рахæссут. 

Мæ фыд Кутаисы губернатормæ бацыд æмæ йын загъта: 

— Мард ныгæнын нæ нæ уадзынц æмæ цы кæнæм? 

Губернатор гæххæтт ныффыста: «Мард баныгæнæнт йæ бынаты». Уыцы индзылеры куыст фæбырак. Æндæр индзылеры нæм æрбарвыстой. Уырыссаг, Никъала. Мæ фыд Ботайы хæдзары æрцард. Хæринаг ын кæм и. 

Мæ мад Габеон астæуарт скодта, хæринаг стæвд кодта. Фæнычы фых хæринаг ын аразы. 

Зæронд лæг, мæ фыдыфыд Куыдзæг æмæ Никъала бадынц. Кæрæдзи не ’мбарынц. Индзылер йæхимæ амоны: 

— Æз — Никъала. — Уый фæстæ Куыдзæгмæ амоны: — Ды та? 

— Æз та — Куыдзæг, — загъта мæ фыдыфыд. Индзылер æй гæххæтты афыста. Фæнычы фых уæливыхтæ. Царв конд сыл. Сау сыкъа. Сау дурыны — арахъхъ. Лæг фæныкæй тæрсы, зæгъы: 

— Етæ кусæтт нылзйа. 

Зæронд æй кæцæй æмбæрста. Чидæр ма дзы уыди, иу дзырд зыдта «ест», ома йæ хæрæн ис. 

— Русили ест, — загъта зæронд æмæ йæхæдæг анызта. Уырыссаг нозтмæ басмыста, йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ арахъхъ анызта. Зæронд хæры, индзылер дæр. Ахæм хæринаг, дам, мын аразут æмæ сæ мæ бар уадзут. Хæдзæрттæ йын радыгай хæринаг кодтой. Тæлмацгæнæг æрхуыдтой индзылерæн Засетæй Сачинойы. Индзылер арæн адде кодта, сæ уыгæрдæнтæ дæр сын сæхимæ ракалдта, сæ уæлмæрд дæр. Стæй сæ фæйнæ туманы бацагуырдта. Мæ фыд ын æхсæз туманы æрæмбырд кодта. Никъала афардæг. 

Джапаридзетæ сæ уæддæр хордтой. Мæ фыд Никъаламæ ныццыди, бацин ыл кодта. Тæлмацгæнæг ын сомихаг уыди. Мæ фыд йæ хъаст ракодта индзылерæн: «Запартæ нæ хæрдзысты». Микъала мæ фыдæн загъта: 

— Куыд дын зæгъын, афтæ-иу бакæнут. Сæ хъæдгæсты сын ратæрут. Мæнг гæххæтт уын арæзтой. Хъаст уыл куы кæной, уæд сын æз сæ гæххæттытæ цыппар азы мæхимæ фæдардзынæн. Маргæ нагъ, фæлæ сæ ныххойут. 

Мæ фыд хъæуæн рахабар кодта, фæлæ хъæдгæстæ Габела æмæ Бидзинайы нæмын нæ уæндынц. Уæд мæ фыд Гарсойы усæн афтæ: 

— Габела æмæ Бидзина нæминаг сты æмæ ницы бакæнис? Къабайаг дын балхæндзынæн. 

— Дæ мады къух мæм авæр уæдæ, — загъта Гусалон. Рихитæ дæр ыл уыди. Усæн хъуаритæ ракодтой, цъуй лæдзæг æм радтой. 

Ус фæцыди хъæдгæстæм. Сæ иу усмæ дзуры: 

— Аппар дæ хъуаритæ! 

Аппæрста сæ. Ус бæндæнæй сæ иуæн дзæхст. Æмæ атылд. Иннæйы дурадзагъдæй йæ разæй айста. Хъæдгæстæ сæ хъаст хъæумæ бахастой. Адæмæй иу загъта: 

— Уыцы ус æрра у, мæн фондз хатты фæнадта. 

— Мæн та æхсæз хатты, — загъта иннæ. Уый фæстæ уыцы хъæдгæсты нал федтам». 

 

Хуыгаты Зауырбеджы фыды рæстæджы хабар. Къуыдаргомы кънйаз Абролайы хъæуы царди. Адæмы æрдомдта йæхимæ. Æрцыдысты йæм. Йæ дуармæ бадынц. Кæмæ — къæбæр, кæмæ — нагъ. Иу бон, иу æхсæв сæм нæ ракаст. Дыккаг бон сæм рацыди. Хъæдындз рахаста. 

— Хъæдындз куыд сыгъдæг хъæуы, уый зонут? — бафарста кънйаз. Ничи ницы дзуры. Кънйаз загъта: 

— Фыццаг ын йæ сæр ралыг кæн, уый фæстæ йæ къæдзил. Гъер сæрибар стут. Цæут. 

Æртхъирæнтæ сæм кæны, уый бамбæрстой иутæ, иннæтæ цин кодтой, уæлæнгæйтты аирвæзтыстæм, зæгъгæ. 

Бестауты Марусийайыл дæс азы цыди. Æлдæрттæ сæм-иу æрбацыдысты. Уыди сын сæрмагонд уат, фæйнæгæй тæрхæджытæ дзы. Мæй дæр сæм-иу фесты. Сусæгæй сæм-иу бакасти чызг. Даргъ стъолы уæлхъус-иу рабадтысты, сæ разы — алы минас. Бæгæны, арахъхъ сын хæдзарæй. Сæхæдæг-иу сæн æрластой. Фæминас-иу кодтой. Къуылдымыл-иу фæбадтысты æмæ та — сæ бынатмæ. Домдтой-иу: «Кадатæ нын саразут». Къуыдары сæ сойджынтæ хуыдтой. Айдагъ царв ахъарм кæн, базмæнт æй. Æмæ дзы уæливых скæн. 

Гуырдзиаг хæринаг. Ирмæ кадджын нæ уыди. Семæ-иу аскъæрдтой кæмæй стур, кæмæй фыстæ. 

Ирæттыл не ’рвæссыдысты гуырдзиаг кънйæзтæ. Оны кънйæзтæ фæхыл сты. Иу иннæйы амардта. Чи фæтуджджын, уый ралыгъд Къуыдармæ. Часаулимæ. Пинатæ сæ бауазæг кодтой. Кънйазы чызг сын бауарзта сæ лæппу Богъийы. Рæсугъд лæппу уыди. Смой йæм кодта. Кънйæзтæ бафидыдтой, бæхтыл абадтысты æмæ Къуыдары балæууыдысты. Фидиссаг, дам, фестæм, нæ чызг, дам, глехийæ смой кодта. Не ’мсæртимæ, дам, нын сбадæн нал ис. Æрхæццæ сты фæдисæттæ. Пинты чындз суг хæссынмæ уыди. Йæ пысултæ йын хъæдмæ ахастой. Йæ суджы æргъом ын райстой. Йæ пысултæ йыл скодтой æмæ йæ ахуыдтой. 

 

Начърепайы райгуырди Наниты Тъатъус. Йемæ куы ныхас кодтон, уæд ыл цыди 79 азы. Æлдæрттæ-иу, загъта, устытæ дæр æрцагуырдтой. Сæ зæрдæмæ-иу чи фæцыди, уымæ-иу бацамыдтой: «Уый нæ хъæуы». Мæ мадымад фыдрæсугъд уыди, уæрмы йæ æмбæхстой. Фæлмæцын кодтой Къуыдаргомы. Дзауæгтæм нæ уыд сæрæлхæды гæххæтт. Фæззæг-иу сæм æрбацыдысты кънйæзтæ æмæ сын-иу карзæй загътой: «Цалынмæ нын нæ хъалон Дзаумæ нылласат, уæдмæ мацæмæ бавналут». Цалынмæ гуырдзиаг йæ хай айстаид, уæдмæ кæрдзынхоры бæрцмæ дæр æвналæн нæ уыди. Рæстæг-иу рацыди, æнæнай мæкъуылтæ-иу разадысты, зæдхъæнæй-иу сæ банай кодтой. Кънйæзтæ-иу æгæр кæнын куы байдыдтой, уæд-иу адæм смæстæлгъæд сты æмæ сæ надтой, æхсæвыгæтты сын-иу сæ хæдзæрттæ пырх кодтой. 

Бартыл тохгæнджытæ-иу систы сылгоймæгтæ дæр. 

1912 азы чи æрцыди, ахæм хабар радзырдта Казаты Малак. Къозы назхъæд комы æфцæджы рæбын гæмæхмæ ныллыгъди Хъæцмæзты При. Иунæгæй уым æрцарди. Йæ ус Тедеон амарди æмæ æндæр Тедеоны ракуырдта. При цуанон уыди. Сычъийы фыд — арæх. Джапаридзетæй æлдар ын афтæ: 

— Нæ зæххыл æрцардтæ. Иу гал нын радт æмæ дын сæрибар радтæм. 

Ус лæвæрдта гал, лæг нæ. 

Иу бон Прийы фыццаг усы чызджытæ фæсал тонынмæ уыдысты Тедеонимæ. Æрцыдысты æмæ сывæллæтты фæрсынц: 

— При кæм ис? 

— Рацъон лæгтæ йын йæ къухтæ бабастой æмæ йæ акодтой. Къонайы фарсмæ йæ фынæйæ æрцахстой. 

При йæ чызг Четойы топпæхсын сахуыр кодта. Чето дыууæ нæмыгæй топп аифтыгъта, йæ фарсыл кард абаста. Суæртты цур сæ лæбырды аййæфта йæ фыды æфхæрджыты. Дзуры сæм: 

— Куыдзы конд æй кæдæм кæнут? 

Уыдон Прийæн: 

— Уый чи у? 

— Дыууæ нæмыгæй ифтыгъд у йæ топп æмæ уæ дыгæйттæй ныццæгъддзæн. 

Чето йæ фыды байста. 

Кънйæзтæй-иу разынди, адæймаджы фарнæй чи фæхайджын, ахæмтæ дæр. Гæджиты Миха ахæмы кой ракодта: «Онæй нæм иу æрцыди. Афæдз хæдзарæй иста дыууадæс сомы, кæд цæрын фæрæзтой, уæд. Кæд бæгънæг уыдысты, уæд æмбис дæр нæ иста». 

Бортъиты кънйæзтæ Мачабелты æрбахуыдтой. Бортъитæ ныхасæй æмбылдтой Мачабелты. Казаты Писыр сын лæггадгæнæг уыд. Мачабелтæ Писырæн: «Уæртæ нæ ныхасæй æмбулынц. Исты æрхъуыды кæн». Писыр цин хъæлæсæй: 

— Леуахийы стыр кæфтæ фæзынди! Рæвдздæр цомут! 

Бортъитæ фезгъордтой. Леуахи сыгъдæгæй калди. Йæ бынæй урс дуртæ зынди. Уыдонмæ сын амоны: 

— Кæфты цæвут! Кæфты цæвут! Цыргъагæй! 

Урс дурты æхсаргæрдтæй цæвынц Бортъитæ. Æхсаргæрдты æрдджытæ уым баззадысты. Писырмæ фæлæбурдтой: 

— Фæхудинаг нæ кодтай! 

Писыр алыгъди. 

Хабардзурджытæ мысыдысты, ирæттæ сæрибар куыд æлхæдтой, уый дæр. Æндæр хуызы та йæ загътой: «Истой сæрæлхæды гæххæтт». 

Къуыдаргомы цæрджытæ ахæм гæххæттытæ дзауæгтæй раздæр райстой æмæ-иу сæхицæй ныббуц сты: «Махæн нæ сæр æлхæд у!» Кънйæзтæ сын дзырдтой: «Сæрибар балхæнут æмæ уæ ныууадзæм». Чи иу, чи дыууæ галы лæвæрдта. 

 

Засеты Минаго афтæ дзырдта: «Кънйæзты зæххыл цардыстæм. Нæхи ссæрибар кодтам. Уæдæй фæстæмæ ма æртæ сомы фыстам паддзахадæн. Кънйæзтæн ницыуал фыстам». 

Козаты Пъалусæн-иу йæ фыдыфыд дзырдта: «Ды райгуырдтæ 1905 азы. Уыцы азы нæ хъæу Хуыцъемæ хъазахъхъ æрбацыдысты, бирæтæн сæ хæдзæрттæ басыгътой. Мах хæдзар баззад æнæхъæнæй. Къуыри нæм фесты хъазахъхъæгтæ. Зекъуци нын сарæзтой. Хор, фос нæм нал ныууагътой, бахордтой сæ. 

Ды уæд хъæбысы уыдтæ, раппар-баппар дæ-иу кодтой, будуси салдат, дам. Уыцы рæстæджы зарæг рауагътой „Гаумарджос ертоби!“, ома уæлахиз уæд иудзинад, нал нæ хъæуы æлдар». 

Пъалус 1917 азмæ скъолайы фæцахуыр кодта. Бæстæ схæццæ. Ахуыргæнæгæн мызд нал уыди, скъола нал уыд. Акцизтæ сæм фæзындысты. Хъалон æмбырдгæнджыты афтæ хуыдтой. Хæдзæрттыл зылдысты, нæ уагътой арахъхъ уадзын. Хъæуы зиан раййæфта. Хъæуы нозт уыди, фæлæ йæ нуазгæ та куыд? Сыкъатæ хæссын нæ рауæндыдысты. Цайданы ныккодтой арахъхъ, цыма дон у. Æмæ дзы-иу йæ хъуырæй ахуыпп кодтой. Цайдан къух-къух цыди. Уалынмæ сæм æрбафтыди акцизт, паддзахады лæг. Дон бацагуырдта. Дзурынц кæрæдзимæ: „Уыцы цайданæй йын ма радтут, сæ дзыхты йæ фæкодтой. Дæ разы иннæ цайданы дон ис, уый йын радтут“. Паддзахы лæг бацагуырдта, адæм кæмæй нызтой, уыцы цайдан. Банызта æмæ, дам, хорз дон у, сатæг дон. 

Паддзахы раппæрстой. Фæсивæд æфсады уыдысты. Æмæ та Пъалус афæзмыдта йæ фыдыфыды ныхæстæ. Ленин, дам, раппæрста ахæм ныхæстæ: „Зæхх ист æрцæуæд адæмæн. Фабриктæ, заводтæ — рабочитæн!“ Æфсад рафардæг сты сæ хæдзæрттæм. Хъæр кодтой: 

— Ленин ахæм лæг у, æмæ адæм хъуамæ æмхуызон цæрой! 

Сывæллæттæ-иу афтæ: 

— Ехх, ныр Ленины фен! 

Усгур лæппутæ сæхи сцæттæ кодтой Ленины æфсадмæ, науæд сæ меньшевиктæ сæхи æфсадмæ кодтой. Фæсивæд Зикъарайы æфцæгыл рахызтысты. Мард дæр дзы фæци. Æз дæр иуахæмы загътон: „Æз дæр бæлсæвиктæм цæуын лæгтимæ“. Цæмæй йæ зыдтон, цы у бæлсæвик. Мæ мад мæ рацахста, ранадта мæ». 

 

Къуыдаргоммæ мæ Багаты Барис фæхуыдта. Дзыхæй цы дзырдта, уыдон мын цæстæй дæр уынын кодта. Æмæ йæм иу ныхас ахæм уыди: «Къуыдаргом æлдар нæ зыдтой». 

 

Гуырдзыстон Уæрæсеимæ куы баиу (1801-æм аз), Барис уый размæйы рæстæджыты кой кодта. Уымæй 27 азы раздæр 1774 азы та Ирыстон баиу Уæрæсеимæ. Историктæ зæгъынц: «1774 азæй 1801 азмæ Уæрæсейæ Ирмæ иу хæстон экспедици арæзт дæр не ’рцыди. Гуырдзы Уæрæсеимæ куы баиу, уый фæстæ дыууиссæдз азы дæргъы арæзт цыдысты иу иннæйы фæдыл æфхæрæг экспедицитæ». 

Блиты Маркы чиныг «Русско-осетинские отношения»-йы бæлвырд æвдыст цæуынц паддзахы Уæрæсе Кавказ йæ дæлбар бакæныны тыххæй цы пълантæ арæзта, уыдон куыд æххæстгонд цыдысты, уыдæттæ. 

Чиныджы автор зæгъы: «Ирыстоны политикон царды ахæмæй ницы цыди, æмæ Уæрæсе уырдæм æфхæрæг экспедицитæ æрвыстаид. Уæрæсемæ æрмæстдæр уыди хæхбæсты цæрæг адæмты æхсæн колониалон режим сфидар кæныны пълан. Ренненкампф æмæ Абхазовы экспедицитæ арæзт цыдысты, уыцы режим цæмæй сфидар уа, уый тыххæй». 

Паддзах Александр I-æмы хицауад æргом дзырдта: «Æгас Кавказы дæр колониалон уавæр сæвæрынæн цæлхдурæвæрæн чи кæна, уыдон бауыдзысты нæ хæстон тыхты амæттаг». Кавказы хицауиуæггæнæг Ермоловы боныджы фыццаг фыст ныхæстæ уыдысты: «Змæнтæг хъæутæ ныггæныстон сты, зынджы амæттаг баисты». Кавказаг адæмтæ йæ рахуыдтой ног Чингис-хан. 

Паддзах Николай I рæстæджы Кавказы наместник сси инæлар Паскевич. Йæ размæ сæвæрдта иунæг хæс: «Хæхбæсты цæрджытæ нæ фæндиаг куынæ скоммæгæс уой, уæд сæ бындзагъд ныккæндзыстæм». 

1830 азы 21 июны арæзт æрцыди æфсæддон экспедици. Уырысы æфсæдтæ Дзауæй атындзыдтой Челиатгоммæ. Дыууæ колоннæйы фесты. Иу колоннæ уыди инæлар Ренненкампфы бар. Хохæгтæ сын тыхджын ныхкъуырд лæвæрдтой, фæлæ регулярон æфсæдты æруромын сæ бон нæ уыди. Цæрджытæ хъæутæй сæхи хæхтæм айстой. Инæлар кæй бацахста, уыцы авд хъæуы цæрджытæй хæдзæртты баййæфтой иу сылгоймаг æмæ дыууæ сывæллоны. Уыцы хъæутæ зынджы амæттаг баисты. 

Дыккаг колоннæйы сæргъы — дæлбулкъон Берилев. Сæ ныхмæ тынг фæлæууыдысты хохæгтæ. 

Хъолайы хъæуы цæрджытæ сæхæдæг сæ хъæу басыгътой. Цæрджыты иу хай æрфидар сты Косты хæстон мæсыджы, иннæ хæстæввонг адæм æрныгъуылдысты аууон рæтты. Белилевмæ нæ разынди семæ схæцыны ныфс æмæ банхъæлмæ касти Ренненкампфы æфсæддонтæм. 

Хъолайы мæсыджы бадтысты удуæлдай тохмæ цæттæ æртын хъæбатыры. Уыдон æрлæууыдысты æппæтæй гæрзифтонг дыууæ мин æфсæддоны ныхмæ. Уырыс сæ сармадзантæй ралæууыдысты мæсыгыл, фæлæ сæ къори-нæмгуытæ фидары къултæй фæстæмæ схъиудтой æмæ йын ницы знаггад кодтой. Уæд 500 гренадеры бабырстой фидармæ. Мæсыджы бадæг хъæбатыртæ сын ныхкъуырд лæвæрдтой, уырысы хæстонтæй бирæтæ сæ амæттаг баисты æмæ та-иу фæстæмæ аивылдысты. 

Мæсыджы къултæ зæххы арф ныццыдысты. Сæ бынты сын бакъахой æмæ сæ срæмудзой, уый æфсæддонты бон нæ баци. Уæд тыхгæнджытæм фæзынди мæсыджы хъæдын сæр басудзыны фæнд. 

Уыцы хæсты тыххæй Паскевич граф Чернышевмæ фыста: «Инæлар Ренненкампф æхсæвы фидары къулæмбуар хус сугты рæдзæгъдтæ самадта æмæ бардзырд радта, цæмæй сыл бандзарой. Кæд фидары бадджытæ хатыр ракуриккой, зæгъгæ, ууыл йæ зæрдæ дардта, фæлæ нын хохæгтæ, бафæзмæн сæ ис, ахæм ныхкъуырд лæвæрдтой. Ныхмæ лæуджытæй дæс адæймаджы разындысты æгъатыр мастисджытæ, гæрзифтонгæй хъуамæ нæ хæстонты æхсæнты алæгæрстаиккой, фæлæ нæ джебогъты амæттаг баисты. Æрмæстдæр дзы иунæджы райстам уацары. Фидары чи баззад, уыдон сæ цард ницæмæ æрдардтой — мæсыджы басыгъдысты». 

Гуырдзыстон Уæрæсеимæ куы баиу (Хуссар Ир дæр йемæ), уыцы рæстæджы хуссар ирæтты тох сæ бартыл фæтыхджындæр. 

Уыдæттыл дзурæг æнæнымæц документтæ æмæ æрмæджытæ лæвæрд цæуынц. «История Юго-Осетии в документах и материалах»-ы II æмæ III томты. Документтæ æмæ æрмæджытæ сты нымæцтæй нысангонд. Нæ цæст дзы иу-цалдæрыл ахæссæм. 

Æртыккаг томы 108 документ (1884 аз, 28 ноябрь). Мыггæгтæ æмæ бынæтты нæмттæ фыст цæуынц, чиныджы куыд сты, афтæмæй. 

 

Терегваны хъæуккæгтæ Ноне Чибиров æмæ Гиго Цховребов Тифлисы губернаторæй курынц, цæмæй сæ æлдæрттæй бахъахъхъæна. Кънйаз Палавандовæн зылды хицау бар радта, цæмæй, йæ зæххæй йын кæй пайда кæнынц, уый тыххæй сыл ног хъалонтæ сæвæра. Ног хъалонтæ сын фидын кæнынц лæгдыхæй, сайынц сæ, нæмынц сæ. Хъастгæнджытæ курынц, цæмæй, Тифлисы æфсæддон губернатор кæй сфидар кодта, уыцы раздæры хъалонтæ йеддæмæ сæ мацы домой. Рацæй-рабон æмæ Паловандовы сæрыл дзуры æхсæнылæг, ног хъалонтæ куынæ фидат, уæд, зæгъы, экзекуцигонд цæудзыстут ахæстоны сбаддзыстут, кæнæ уæ Сыбыры бинаг къæй бакæндзынæн. Терегванæгтæ курынц губернаторæй, цæмæй сын сæ хъастмæ æркæса, рæстдзинад сбæрæг уа æмæ аххосджынтæ æфхæрд æрцæуой. Зæгъынц: кæд йæ иууыл стырдзинады рæстдзинад базонын фæнды, уæд нын нæ хъаст æхсæнылæгтæй дæр макæмæ радтæд, ма йæ радтæд кънйаз Абашидземæ дæр. 

Ацы документы бын йæ къух бафыста Петр Багутадзе. 

118 документ (1885 аз, 17 август). 

 

Чарталийы хъæуы цæрджытæ Чехолийы фырт Шио Бежанов æмæ Бурдулийы фырт Мате Шиошов иннæ фыййæуттимæ Мачабелты фос батардтой Урсыдзуары хъæуы хизæнтæм. Афтæ сæ домдта кънйаз. Урсыдзуары æмæ æввахс хъæуты цæрджытæ, сæ сæргъы хъæууон тæрхоны лæг Зураб Джичошвили, афтæмæй 60 лæгæй рацыдысты, фæнадтой кънйазы фыййæутты, Ниника Бурдулийы сæр хъилæй фæхостой æмæ мæлæтдзаг фæци. Ирæттæ фыстæй 30 атардтой. Ныр Мачабеловтæ уырдæм цæуын нал уæндынц, уымæн æмæ уымы сæрвæттæ æмæ хъæдтæ сты ирæтты исбоныл нымад. 

Документы бынмæ кæсæм: Шио Чохели æмæ Мате Бурдули фыссын кæй нæ зонынц, уый тыххæй сæ бæсты мæ къух æвæрын æз Михаил Ярдви. Протокол-курдиат сарæзта цæстдарæг Деканозов. 

119 документ (1885 аз, 31 август). 

 

Уыцы аз июлы 22 бон Палавандовты кънйæзтæ семæ цалдæр есаулы, се ’ххуырстытæ æмæ сæ хъуыддагаразджытæ, афтæмæй бабырстой Хъорнисмæ, цæрджытæй ницы бадомдтой, фæлæ сæ, туркаг башибузуктæн дæр нæ бантыстаид, афтæ ныггæныстон кодтой. Сæ бæхты цæфхæдтæй сын ныссæстой сæ хуымтæ, бирæтæн сæ фос байстой, сæ бæхты сын аслам аргъыл æрбауæй кодтой. Цалдæр боны дæргъы хынджылæг фескъæрдтой, хъæутыл зылдысты æмæ, се ’хсаргæрдтæ куыд цыргъ сты, уый базонын сæ цыма фæндыд — фысты сæртæ-иу адзæнгæл ластой, фыхтой сæ æмæ нозтой, хордтой. Сабиты æмæ сылгоймæгты лæгъстæтæ æмæ æрдиаг дæр ницæмæ æрдардтой. Сæ хъуыддагаразджытæ адæммæ æртхъирæнтæ кодтой: хъасты гæххæттытæ ма чи фысса, уыдонæн хаст цæудзæн ауындзыны тæрхон. 

Хъæуккæгтæ губернатормæ сæ хъаст фарон ноябры мæй барвыстой æмæ сын уынаффæгæнæг сенат нырма дзуапп нæма радта. Хъæуккæгтæ домдтой, 1883 азы онг, 50 азы дæргъы зæххæй куыд пайда кодтой, уыцы бартæ сын ногæй цæмæй радтой. Цæрджытæ дзурынц, зæгъгæ, уымæй уæлдай нын нæ хъастмæ куынæ кæсат, уæд æххуыс агурдзыстæм йæ иууыл стырдзинад императорæй. 

130 документ (1886 аз, 9 июль). 

 

Дыууæ азы размæ 1884 азы кънйаз Михаил Эристов Сатикары хъæумæ бакодта æфсæддон экзекуци. Кънйаз хъæуккæгтæй домдта: радтут нын уе ’взæргæнджыты. Хъæуы цæрджытæ сæ коммæ нæ бакастысты, нæй, дам, нæм æвзæргæнджытæ. Уæд кънйаз бардзырд радта, цæмæй хъæуы уæлмæрдты мит ныммæрзой, уырдæм бакæной сæ куыйтæ æмæ гæдытæ æмæ уыдонæй расомы кæной, æвзæргæнджыты кæй не ’мбæхсынц, уый тыххæй. Æппæты разæй уæлмæрдтæм йæ гæдыимæ ацыд 62 азы карæн лæг Догузашвили Бадила. Кънйазы чапар Гиго Бесашвили загъта : «Ард хъуамæ бахæра Бадила нæ, фæлæ йæ фырт». Бадилайы фырт афтæ бакодта, уæддæр кънйаз Бадилайы дæр ныддомдта, цæмæй йæ гæдыйæ ард бахæра. Куынæ сразы уа, уæд ыл уидон бакæндзысты, йæ сæрыл та йын æркæндзысты, æддæмæбадæнтæ конд кæм уа, ахæм голлаг. Бадила ууыл не сразы æмæ бафыста 25 сомы. Ванатийы сауджын Леван Пилишвили уыдæттæ фенгæйæ йæ хъаст бахаста кънйазмæ: «Бадила мын адавта мæ 200 сомы аргъ бæх». Бадила загъта: «Уый бæрц æхцатæ дын кæцæй æрхæссон?» Уæд Бадилайыл бакодтой уидон æмæ, æддæмæбадæнтæ кæм ныккодтой, ахæм голлаг ын йе ’фцæгыл æрцауыгътой. Йæ сæрыл ын уазал дон уагътой, бæх кæй адавта, ууыл басæтта, зæгъгæ. Кънйаз та адæмæй домдта: «Уе ’взæргæнджыты раттут!» Нæ та сразы сты. Уæд кънйаз бардзырд радта: «Ратæрут хæдзæрттæй нæлгоймæгты, сабиты. Мидæгæй баззайæнт сылгоймæгтæ æмæ сæм хъазахъæгты бауадзут». Бадила Догузашвили адæмæн лæгъстæ кæнынмæ фæци: «Цæйнæфæлтау нын нæ устытæй фæхынджылæг кæной, фæлтау сразы ут кънйазимæ». Æмæ йæ фырт Георгийы сæ размæ ракодта. 

Ацы хабæрттæ хурæргом раисты, Тифлисы губернаторы къантормæ 

кънйаз Эристовыл цы хъаст бацыди, уымæй. 

152 æрмæг. Мыхуыргонд æрцыд газеты 1888 азы 9-æм мартъийы. 

 

Февралы фæстаг бонты Цициановты кънйæзты хъæды кæрæдзи ныддæрæн кодтой хъæдгæстæ æмæ ирæттæ. 

Хъæдгæстæ æртæйæ, кънйаз Цицианов йæхæдæг æмæ дыууæ цæцæйнаджы ирон фыййæуттæй байстой æртæ фысы æмæ сæ атардтой Карелы хъæумæ, бар лæвæрд сын нæ уыд, афтæмæй сæ фосы дзуг сæрвæтмæ кæй бауагътой, уый тыххæй. Æрыгон фыййау хæстæгдæр хъæумæ фæфæдис. Кънйаз Цицианов æмæ дыууæ цæцæйнагыл уайтагъд амбырд сты ирæттæ сæ хъаматæ æмæ хъилтимæ. Кæрæдзимæ фæлæбурдтой. Кънйаз æмæ цæцæйнæгтæ се ’хсаргæрдтæй цалдæр ироны фæцæфтæ кодтой. Ирæтты маст бынтон рафыхт. Цициановы сæры пырх акалд, афтæмæй зæххыл адæргъ. Цæцæйнæгтæй иу цæфтæй Санебелийы хъæумæ кънйазы æфсымæртæм фæфæдис. Иннæ цæцæйнаг, йе ’хсаргардæй æвзидгæйæ, кънйазы цур слæууыд æмæ хъæр кодта: «Мæ къæхтыл цалынмæ лæууон, уæдмæ кънйазмæ æмгæрон дæр ничи æрбацæудзæн!» Ирæттæ йæм фæлæбурдтой, йæ сæры пырх акалд, афтæмæй кънйазы фарсмæ æрхауди. Сæ хæцæнгæрзтæ сын айстой, сæ бæхты сын акодтой, афтæмæй хъæумæ афардæг сты. 

Раздæр æрчъицыдта кънйаз, бабырыди цæцæйнагмæ, митæй йын йæ къæмисæнтæ феууæрста. Куы æрчъицыдта, уæд дзойтæгæнгæ хъæумæ ацыдысты. Фыццæгтæй фæфылдæр сты ирæттæ, афтæмæй сæм фæлæбурдтой. Амардтаиккой сæ, фæлæ кънйазы æфсымæр йæ фæдисонтимæ æрбахæццæ æмæ фервæзтысты. 

Чиныг «История Юго-Осетии в документах и материалах»-ы фыццаг томæн Тогошвили Г. Д. æмæ Цхуырбаты И. Н. цы разныхас ныффыстой, уым 34 фарсыл зæгъынц: 

«Хицаудзинад кæй къухты ис, уыдонæй рацæугæ документты æцæгдзинад цæуы зыгъуыммæгонд. Зæхкусджыты барæй рахонынц къæрныхтæ æмæ лæбурджытæ. Картлиаг æлдæрттæ-иу сæ ирон зæхкусджыты арæх сардыдтой æндæр æлдæртты ныхмæ. Æлдæрттæ-иу сæ зæхкусджытимæ кæрæдзимæ фесты. Уыцы хабæрттæ-иу хъуыддаджы гæххæттыты афтæ бавдыстой, цыма «ирæттæ Гуырдзымæ лæбурынц, бырсынц». Гуырдзиаг паддзæхтæ-иу, исты фæфос кæнæм, зæгъгæ, Ирыстоны алы кæмттæм бырстой æмæ-иу сын хохæгтæ ныхкъуырд куы радтой, уæд-иу паддзахы чиновниктæ зонгæ-зонын загътой: «Ирæттæ та Картлимæ бабырстой». 

 

*** 

 

Историон наукæты доктор Дзидзойты Валери йæ уац «Хуссайраг ирæтты тох национ хæдбардзинадыл æмæ 1920 азы геноцид»-ы зæгъы: 

«Гуырдзиаг меньшевиктæ, иннæ политикон партитæ, национ-патриотон иугæндты минæвæрдтæ хуссайраг ирæтты, абхазæгты æмæ иннæ адæмты ныхмæ архайдтой империон мадзæлттæй... Гуырдзиаг политикæ Н. Н. Жордания, Н. С. Чхеидзе, А. И. Чхенкели, В. Л. Геловани æмæ инæтæ æдзухæй критикæ кодтой уырыссаг шовинизм, Уæрæсейы империон политикæ, æмæ Уæрæсейы сконды уæвгæйæ, бæллыдысты автономимæ. Автономийыл архайдтой Азербайджаны, Сомихы, Финляндийы, Польшæйы минæвæрттæ дæр. Фæлæ уыцы рæстæг тыхджын уыдысты, нацментæн автономи раттыны ныхмæ чи уыд, уыцы депутаттæ. 

Гуырдзыстоны меньшевиктæ 1920 азы сфæнд кодтой хуссайраг ирæтты бынтон ныцъцъист кæнын, ирон национ æмæ революцион зондахаст фесафын. Уый тыххæй сарæзтой, „ирон фарстайæн“ кæрон чи скодтаид, ахæм æгъатыр пълан. Пъланы амынд уыдысты ирæтты ныхмæ тох кæныны мадзæлттæ: сайын, историйы факттæ зыгъуыммæ кæнын, ирæтты сæ фыдæлты зæххæй, ома Хуссар Ирыстонæй тæрын, марын... 

Гуырдзыстоны меньшевикон хицауад... раздæр Хуссар Ирыстоны ном аивтой æмæ йæ схуыдтой Земокартлийы район (ныры Гуырдзыстоны жулик-идеологтæ Хуссар Ирыстон Цхинвалы регион куыд схуыдтой, афтæ) æмæ адæмы ратæрыны тыххæй сарæзтой сæрмагонд къамис. 

Хуссайраг ирæттæ æнусты дæргъы кæм цардысты, Гуырдзыстоны хицауад сæ уыцы зæххытæй куы тардтой, уыцы рæстæджы æбуалгъы хабæрттæй ницы ферох ис, кæимæдæриддæр ныхас кодтон, уыдонæй. 

 

Революционер Козаты Раздены æфсымæры чызг, Нартыхты чындз Олйа дзырдта: «Гуырдзиаг лæбурджытæ Саджилзазы хъæумæ нæма фæзындысты, уæд алыгъдыстæм, нæзы хъæдмæ баирвæзтыстæм. Аууæттæй кастыстæм, хæдзæрттыл арт куыд æфтыдтой, уымæ. Нæ хæдзар хъæдæлхынцъ уыди æмæ ма дзы фæнык баззад. Нæ фыдмæ — хорз бæх. Йæ цæст æй ныууадзын нæ бауарзта. Хъæуæй рараст, афтæ йæ æхсын байдыдтой лæбурджытæ. Аирвæзти...» 

Уынгæджы заман разыны, йæ уд аирвæза, æндæр тæригъæд ракæныныл дæр чи нæ бацауæрды, ахæмтæ дæр. Сæ фос чи бамбæхста, уыдоны-иу чидæртæ банымыгътой. Амыдтой меньшевикты хицауады ныхмæ тохгæнджыты хæдзæрттæ æмæ сыл лæбурджытæ арт æндзæрстой. Нартыхты Сосойы хæдзар амонæг дæр сын фæци. Хъæздыгдæр чи цард, уыдон сæхи æлхæдтой, афтæ дзырдтой: «Сосойы хуызæттæ куынæ уыдаиккой, уæд нæм Гуырдзы не ’рбабырстаиккой». 

Уалыхъæуы цæрджытæ дæр цæрыны бар балхæдтой Гуырдзыйæ æмæ уыцы хъæуы се ’рвадæлтæм баззади уыцы зымæг Олйа. 

Гæджиты Ерастъо дзырдта: «Гуырдзыйæн æххуыс кодта Англисы паддзахад хæцæнгарзæй. Турк æмæ сæ Иранæй хæхты сæрты хæргæфстыл хастой. Гуырдзиаг гвардионтыл уыди бурнымæт пъалтотæ, се ’фсадæн кодтой натхоры кæрдзын». 

Челдыты Беса: «Лæбуджыты ныхмæ чи фæлæууыдаид, ахæм æфсад нæм нæ уыди. Уыди нæм ополченцтæ. Сæ сæргъы æрлæууыд Хуыгаты Симон. Уый размæ паддзахы службæйæ æрцыди». Ополченцтæн дыууадæс æвзонг лæппуйы хастой хæцæнгæрзтæ, сæ иу Беса йæхæдæг. Дзæкъулты хастой хæринаг. Гилдзыты-иу хæринаджы бын фæкодтой. Хæцæнгæрзты скълад уыди Къуыдары хъæуты хицæуттæй иумæ. Бархионтæ уыдысты Гуырдзыйæ Иры æхсæн хохы. Хæххон къахвæндæгтыл-иу уæлæмæ схызтысты, цæуын сæ-иу хъуыди 8 километры. 

Хуыгаты Симон фесæфт Бесайы цæстыты цур. Бынатмæ куыд бахæццæ сты, афтæ Симон бархионтыл хæцæнгæрзтæ байуæрста æмæ къæдзæхы тигъæй бынмæ ныккасти. Бынæй йæ суыдтой, сæхстой йæ æмæ нæмыг йæ хурхыл сæмбæлд. Сыбыртт дæр нал скодта. Уайтагъд сæ сармадзантæй æхсын байдыдтой. Симоны мард уым баззади. 

 

Челдыты Бесайы ныхæстæ кæмдæрты фæбæлвырддæр кодта Козаты Малак. Уый дæр бархионтæй уыди. Афтæ загъта Малак: 

«Гилдзытæ нæм æвзонг лæппутæ хастой Цъунары цъупмæ. Ирæттæм дæр уыди иу пулемет, гуырдзымæ дæр. Цъуппæй нæм алцыдæр зынди. Схæцыдыстæм. Ирæттæй фæмард сты Хуыгаты Симон æмæ Гæззаты Маркъоз». 

 

Малакы хъуыдымæ гæсгæ «дзармадзан⁸ » сæ иутæм дæр нæ уыди. Боныгон цæй фезмæлæнтæ уыди æмæ-иу дон хастой æхсæвы. 

Стырмæсыгæй чи алыгъди, уыдоны хабæрттæ дзырдта Гæджиты Къоста. Гуырдзы сæ хъæумæ ссыдысты Дуалтатырдыгæй. Хъæу сармадзантæй æхсын байдыдтой, æмæ бæстæ фæдис сси. Галтæ дзоныгъты ифтыгътой. Куыфтæ дзоныгътæм скъæфтой. Æхсызгондæр сæ цы хъуыди, уыдон куыфты æвæрдтой. Æмæ æфцæджы ’рдæм атырныдтой. Рынчынты хастой сынтытыл. 

Удаист адæм дзуарыхъæды рæзты цæугæйæ сæхи дзуарыл фæдзæхстой. Ам сæ æрбаййæфта Наниты Къоста. Пулемет æм уыди æмæ сын загъта: 

— Тæрсгæ ма кæнут. Лидзут. Æз сæ ауылты не ’рбауадздзынæн! — æмæ æд пулемет дзуарыхъæды фæмидæг. 

Хуыгаты Зауырбег куыд дзырдта, афтæмæй Къуыдаргомы уыди æрмæст иунæг пулемет. Хæст цыди æфцгуытыл. Санахъоты Мате Цæгат Ирыстоны бархионты къорд скодта. Сæ командиртæ уыдысты Засеты Пъауле æмæ Æлборты Къйазо. Гуырдзы иу бон сармадзанæй Часавалы æртæ æхсты æрбакодтой. Дыккаг бон сыл нæмгуытæ ныккалдтой. Адæм лыгъдысты, æмæ сæ гуырдзы мысанæн агуырдтой. Сæ пулеметтæ-иу куы кæцæй радардтой, куы кæцæй. Хъæуы смидæг сты гуырдзы. Æппæты разæй бандзæрстой Хуыгаты Зауырбегты хæдзарыл. Басыгътой Хуыгаты Доментийы хæдзар дæр. Цæрджытæй хъæуы чи баззад, уыдоны ахстой. 

Засеты Минаго райгуырди Часавалы. Службæ кодта паддзахы æфсады. Паддзахы службæйæ чи æрыздæхт, уыдоны Гуырдзы се ’фсадмæ кодтой. Минаго дзырдта: «Загътам сын: нæ уæм цæуæм!» Уæдæ, дам, нæ зæххыл цæрут æмæ уын ам уадзæн нал ис. Мах — чысыл, уыдон кæуылты уыдысты æмæ нæ расырдтой. Нæ фронт уыди Цъедисы æфцæгыл. Гуырдзыйы æфсæдтæ нæм ссыдысты Цъедисыл æмæ Къозыл. Сармадзантæй нæ æхсын райдыдтой. Мамысоныл ралыгъдыстæм». 

 

Козаты Пъалус дзырдта: «Гуырдзы сармадзантæй хъæутæ æхсын байдыдтой. Сæ гвардиа хъæутыл æндзæрстой. Райсомæй нæ фос ратардтам. Алчи хъæдмæ хор, хуыссæнгарз хæссы, æмбæхсы сæ. Нæ фæндаг — Зикъарайыл. Æнусон цъити дзы. Йæ сæрты хъуамæ рахизæм. Бæстæ тæригъæдæй скъуыди. Стурæн йæ сыкъатыл бæндæн бафтау. Къаххидыл лæуу. Стуры доны баппар æмæ-иу иинæрдыгæй схауди. Фæсте — топпы гæрæхтæ. Сылгоймæгтæ æрдиаг кæнынц: «Æрæййафдзысты нæ!» Къаххидæн иунæг амад хъæд. Бынмæ ныккæс æмæ сæр разилы. Мад æмæ дыууæ сывæллон. Иу дзы йæ дæлармы, иннæмæн хæцы йæ къухыл. Ныххаудысты æртæйæ дæр, фесæфтысты. Чеселты дон — йæ ивылдæй, уыцы афон дзы бæхджын дæр нæ хизы. Фесæфтысты адæм... Æндæр фахсыл цыдысты. Хидыл сæ бон нал цыди. Галтыл хуыссæнтæ сæвæр, бæндæнæй сæ сæлвас Зæйыл бæхизын хъуыди. Æхсæв чи бахызт, уыдон аирвæзтысты. Боны зæй стæфст æмæ адæмæй, фосæй бæрзондæй донмæ ныккалдысты. Чи кæмæн уыди æххуысгæнæг. Фосы бирæгъ куыд тæра, афтæ нæ тардтой гвардиа. Нæ мæ рох кæнынц абон дæр уыцы мад æмæ дыууæ сывæллоны. Бæрзонд хъæбатыр ус уыди. Иутæ Зикъарайыл рахызтысты, иннæтæ Тхелгомыл. Тхелы хъæуы Тыджытæ цардысты. Гвардиа хъæуыл арт бандзæрстой. Зæронд лæг Лекса кæуы. Фæрсынц æй: 

— Цæуыл кæуыс? 

— Æфсадæй ам цæуылнæ исчи ис? — фæрсы зæронд лæг. — Уæртæ Хъолайы мæсыджы хъайтар лæгтæ Косты Бег æмæ Къæбысты Акайы æрымысыди. — Уыдон Рыныкъæфы æфсады ныхмæ куы æрлæууыдысты. 

Лекса топп ахаста æмæ гуырдзыйæ фондз амардта. Фондз худы æрбахаста. Йæ хæдзары сыгъды маст райста. Мæ фыдмæ худтæ равдыста, загъта: 

— Ныр мæ маст райстон. Нал кæуын. Мæ хорз хæдзарыл дын куынæ кæуын. 

Сæрддæргъы Чеселтгомы фестæм. Бæстæ æрсабыр. Загътам: «Бæлсæвиктæ нæм æрцæуынц æмæ ма кæдæм цæуæм». Мæй æмæ æрдæг дзы фестæм. Иу бон чидæр ныхъхъæр кодта: 

— Æрбацæуынц гвардиа! 

Фос нæм бирæ. Мæ фыды æфсымæр æмæ ме ’фсымæр хызтой лыстæг фос. Æз разæй скъæрдтон стурвос. Майрæмы дзуары бын мæ æрбаййæфтой. Æхсæрдæс галы мæм уыди. Хуссарырдæм сæ тæрын. Бур нымæтджынтæ сæ размæ фесты хъæлæбагæнгæ. Сæ иу хъæрæй дзуры: 

— Саса, саса! Моди ака, беури саканели. Арис ака. Нуге синиат! 

Ардæм, дам, рацæут. Бирæ фос, дам, ис ам. Тæрсгæ ма кæнут! Хохы цъуппыл уыдыстæм. Мигъы къуымбил æрбакалд. Амбæхста нæ. Фосы мæт ма чи кæны. Фугæджыны амбæхстæн. Сæрдæй, зымæгæй цъæхæй лæууы. Гвардиа фаллаг фарсмæ адæмы æхстой. Дыууæ лæджы дзы амардтой. Устытæй дæр фæмард. Зæрæдтыл дæр нæ ауæрстой. Фос атардтой. Нæ бинонтæ бынæй хъæдмæ баирвæзтысты. Фосы цæуæт Чеселты хъæуы баззадысты. Нæ хъуг раирвæзт, йæ родмæ æрцыди. Фынддæс километры фæцыд. Уый фæстæ уымæй ныффос кодтам». 

 

Абайты Уасо, сыбайаг. Райгуырд 1890 азы: 

«Нæ бафидыдтой Ир æмæ Гуырдзы. Гуырдзы Адырбеджанимæ хæцыдысты. Уыдонимæ уал бафидыдтой æмæ махырдæм фесты. Махмæ цы уыди. Хæдзари-хæдзар хъæбæр кæрдзынтæ æмбырд кодтам. Дзукъаты Къоста ссæдз кæрдзыны радта. Фыстой сæ. Хастам сæ скъладмæ. Дзидзайы мур, хæрынæн цы бæззы, уыдон æмбырд кодтам. Гъо, уый размæйы 18 азы хабæрттæ. Калачы гилдзытæ æлхæдтам. Иу лæгæй базары фондз абоймæйы балхæдтон. Абоймæ мæ къухы. Агент мæм фæстæты æрбацыд. Æмæ мæ ацахста. Фæрсы мæ: 

— Чи дæ? 

— Мæгуыр, тыхст лæг дæн. 

— Мæгуыр лæджы уый цæмæн хъæуы? — амоны абоймæмæ. Махмæ ирон топпытæ уыди, уæддæр загътон: 

— Цуан фæкæнæм, сырды фыдæй цæрæм. Мæй мæ фæдардтой сæхимæ. 

Мидхæсты рæстæг мæ Дзадтиаты Алыксандр Мызуры бынмæ арвыста. Сусæг гæххæтт уырдæм ахæссын хъуыд. Гæххæтт мæ дзабыры бын бакодтон. Рукъæй араст дæн, æфцæгыл ныххызтæн. Иу бонмæ ныххæццæ дæн. Уым дæр та мæм сусæг гæххæтт радтой. Ныффæдзæхстой мын: «Бахъахъхъæн æй, науæд дæхи дæр фесафдзынæ æмæ мах дæр». Фæстæмæ та æфцæгыл æрхызтæн. Гæххæтты цы фыст уыди, абон дæр æй нæ зонын. 

Гуырдзы арт æфтыдтой. Сыбайы Саулохты хæдзарыл бандзæрстой. Зæронд ус дзы басыгъд. Адæм фæлыгъдысты. Гуырдзыйы хистæр Джугъели дзырдта: «Дæ сæндоны сындз куы æрзайа, уæд æй æд уидæгтæ ласын хъæуы. Гуырдзыимæ баст чи уыд, уыдоны дæр амардтой. Згъудеры сæ ныццагътой. Сыбайы æфцæгыл ралыгъдыстæм. Урстуалтæ Хъæдласæныл Тырсымæ лыгъдысты. Уыдон махырдæм ластой суг æмæ Хъæдласæн хуынди. Къуыдар бабын сты. Уæрдонмæ-иу сæ багæрах кодтой». 

 

Наниты Тъатъус фæдисы рæстæг йæ бинонты цасдæр хъæды фембæхста. Йæ мад æмæ йæ фыд базæронд сты æмæ катайты хай фæци. Гвардиа куы æрбацæйхæццæ кодтой, уæд йæ иннæ бинонты æфцæгæй цæгатырдæм фæкодта. Зæрæдтæм зæрдæ æхсайдта æмæ фæстæмæ аздæхти. Дыууæ æмбалы ма йын фæци. 

Тъатъус дзырдта: «Сæ къухтæм бахаудыстæм. Ратъæппытæ нæ кодтой. Мæ цырыхъхъы хъусы — мæ кард æмбæхст. Сгæрстой мæ æмæ йæ ссардтой. Нæ цæнгтæ нын кæрæдзимæ бабастой. Æз ме ’мбæлттæн афтæ: 

— Лидзын. Уæддæр нæ мардзысты. 

Джоджорайы дон ивылд уыди. Цъала иууылдæр — дон. Хид аласта. Лæгхид дзы бавæрдтой. Дыууæйæ нæ æрбахизын кодтой. Топпытæ нæм дарынц. Нытталынг. Æз ме ’мбалæн: «Лидзæм». 

Нæхи донмæ ныппæрстам. Æз аирвæзтæн. Ме ’мбæлттæн ницыуал базыдтон. Æфцæгыл фос ныдздзæгъæлтæ сты. Иу сау рæуæд нæ размæ фæци хъæды. Аргæвстам æй. Цъититдоны йæ бавæрдтам. Алчи дзы хæйттæ ракодта. Мæ мадыфсымæры лæппу фæсте баззад. Уымæ атырныдтон. Дон-дон цæуын. Бæхджынтæ мæ æрбацæййæфтой. Мæ басылыхъы — фыдызгъæлтæ. Акалдтон сæ. Лидзын. Фæлдæхт сисмæ бахæццæ дæн. Фехстой мæ. Фæстæмæ дæр-иу фæкастæн æмæ гæрахы рæстæг фæкалдтæн, фæфæлдæхтæн. Ныхас айхъуыстон: «Гъер лидз!» Мард æнхъæл мын уыдысты. Бæхджынтæ аивгъуыдтой. Донхæрд байбыны бафæсвæд дæн. Мæ винтовкæ æфцæгыл баззад, æндæр сæ ныццагътаин. Хæрды цæуын. Тæнæг хæдон мыл, æндæр ницы. Хохæй ахызтæн. Мæ дзаумæттæ кæм нывæрдтон, уым мæ фæллад суагътон. Сбон ис. Ауыдтон ме ’фсымæры лæппуйы. Цин кæны, дзуры: 

— Дысон-бонмæ фердиаг кодтон. Мард æнхъæл дын уыдтæн. Дæ марды хабар айхъуыст. 

Æфцæгыл — нæ адæм. Ныццин мыл кодтой. Цы хорз, дам, у, дæ мард гæды кæй разынд, уый! Бæрæггæнæг ацыдтæн нæ хъæумæ. Гуырдзы нын нæ хуымтæ кæрдынц. Фехстам сæ. Иуы дзы амардтам. Мæ фыдыфсымæр аст мæкъуылы самадта. Гуырдзы сыл ныффыстой: «Адонмæ æвналæн нæй». Мæ фыдыфсымæры ссардтон. Аст мæкъуылы мæнг амад скодтам, иннæты агъуыстмæ бахастам. Æхсæв чъеурийы най кæнæм. Зыгуым сыгътам. Хор сыджыты бын ныгæдтам. Галтæ дæр агъуыстмæ батардтам. Хъызт рæстæг райдыдта. Гуырдзы нæм æртхъирæн кæнынц: 

— Абонæй фæстæмæ ма ам чи баззайа, уый мардзыстæм! Йæхи Гуырдзыстонмæ чи куры, уыдонæн цæрыны бар дæттæм. 

Не ’рвадæлтæн-иу хохы фосдарæнтæ уыди. Уырдыгæй сын сæ фос ратардтой, сæныччы хъус дæр сæм нал баззади. 

Сырх уæныджы хабар дæр мын радзырдтой. 

Къуыдаргомы адæм фæлыгъдысты. Гвардийа комы цыдысты. Кæйдæр сырх уæныг сæ фæстæ уасгæ згъоры. Гвардийаг æй фехстытæ кодта æмæ йыл нæмыг нæ сæмбæлд. Се ’хсæн, дам, коммунисттæ уыди æмæ уыдонæй иу афтæ: 

— Уый сæ зæдыхай у. Куы йæ амарæм — аскъуындзыстæм. 

Æмæ йæм нал бауæндыдысты. 

 

*** 

 

Стырмæсыгæй чи ралыгъд, уыдоны дарддæры тухæйнаг хабæрттæ мын дзырдта Гæджиты Къоста: «Фæдисы рæстæг фос лæппутæ скъæрдтой. Хуытæ, мæргътæ баззадысты. Коммæгæс фос ратардтой. Стырмæсыджы цæрджытæ кæрæдзийæн æххуыс кодтой æмæ Зрабийы æнцайæны онг иумæ фæхæццæ сты. Чи бастад, уыдон уым баззадысты, иннæтæ æфцæгыл Мамысонгоммæ æрхызтысты. Гъо, Зрабийы æнцайæны æфцæджы рæбын иу æхсæв сегас дæр баззадысты. Ам — Тъатъейы суадон. Хорхæсджытæ дæр-иу ацы суадоны цур æрæнцадысты. Сæ бæхты-иу фæхызтой. 

Уыцы æфцæгрæбын аджы хуызæн у, нæудзар фосхизæнтæ. Адæмæй, фосæй дзы уый бæрц æрæнцад æмæ дзы фезмæлæн нал уыди. Æмбу кодтой адæмæй, фосæй. Бынтон удмидæг нæма æрцыдысты. Æхсыр-иу радыгътой. Сæ фæндаггæгтæй ма цыдæртæ аззад æмæ комдзаг кодтой. 

Адæм чысыл куы фæсабыр сты, уæд уæлейæ дæлæмæ æрыхъуысти кæйдæр фидар хъæлæс: 

— Хорз адæм! Фыддуг ныл скодта æмæ уæ ныфс ма асæттæд! Кæрæдзимæ фæкæсæм. Фыдæлтæй нын баззад уынгæджы бон тыхст адæймаджы уæлхъус балæууын. Дæ комыкомдзаг дæ дзыхæй аскъуын. Не ’нæбон зæрæдтæ, æнахъом сабитимæ тухæйнаг чи фæци, уыцы мадæлтæ, нæ сывæрджын чындзытæ фæсте баззадысты. Чи сæм хъуамæ фæкæса, уыдон ам сты. Æнæ æххуысæй фесæфдзысты. Бон куы бадзир-дзур кæна, уæд сæм фæтындзут! 

Уый Бадилайы мад Санеты хъæлæс азæлыд, æгомыг къæдзæхмæ дæр бахъардта, ныфс сын уагъта сæ зæрдæты. 

Санет дзырд зæгъынмæ дæр арæхсти, куырыхон нæлгоймæгты фарсмæ-иу балæууыди, йæ зонды, йæ уынаффæйы ныхас ын истой. Санеты кой-иу хабæрттæ дзурджытæй алкæмæ дæр рауади. Нæлгоймæгтимæ æмвынг бадти, чъирикувæг нымад хистæры бынат æм хаудис. Йæ æмбисондæн дзуринаг хабæрттæ Къуыдаргомы арæнтæй дæр ахызтысты. 

Сывæрджынæй Санет ацыди хос кæрдынмæ. Иунæгæй. Йæ сывæллæттæй иу уыцы бон райгуырди. Йæ фæсмынæй уæфт дæллаггуыры йæ батыхта æмæ дарддæр йæ куыст кодта. Загътой: æртыгай дæллаггуыртæ-иу дардтой. 

Хуыгаты сидзæр лæппу Багъылы Санет куыд схаста, уый кой уæлдæр уыди. 

Йæ чызг Дарикъо йæхи кæмæй æрцауыгъта, уыцы бæттæн-иу зианмæ цæугæйæ йæ астæуыл кæй бабаста, уыцы хабар дæр комы цæрджытæ зыдтаиккой. 

Уæдæ Гæджиты мыггагæй иу сидзæр чызджы хъысмæт дæр бирæты зæрдæтæ бацагайдтаид. Мыггаг загътой: «Хæлттæ сæппæрстам. Кæй хал схауа, уый йæ хъомыл кæнæд». Чидæр фæцарæхсти: «Хæлттæ цы æппарæм? Дæлæ йæ Зæгъуенæн радтæм. Чызг ын куынал ис». Райста Санет сидзæр чызджы. Бахъомыл, мæнæ-мæнæ йæ чындзы цæуыны афон ралæудзæн æмæ дзы дзæбæх ирæд райсæн уыдзæн, уæд æрвадæлтæ Санетмæ цæуын байдыдтой, бахатыдысты-иу æм: «Радт нын æй». Рафыхти Санеты маст: «Æмæ йæ чысыл уд куы фæцæйскъуыд, уæд ын куынæ батæригъæд кодтат! Ирæдæн уæ æрхъуыди ныр?! Афтæ загътой: «Æфсондзæй сæ фæнадта». 

Афтæ загъта Гæджиты Къоста: «Фараст чындзы фæндагыл ныййардтой». Æфцæгыл ма мит уыди. Лигъдæттæ Мамысонгомы ’рдæм фæуырдыг кодтой, уæд-иу кæцыдæр рæтты Деда йæ быны авæрдта исты дарæс, сабитæй исчи йæ хъæбысы, афтæмæй-иу бынмæ бырыдысты. 

Хуыгаты Осмæн æмæ йæ фыд Иуане Мыртгæджыны цардысты. Сæ тæккæ хæдзар аразгæйæ уыдысты, афтæ гуырдзы хæцын райдыдтой. Иуане хъæдмæ йæ конд хъуаритæм цыди æмæ йæ зæронд æфсымæр Джигойæн бафæдзæхста: — Гуырдзы куы сцæйцæуой, уæд-иу мæм бæрзонд къуылдымæй хъæргæнæнæй фæкъуыззитт кæн. Æмæ ададжы амбæхсдзынæн. 

Гуырдзы Часаулимæ ссыдысты. Иуане йæ цæттæ хъуаритæ хъæды нæ уагъта, гвардиамæ куы бахауа, уымæй дæр тарсти. 

Зæронд Джиго цырддзастæй бæргæ касти, фæлæ иуахæмы йæ цæнгтыл йæ сæр æрæвæрдта æмæ афынæй. 

Иуане уый размæ адæмы гуырдзыйы ныхмæ сардыдта, æмæ гуырдзы йæ фæдыл зылдысты. Иуане сæ æмбæхсти. Чи йæ банымыгътаид, уымæн стыр æхцатæй зæрдæ æвæрдтой. Ныр гуырдзы йæ фæдыл фæхæст сты, дыууæ топджыны йæм фæйнæрдыгæй цæуынц. Иуахæмы адаг æввахс уыди. Агæпгæнæн дзы. Алыгъди Иуане, йæ хæцæнгарзы бос цæуылдæр фæхæцыд æмæ хъыримаг йæ къухæй ахауд. Лæг хæмпæлтæм йæхи ныппæрста. Ахстой йæ, фæлæ æрхмæ баирвæзт. Иуане йæ чемы куы æрцыд, уæд æркаст æмæ йæ худ — нæмыгдзæф. 

Æртæ боны æмæ æртæ æхсæвы Иуане кæм уыди, уый бинонтæ нæ зонынц. Сыхаг сæм фæхабар кодта: «Иуанейы амардтой. Хуытæ йæ скъуыддзаг кæнынц». 

Осмæн йæ фыды агурæг хъуамæ фæтъæбæртт кодтаид, фæлæ мад йæ размæ алæууыд: 

— Нæ дæ ауадздзынæн, ды дæр ма мын куы фесæфай! 

Фырт цæхгæр загъта: 

— Амарæнт мæ. Æнæ цæугæ мын нæй! 

— Кæд афтæ, уæд æз дæр цæуын, — загъта мад. 

Ныццыдысты мад æмæ фырт, Иуанейы цы ранмæ фехстой, уырдæм. Ницы дзы. Йæ фæд хæмпæлты донмæ ныццыд. Туджы фæд дзы никуы æмæ сын фенцон. 

Теделеты хъæуккæгтæ цалдæрæй рацæйцыдысты, фæрсынц мад æмæ фырты: 

— Ам цы кусут? 

Осмæны мад кæуы: 

— Нæ лæджы нын фехстой. 

— Бæлвырд хабар куынæ зонут, æрсабыр ут. Гвардиа æрбацæуынц æмæ лидзут. 

Зæнгæй схызтысты мад æмæ фырт. Кæсынц. Уартæ сæ хæдзар судзы. Хæдзæрттæ кæрæдзимæ — хæстæг, иу хæдзары зынгæй иннæтæ дæр басыгъдысты. Бæстыл цъиуызмæлæг нал уыд. Æрталынг, мад æмæ фырт иу дуры бын бабырыдысты. Уым сыл сбон и. Бонрухсы сæм сæ къæбыла уæлейæ бынмæ рæйы. Уалынджы Иуане дæр фæзынд. Гуырдзыйы æрбацыды размæ уæрыкк аргæвста фыд æмæ йæ фырты фæрсы: 

— Уæрыччы фыд цы фæци? 

— Райстон æй. Бафæлладтæн æмæ йæ аппæрстон, — загъта фырт. 

Уæрыкк æнæхъæнæй фых уыди æмæ йæ ссардтой. Се стонг дзы басастой. Æрдæгæхсæв Теделетмæ ныццыдысты. Теделетæй сæхи чидæртæ балхæдтой æмæ сæ нæ хъыгдардтой. Осмæн йæ мады æфсымæры хæдзары дуар бахоста. 

— Чи дæ?! — райхъуысти мидæгæй. 

— Æз дæн, — дзуры Иуане. Иуанейы каис ныккатай кодта: 

— Агурынц дæ. Негас дæр фесæфдзыстæм, уæхи айсут искæдæм. 

Цъадитæ — цыхтытæ сын радтой. Иуанейы бинонтæ Сау хохмæ ссыдысты. Уым — Къудеуы дзуар. Уынæг сæ нæ фæци. Каис сын æртæ бонæй æртæ бонмæ нысан бынатмæ къæбæр хаста. Схаста сын бедра, кастрункæ. Дзæбæх халагъуд сарæзтой æмæ сæм-иу къæвда не ’рхъардта. 

Теделетæн цы гæнæн уыди, æмæ гвардиайæн æххуыс кодтой, бæхæй-æндæрæй сын лæвæрдтой. 

Осмæны мады хо йæ æртæ сывæллонимæ хъæуæй алыгъдысты. Зедойыл ныххызтысты æмæ дуры бын баззадысты. Халер сыл фæзынди. Уыцы хабар схаста Джиго. Иуане Цæгат Ирмæ рацыди. Мад æмæ фырт се’мбæхсæны мартъимæ фесты. Цасдæры фæстæ Иуане Теделетмæ æрбаздæхт. Æмбисæхсæв йæ каисмæ бацыди. Уый ныккатай кодта: «Æнхъæлдæн, сæфдзыстæм!» 

— Ма тæрсут, — загъта Иуане. — Рæхджы Цæгатæй æфсад ам уыдзысты. 

Иуанейы хо йæ чызджы гуырдзиагæн радта. Чындзæхсæв кæнынц. Иуане дæр — ам. Банымыгътой йæ. Уæле — цæрæнтæ, бынæй — скъæттæ. Иуанемæ фæхабар кодтой: 

— Æрбацæуынц дæм. 

Скъæтмæ дуарыл Иуане бынмæ ныггæпп кодта. Æмæ хъæдмæ афардæг. Уыдон æй уæле агурынц. 

Чындзæхсæв йæ тынгыл уыди, афтæ чидæр æрбазгъордта æмæ фæхъæр кодта: 

— Бæлсæвиктæ æрбацыдысты! 

Гуырдзы Сачхертмæ лидзæг фесты. Иуане æрцыди йæ каисмæ æмæ йын афтæ зæгъы: 

— Федтай, куыд фæлыгъдысты. Райсом цы хабæрттæ æрцæудзæн, уый дæр хъусдзынæ. 

Дыккаг бон райхъуыст: гуырдзыйыл цæуы зиантæ. Уацайрæгтæ сæ райстой, иуы бар сæ бакодтой. Фæсвæдмæ сæ батардта æмæ сæ йæ маст райста. 

Иуане цуанон уыди. Сæ хæдзары алы фæйнæгыл дæр — арсы царм. Сæлавыртæ дæр мардта. Цæрмтты ныхмæ йын хъуымац лæвæрдтой. Хъуымац сæм-иу дуканийы бæрц уыди. Иуанейы хохы цæугæйæ бæх нæ аййæфтаид. Арсы бæрзы бын баййæфта. Арф мит. Арсы æккойы абадти æмæ йæ цуанон кардæй амардта. Тынг тыхджын лæг уыди. Кутаисы суды кусæгмæ æххуырст фæци. Æвзаг базыдта. Берданкæ йæм уыди. Æндах кæдæм уыдта, уырдæм æй нæ ивгъуыдта. Æфсадæй йæ чи рауагъта, уыцы гуырдзиагæн сырды царм ныххаста. 

 

*** 

 

Къуыдаргомы лигъдæтты дыккаг къорд Дзедойы æфцæгыл ныххызти Зруггоммæ. Æртыккаг къорд ралыгъдысты Ручъы æфцæгыл. Хызтысты Зикъарайы æфцæгыл дæр. 

Згъилы æфцæгыл чи ныххызти, уыдон æрæнцадысты Мамысонгомы хъæуты. Гæджиты Къоста загъта: « Згъилы нын — хиуæттæ. Уырдыгон чызджытæ — нæ чындзытæ. Уыди нын дзы натлиатæ дæр. Мамысойнæгтæ-иу махмæ бæхтæ æлхæдтой». 

Фысымтæ ссардтой сæхицæн лигъдæттæ, фæлæ, сæ фос кæм хызтаиккой, уый дзы нæ уыди. Къуырийы бæрц рацыд, уæд быдыры хъæутæм ахсайдта сæ зæрдæ. 

Зикъарайы æфцæгыл чи рахызти, уыдоны тыхстытæ дзырдта Нартыхты Олйа: «Зæрæмæгæй Нары æхсæн бирæ адæм æрæмбырд. Сæ фосæн хæринаг нæ уыд æмæ сæ дардтой Зæрæмæджы æфцæгыл». 

Зæгъойты Сопи дзырдта: «Æфцæгыл æрхызтыстæм æмæ Джинаты æрлæууыдыстæм. Нæууыл хуыссыдыстæм. Нымæттæй халагъуд скодтам. Мæй дзы фæцардыстæм». 

Наниты Тъатъусы бинонтæ æрцардысты Лисрийы. Цы бахордтаиккой, уый сæм нал уыд. Семæ хъуымæцтæ рахастой æмæ сæ Мамысоны хорыл ивтой. Тъатъус æмæ сæ фысымты лæппу хъæутæм хъуымац хастой хорыл ивынмæ. Сæ хъуымæцтæн сæфынæй тарстысты, æмæ сын сæ фысымты ус ныккæнды бамбæхста. Туркаг тамакотæ дæр сæм уыди. Тъатъус иуахæмы кæсы, æмæ хъуымæцтæй дæр фесæфт, тамакотæй дæр. Фесæфт сæ уæныг дæр. Тъатъус уæныджы агурынмæ рацыд. Кæсы — се ’рвадæлты дуармæ адæм æрæмбырд сты. Сæ фысым Сидæ йæ сæр хойы. Æрвадæлты ус дæр уым. Тъатъусы ауынгæйæ фæхъус сты. Сидæ сдзырдта: 

— Уæ хъуымæцтæ уын чи фæхаста, уымæн æй Хуыцау ма ныббарæд! 

— Ныууадзут сæ, — загъта Тъатъус. — Хъуымæцтыл ма ’рдиаг кæнут. 

Адæмæй иу загъта: 

— Нæ цъындытæ Дзуары бын сæвæрæм. Ницыгæнæг дæн æмæ ныртæккæ мæ цъынды хæссын Дзуары бынмæ. 

Иннæ загъта: 

— Давæг нæм дардæй не ’рбацыдаид. Зæрдæ кæмæ æхсайы, уыдонмæ джигул кæнын хъæуы. 

Æртыккаг Тъатъусæн хибарæй загъта: 

— Цы федтон, уый дын зæгъдзынæн. Дзæбæх æрталынг. Сылгоймаг фæрсагæй æрхызт æмæ сæнары амады цыдæртæ архайдта. 

Æхсæвы бацыдысты æрвадæлты усы хæдзармæ, джигул кæнынц. Лигъдæттæ йæм царди. Сыстын сæ кодтой. Сæ иуы гобаны — хъуымæцтæ æвæрд. Уыцы хъуымацæй базыцъæрттæ дæр бахуыдтой. Ссардтой йæм тамакотæ дæр. 

Тъатъусы æрвадæлты усы тыххæй загътой: «Æнæ æфхæрдæй йын уадзæн нæй». Йæ гал ын ратардтой æмæ йын æй аргæвстой. 

Уыди, уыцы æфхæрд адæмы комыкомдзæгтæ адавыныл дæр чи нæ ауæрста, ахæмтæ дæр. Æмæ сын æхсæнад сæхæдæг тæрхон кодтой. 

Нартыхты Олйатæн дæр, Зруджы цæргæйæ, сæ бæх æрбайсæфт æмæ сыл хъæуккæгтæ батыхстысты. Бæхы давæг дæр уыцы хъæуы цæрæг разынди. Байстой бæхы. Ахæм давджытыл-иу хъоды кодтой. 

Гæджиты Михайы бинонтæ Зругмæ æрхызтысты. Дыууæ æхсæвы æфцæгрæбын баззадысты. Михайы бинонтæ дыууæ азы Згъилы хъæуы фæцардысты. Сæ фос сын фысымтæ сæ кæртмæ нæ уагътой. Халер куы фæзынди, уæд сæ хъæуæй арвыстой, доны æдде сæ фæкодтой. Сæ размæ бацæуын ничи уæндыд. Халер фæзынд сусæны, хосгæрдæнты рæстæг. Дыууæ мæйы бæрц ахаста. Лигъдæттæ фæхстыл бæрзбынты æрцардысты. Цагъды кодтой. 

Стыр дзуарæй рынчынты буар-иу рафаста, цæстытæ-иу сæхгæдтой. Æрæхсæн дæр сын-иу нал уыди, кæлм кодтой. Сæрыхъуынтæ-иу ныддæвдæг сты. 

Уый фæстæ фæзынди тиф. Туг омдтой. 

Лигъдæттæ хуыздæрæн сæхи истой Цæгат Ирыстоны хъæутæм, æмæ-иу уым та æвзæргæнджыты амæттаг баисты. Гæджиты Миха дзырдта: «Салыгæрдæны нæ хъомтæ хызтам. Хъуыдыды нартхоры æфсиртæ самал кодтам. Лæдзджытыл кондæй сæ къæй кæнæм. Гæрзифтонг бæхджынтæ нæ уæлхъус алæууыдысты. Нæ нартхæрттæ нын ныппырх кодтой. Нæ фос нын атардтой. Хъæды фæхстыл мит æруарыд, бынæй цыди къæвда. Дыккаг бон нæ фосы фæдтыл ацыдыстæм. Æвзæргæнджытæ комы дзæгъæл хъæды уæтæр скодтой. Уырдæм æмбырд кодтой давæггаг фос Милицæмæ фæхабар кодтам. Сæ хицау афтæ: «Махæн уырдæм бацæуын нæ бон нæу». Нæ басасти, нæ сæм уæндæм нæ загъта. Кæд давæггаг фосæй адонмæ дæр истытæ хауди, æмæ сæ нæ хъыгдардтой. 

Салыгæрдæнмæ афтыдысты Гæджиты Къостайы бинонтæ дæр. Къоста дзырдта: «Уынгæджы бахауæг адæм Кæсæджы бæстæмæ дæр лыгъдысты». Къостаты фос дæр атардтой æвзæргæнджытæ. Цырауы уæле æфцæгрæбынмæ тардтой давæггаг фос. Къоста æмæ йæ хистæр æфсымæр аивæй ссыдысты рагъгондыл. Тæккæ бæрзонды михтæ — дзуарса сагъд. Топпæхсæнтæ сæ хуыдта Къоста. Уырдыгæй бынмæ ныккастысты. Дунейы фос. Нæлгоймæгтæ дзы бирæ. Сæ хъаст бахастой Нартыхты Сосомæ. Сосойы зæрды уыди æвзæргæнджыты бафхæрын, къорд æмбырд кодта, фæлæ уыдонмæ йæ ныфс ничи хаста, ныццæгъддзысты нæ, зæгъгæ. 

Згъилы хъæуы куы цардысты, Къоста уæд фехъуыста низы кой. Сæ фысымты лæппуйы йемæ акодта хор амал кæнынмæ. Зæрæмæгæй Тæмискъмæ къæдзæхрæбынтæ — адæмæй дзаг. Сæ къухтæ сæм ивæзтой, сæ бынæттæй-иу радзырдтой: «Сыдæй мæлæм!» Уæд сыл халер сыстади. Алчи йæ мæрдтæ дурты бын кодта. Сæ бынат арæх ивтой, æмæ-иу уый фæрцы дæр чидæртæ аирвæзт. Быдырмæ цæугæйæ Уыналы ракомкоммæ стыр дуры бын бинонтæ халерæй аскъуыдысты. Ус уæлгоммæ хаудæй лæууыди. Йæ цæнгтæ сабийыл хæцгæйæ ныхъхъандзал сты. Сылгоймаджы риу — гом. Саби змæлыд, дзидзи куырдта. Фæстæмæ цæугæйæ саби нал змæлыди. 

Хуыгаты Зауырбегмæ дæр æвзæргæнджыты койтæ рауади: «Гуырдзыйæ нæ къаддæр нæ бафхæрдтой. Згъилы мæйы бæрц фæцардыстæм æмæ Салыгæрдæнмæ алыгъдыстæм. Урсытæй дзы бирæ уыди, хынджылæг нæ кодтой. Фæссихор æвзæргæнджытæ базмæлыдысты. Пулеметтæ дæр сæм уыди. Цагъды кодтам. Салыгæрдæны мæ фыд амард. Амардысты мæ дыууæ æфсымæры. Хърупсы кæрон траншей уыди, уырдæм бегерайæ мæрдты ластой». 

Джабиты Кириллы ныхæстæм гæсгæ раздæр тиф фæзынди, уый фæстæ стыр дзуар. фæстагмæ стыхджын халер. 

Хуыгаты Зауырбег: «Лыгъд адæм цардысты Хърупсы къазармæты. Сылгоймæгты-иу фыдгæндтæ акодтой æмæ сыл тыхмийæ нæ ауæрстой. Полкъ ссыди Ирыстонмæ. Фæндæгтæ æрæхгæдтой, æвзæргæнджыты æрæлхъывтой. Хæцæнгæрзтæ Хърупсы скæри сты. Æвзæргæнджыты Хърупсы аргъуанмæ бакодтой. Лейтенант раныхас кодта: «Цæгат Иры цæрджытæ, æвзæр митæ мауал кæнут! Адон уе ’фсымæртæ сты. Уæ зæрдыл бадарут — хатыр никæмæн уыдзæн!» Взвод залп радтой, æвзæргæнджытæ æрызгъæлдысты. Сæ хæстæджытæ æмбу кæнынц. Æгас ма чи уыд, уыдонæн лейтенант сæ сæртæ цавта. Салыгæрдæны уырыл сæ аппæрстой. Алчи йæ мард аласта. Фæсабыр ис рæстæг. Фарныхъæуы бынаты нын зæхх радтой. Горæты къазармæты дæр цардысты лидзæг адæм». 

Æвзæргæнджыты мардтой милицæ дæр, уæддæр ма къорд азы сæ кæнонтæ нæ уагътой. 

Зассеты Минагойы зонгæтæ быдырмæ дыууæйæ рацыдысты. Иуане Салыгæрдæнмæ йе ’фсымæры бæрæггæнæг цыди, йе ’мбал Къоста дæр æдыхст нæ уыди. Сæхицæй куы рараст сты, уæд сæ размæ фыдæмбæлæг фæци.Сæ иу загъта: 

— Аздæхæм! 

— Мæнæн æнæ цæугæ нæй! — загъта иннæ. Цъыфджынмæ æрхæццæ сты, афтæ сæм хъæдæй барæг рахъæр кодта: 

— Бæлццæттæ, фæлæуут ма! — æмæ сæ тæрсын æхст фæкодта. 

— Ауадзут нæ, мæгуыр адæм стæм, — алæгъстæ йын кодта Къоста. Уыцы рæстæг Иуане доны былмæ ныггæпп ласта. Къоста фæндагыл атындзыдта. Æрбагæрах æй кодтой æмæ æрхауд. 

Цъыфджыны цурты æрæджиау дæр æдæрсгæ ацæуын ничи уæндыди. Æхца-иу чи бакуыста, уый-иу йæ лæдзæджы аппы лыстæг бырау ауагъта, уым-иу бамбæхста йе ’хцатæ. 

 

Наниты Тъатъус дзырдта: «Быдыры халер куы фæзынд, уæд нæ Гæджиты Бесаимæ бадомдтой: „Быдырæй ацырдæм макæй уадзут, фæцагъды уыдзыстæм“. Глийы фæндагыл æрлæууыдыстæм. Мидæмæ дæр нæ уагътам, æддæмæ дæр. Загътой нын: „Бафиддзыстæм уын“. Фæлæ дын чи цы фиды?» 

 

Нартыхты Олйайы мысинæгтæй: «Адæм цагъды кодтой. Фосæн дæр хизæн нал уыди æмæ фæстæмæ Хуссармæ алыгъдыстæм. Æфцæгæй ныххызтыстæм æд фос, уыди ма нæм цыппар галы, æхсæз хъуджы, дыууæ уæныджы, дыгæрдгуытæ, фыстæ. Æмæ нын сæ атардтой. Нæхимæ халагъуд скодтам. Козаты Разден — нæ хæстæг, хъуг нын радта. Нæ халагъудæн нын дуар скодта. Дыууæ азы халагъуды фæцардыстæм». 

 

Æфхæрд адæм сæ хъаст хастой алырдæм. Хуыгаты Гæби дзырдта: «Зæрæмæджы Особи отдел уыди. Наниты Дзамбо уым куыста. Бадилайау уый дæр сæфт уыди. Уæд фæзынди. Сæ милицæ тыхст адæмæн æххуыс кодтой, давд фос истой. Давджытæн ма-иу сæхи фос дæр ратардтой. Мамсыраты Саханджери иу æмбалимæ лыгъд адæммæ æрцыд. Ныфсытæ нын æвæрдта, меньшевиктæн, дам, сæ бон бирæ нæ бауыдзæн. 

 

Хъороты Герас ракодта лигъдæтты уавæртæ хуыздæргæнæг комитеты кой. Алагиры уæлмæрдты адæмы æрæмбырд кодтой, загътой сын: «Сусæг гæххæттытæ дæттут. Æвзæргæнджытæй кæй зонут, уыдон рахъæр кæнут». Æрыдоны уыди скълад, канадæйаг нартхоры ссад сæм, ноджы еууы касаг. Бæхуæрдæтты дзы ластам. Алагиры дæр уыди ахæм скълад. Мах Алагирмæ балыгъдыстæм. Цæллагты Чермен нын цæрæн хæдзар радта. Хорз нæм кастысты. 1920 азы кæрон байгом съезд. Ныхас дзы цыди лыгъд адæмæн зæххытæ радтыныл». 

 

Гæджиты Къоста: «Паддзахад нын паек дæттын байдыдта, æмæ нæхиуыл фæхæцыдыстæм». 

*** 

Бадилайы сæфтыл чи нымадта, уыдоны хъуыдымæ гæсгæ Гæджийы-фырт Ирыстоны фæзынди æрмæстдæр 1921 азы. 

Бадилайæн йæхи мысинæгтæй базонæм: 1920 азы æрвыст æрцыди Цæгат Кавказмæ 10-æм æфсады сæрмагонд хаймæ Баталпашинскмæ. Уæд ма сæ кæнонтæ кодтой, инæлар Хвостов æмæ булкъон Крым-Шамхаловы æвзæргæнджыты къордтæй чи баззади, уыдон. Бадила тох кодта сæ ныхмæ. Йæ æфсæддон хаимæ ахызти Черкесты зæххытыл, Хъæрæсейыл, æрурæдта зæхкусджыты сыстад, ныддæрæн кодта Осетинов Георгийы æвзæргæнджыты къорды. Уый фæстæ Бадила уыди Георгиевскы 9-æм дивизийы. Цасдæр рæстæджы фæстæ та йæ ногæй арвыстой 10 æфсады сæрмагонд хаймæ. Ам ын йæхи ныхæстæ æрхæссæм: «Работал против полковника Гелиева, Джанаева и других белогвардейцев, оставшихся после разгрома Белой армии». 

10 æфсады сæрмагонд хайы кусгæйæ Бадила иуахæмы райста Змеевскы районы милицæйы хицауы фыстæг. Куырдта дзы æххуыс, сæрибар цæрджыты цардæй зындон чи сарæзта, уыцы æвзæргæнджытæн, дам, ныхкъуырд радтын хъæуы, зæгъгæ. 

Фыстæг иуварс æрæвæрон, зæгъгæ, Бадила къухфысты дамгъæтæй кæцыдæрмæ фæкомкоммæ. Рæнхъытыл ногæй йæ цæстытæ азгъордтой. Гъо, паддзахы æфсады куы службæ кодта, уæд ын адъютант чи уыди, уыцы Гелиевы къухфыст сыгъдæгæй дæр. 

Фыстæг æм чи æрбахаста, уыцы милиционеры афарста: 

— Ацы пакет дæм чи радта? 

— Змеевскы районы милицæйы хицау Гелиев. 

— Уыцы бандиттæ цард тынг æнад кæнынц, нæ? — афарста та Бадила. 

— Тынг знаггад кæнынц. 

— Æмæ дæ хицауæй æвзæргæнджытæ стъæлфынц? 

— Тынг дзы тæрсынц. 

— Афтæ дæр рауайы æмæ дæ йемæ фæдисоны цæуын дæр бахъæуы? 

— Нæ фехъуыстай революционер Габаевы кой? Габаевы адъютант уыди. Йæ хабæрттæ йын фæдзуры. Тынг хъæбатыр лæг, дам, уыди. 

Бадила ныззæрдиагхуыз, лæмбынæг æм хъуыста æмæ йын загъта: Гелиев куыддæр ревкомы кæртмæ æрбахиза, афтæ йæ рацахсут, йæ хæцæнгæрзтæ йын байсут æмæ йæ ам æрбамидæг кæнут. 

Сырхæфсæддонтæ Бадилайы бардзырд сæххæст кодтой. Гелиевы йæ кабинеты фæмидæг ластой. 

Йæ чемы нæма æрцыди Гелиев, сулæфыны бон дæр æй нæма фæци, афтæмæй йæ Бадилайы цур смидæг кодтой. Гæджийы-фырты ауынгæйæ Гелиев фæуыргъуыйау, цасдæр сдзурынхъом нал сси, йе уæнгтæ æрлæмæгъ сты. 

— Дæ бон хорз, æмбал Габаев, — сдзырдта Гелиев æмæ бахудызмæл. Бадилайы дыууæ цæсты йæ хуынчъытæ кодтой. Гелиев, уыцы мастивылæн цæстытæ ауынгæйæ, бамбæрстаид, мисхалы бæрц дæр ын хатыр кæй ницы уыдзæн. 

1918 азы Бадила йæ хæстонтæ æмæ йæ бæрны уæвæг ЧК-йы кусджытимæ æрвыст æрцыди Украинæмæ. Белгородмæ æввахс Станцæ Бельнихино уыди уæды тæккæ арæныл. Арæны иу фарс æрфидар сты большевиктæ, иннæ фарс немыц. Уым Бадилайы къорд баиу Ворошиловы æфсæддонтимæ. Бадила уæд уыди ротæйы командир, тагъд рæстæг сси батальоны командир. Мæйы бæрц рауади, уæд бардзырдмæ гæсгæ Лавренти Георгобьянимæ, фæстæмæ сæ райгуырæн бæстæмæ чи здæхти, ахæм украинæгты хуызы ацархайдтой Харьковмæ баирвæзыныл, цæмæй базоной, урсытæм цас æфсад ис æмæ кæмыты сты, уыдæттæ. Сæ фыццаг фæлтæрæн нæ фæрæстмæ — аууон ранæй сæ æхстой, æмæ Бадилайы æмбал фæцæф. Иннæ хатт ацыди æндæр æмбæлттимæ. Уæд та Гæджийы-фырт йæхæдæг фæцæф. Дзæбæх æй куы кодтой, уыцы рæстæг большевикты бон баци Харьков райсын. 

Уый уыди 1918 азы. Немыц Украинæйæ сæхи айстой, гетман æмæ гайдамакты хицаудзинады бæсты ногæй æрфидар большевикты хицаудзинад. Бадилайæн бахæс кодтой фронтæй здæхæг салдæттæй къорд саразын. Уый йæ къухы бафтыди æмæ йæ дæлбар уыди 1236 гæрзифтонг хæстоны. Æмæ сын бантысти Бондаренкойы бандæ ныддæрæн кæнын, Белгород æмæ Екатеринославы сыстады архайджыты фæйнæрдæм фæсурын. Фæцæф ис Бадила æмæ та госпитальмæ бахауди. Йæ æфсæддонтæ та лæууыдысты, Харьковмæ æрбабырсынæй тæссагдæр кæм уыди, ахæм ран. 

Ралæууыди 1919 аз. Майы фæстаг бонты инæлар Шкуройы хæстонтæ, сæ сæргъы Май-Мамаевский æмæ Кутепов, уыдонимæ ма теркаг хъазахъхъæгтæ æмæ революцийы ныхмæ лæуд кавказаг хæстонтæ, афтæмæй æввахс бацыдысты Харьковмæ. Булкъон Березовский гадзрахатæй рацыд большевиктыл æмæ, дыууиссæдз мины кæм уыд, уыцы æфсадимæ урсыты фарс фæци Харьков урсыты баци, большевикты æфсæддон тыхтæ скуынæг сты, алырдæм лыгъдысты. Бадила дæр йæ хæстонтæй фæхицæн. Товартæласæн эшелон æй ласта Сумы горæтмæ. Æфсæнвæндаджы рельсытæ кæм систой, уым сæ фæндаг фескъуыди, вагæттæ кæрæдзи сæрты тахтысты. Бадилайæн-иу йæ къæхты рисæй йæ зæрдæ бахъарм, йæ хъару састи. Изæрырдæм кæддæр иучысыл йæ чемы æрцыди æмæ фембæрста, йæ документтæ йæ исты кæй фæкæнын хъæуы, уый. Уым йе ’хсæв арвыста. 

Бон дзир-дзур кодта, уæд цалдæр бæхджын хъазахъхъаджы фæзындысты. Цыдысты сындæггай, мæрддæм æдзынæг кастысты. Бадила къутæрты æхсæнмæ бабырыди, уæддæр ыл афицеры цæст æрхæцыд. Æмæ йæм фездæхт: 

— Гъей, куыдзы хъæвдын! — æрдзырдта йæм уæлбæхæй. — Ам цы ныддæргъ дæ? 

— Мæ бон сыстын нæу, — загъта Бадила. — Мæ къах цæф у. 

— Ды кæцытæй дæ? — æрдзырдта та йæм афицер. — Большевиктæй ма разын? 

— Æз большевик нæ дæн. Æз сæудæджер дæн. Мæскуыйы цардтæн. Большевиктæ мæ бастыгътой. Æмæ гæвзыккæй баззадтæн. Ныр нæхимæ цæуын, Кавказмæ. Фæндагыл мæ абырджытæ дæр бастыгътой, фæцæф мæ кодтой. 

Бадилайы сæрыл уыди кавказаг уæлдзарм худ æмæ йыл баууæндыди афицер. Йæхæдæг дæр кавказаг уыди, уый бамбæрста Бадила. Алæгъстæ йын кодта, цæмæй йæ уæрдоны сæвæрой æмæ йæ ардыгæй аласой. 

Бадилайы курдиат сæххæст кодта афицер, иу станцæмæ йæ фæластой. Нымæц сын нæ уыди, уый бæрц сырхгвардионтæ дзы. Ластой сæ рынчындонмæ. Бадилайы къах ныддæнгæл ис, хæф кæнын байдыдта. 

Йæ цæфмæ йын чи зылди, уыцы сылгоймаг разынди йæ бинойнаг Катяйы æмбал. Йæ цæстытæ доны разылдысты. Куыд тынг, дам, мæ фæнды дæуæн баххуыс кæнын, фæлæ, дам, куыд цыбыркъух дæн. 

— Катямæ фæхабар кæнын дæ бон нæ бауаид? — бафарста йæ Бадила. 

— Алидзын ын нæ бантыст, — загъта медицинон хо. — Ахæстонмæ бахауд Катя. 

Сæ ныхас нæма фæци, афтæ йæ уæлхъус алæууыди йæ адъютант Гелиев. Йæ уæлæ урс афицеры дарæстæ. 

Æмæ мæнæ ныр, ревкомы уæттæй иуы Бадила, Гелиевмæ амонгæйæ, йæ хæстонтæн дзырдта: 

— Мæ адъютант уыди. Большевик. Харьков урсгвардионты баци. Æз цæфæй сæ госпитальмæ бахаудтæн. Ацы «большевик» мæ палатæйы дуарæй æрбахызт урс афицеры дарæсты. Бахудти æмæ сдзырдта: «Габаев, ды дæр ам дæ?» 

Бадила æфсæддонтæн йæ къухы змæлдæй ацамыдта: ахизут æддæмæ. Уыдон кæрæдзи фæдыл феддæдуар сты. 

Бадилайы револьвер равдæлон: дæс нæмыджы дæр Гелиевыл схардз кодта: 

Бадила йæ мысинæгты афтæ загъта: «Мæхи нæ раст кæнын. Мæ маст бауромын мæ бон нæ баци. Цы зындоны хъизæмæрттæ бавзæрстон, уыдон сног сты, æмæ йын мæхи тæрхонгæнæг скодтон. Мæ азым — уæззау. Фæлæ, цы ’рцыди, уый æрцыди. Гъе, уый тыххæй мæ дзæбæх бафхæрдтой». 

О, уæд æй Гелиев Харьковы рынчындоны куы афарста: «Габаев, ды дæр ам дæ?» Уæд æм Бадила дæр фæрæвдз ис: «О, æз дæр ам дæн, фæлæ йæ дæ зæрдыл бадар — дæу дæр искуы мæ къухтæм хъæудзæн!» 

Цæмæй æнхъæл уыди Бадила, искуы йыл мæнæ ацы бон скæндзæн, йæ зæрдæ ницæуыл дардта, фæлæ йæм афтæ сдзырдта йæ æгъатыр, йæ мæстæлгъæд, карздæр нæй, уыцы тæрхонхæссæг зæрдæ. 

Уæд, урсыты рынчындоны палатæмæ æрбахизгæйæ, Гелиев цы сдзырдта, æндæр йæ дзыхæй сыбыртт дæр нал схауди. Уайтагъд тыргътæм ахызти. 

Цалдæр минуты фæстæ рынчындоны алыварс цæг алæууыдысты Корниловы полчъы салдæттæ. 

Цæмæй ма тарстысты, сызмæлынхъом чи нал уыди, уыцы Бадилайæ? 

Цавæрдæр афицер фæмидæг палатæйы, фæтъæлланг ласта Бадилайыл: 

— Рæвдз фест! Бадила загъта: 

— Мæ бон сыстын нæу, мæ къах цæф у. Сисут мæ æмæ мæ ахæссут. 

Хорзæй ницæмæ æнхъæлмæ касти Гæджийы-фырт æмæ ахъуыды кодта: «Сæ фæрстытæн сын дæтдзынæн цæхгæр дзуаппытæ. Уæддæр мæ акъæрцц ласдзысты». 

Салдæттæ машинæйы сæвæрдтой ахст лæджы æмæ йæ уазæгуат «Палас»-мæ урсыты сгарæг куыстгæнджыты штабмæ аластой. Уыцы рæстæг уым уыди Харьковы раздæры инæлар-губернатор Кутепов дæр. Æлгъаг истæмæ цыма касти, уыйау бахудти æмæ сдзырдта: 

— Гъы, нæ къæппæджы смидæг дæ, цъаммар? 

Бадила сдзырдта: 

— Уæвæн уыди, æмæ раздæр ды смидæг уыдаис мæ къæппæджы. 

— Æмæ йæ уæд афтæ нымай, цыдæр амонд ма дæм кæй кæсы. Мах большевикты хуызæн æнæзæрдæ не стæм! — æмæ хъæрæй ныххудти Кутепов, баздæхти та Бадиламæ: — Нæ фæрстытæн, куыд æмбæлы, афтæ дзуапп куы дæттай... 

— Æз дæн Габаев. Каманды кодтон уæ ныхмæ хæцæг хæстонтæн. Æз дæн уе знаг. Истытæ базонын уæ кæд фæнды — сым дæр мæ нæ фехъусдзыстут! 

Уыцы уысмæй фæстæмæ ралæууыдысты Бадилайы хъизæмæрттæ æвзарæн рæстæджытæ. Сæрбынмæ йæ сауыгътой. Хъазахъхъаг ын йæ къæхтыл сампалæй ралæууыд. Бадилайы зæрдæ бахъарм. Æрчъицыдта уый фæстæ бон райсомæй. Æркæсæн æм нал уыди туг æмæ йе ’ддæмæбадæны хъулæттæй. Кæддæр йæ чемы æрцыди æмæ бамбæрста, йæ дзых куыд ныххус ис, уый. 

Иу рæстæджы æдгæрзтæ хъазахъхъаг йæ уæлхъус балæууыд. 

— Дон, — сфæрæзта ма Бадила. 

— Дзургæ ма кæн, — загъта хъазахъхъаг æмæ йын дон æрбахаста. 

Уый фæстæ йæ фарстой булкъон Пересков æмæ штаб-ротмистр Павлоградский. Кæд æрсæттид, зæгъгæ, йæм дзырдтой фæлмæн хъæлæсæй. Уалынмæ фæзынди Кутепов. Уый дæр æм йæхи æрфæлмæн кодта: 

— Нæ дæсны дохтыртæ дæ адзæбæх кæндзысты, дæ къахыл фидар лæудзынæ. Ды дæ кавказаг, йæ сæр сæрмæ чи хæссы, ахæм хохаг сæрыстыр лæг. Кавказæгтæн сæ лæгдæртæ махимæ сты, Урс æфсады. Уыдон сты Уæрæсейыл аудæг, йæ адæмыл тыхсæг. 

Кæронмæ йæм нал байхъуыста Бадила, йæ маст срæмыгъта: 

— Æз дæн уе знаг æмæ мæ хъизæмарæй марут. Мæ къухтæм уæ чи ’рбахауид, уымæн æз дæр кæнин афтæ. 

Мæстæй рафыхти Кутепов: 

— Зонæм æй! Нæ инæларты нын-иу акъæрцц ластай. Сæ къухтæй сын æрмхуд-цæрмттæ стыгътай. 

— Мардтон сæ, уымæн æмæ уыдон сты не знæгтæ. Æрмхуд-цæрмттæ стигъын та сæрмæ хæссинаг хъуыддаг нæу. Маргæ та кодтон. Æмæ сымах дæр мардтат. 

Бадилайы смидæг кодтой Харьковы ахæстоны. Медицинон хо йын куыд дзырдта, уымæ гæсгæ йæ бинойнаг дæр ацы ахæстоны уыди. 

Иу бон та Бадилайы аластой сæ сусæг сгарджыты штабмæ. Фæрсын æй нæма райдыдтой, афтæ ма уырдæм æрбакодтой дыууæ чызджы, сæ иу иннæйы халдих, æмæ Бадила нæ фæгуырысхо — хотæ сты. 

Бадилайы куы ауыдтой, уæд сæ иу иннæйы хъусы бадзырдта: 

— Кæс-ма, Габаев дæр ам ис. Фидар фæлæууæм. 

— Æндæр ма нын цы гæнæн ис, — загъта иннæ чызг. Фæзындысты дыууæ афицеры æмæ, кæрæдзи дзыхæй ныхас исгæйæ, алы æлгъаг ныхæстæ калдтой. Цытæ сын акæниккой, уыдæттæ æнæфсæрмæй къухтæй амыдтой. Чызджытæ чысыл къуыбæртты йас дæр нал уыдысты фырæфсæрмæй. 

Бадила дызæрдыг нал кодта, ацы хотæ дæр большевикон зондыл хæст кæй сты, кæмдæр ыл сæ цæст кæй æрхæцыд, уыдæттыл. 

Дуарæй æрбахызт инæлар Шкуро, йæ уæлæ æрвхуыз цъæх цухъхъа. Йæ сырх кубанкæйæн — сырх худычъилтæ, уæрæх урс пъагæттæ йыл. Асæй — ныллæг, фæлæ йæ цармыдзаг, йæ фезмæлд — æвзыгъд. Йæхицæй хуымæтæджы бузныг нæ уыди. Æз, загъта, большевикты бындзытау мардтон. Сæ удтæй сын хъазыдтæн. Рæхджы сæ мыггагыскъуыд фæкæндзыстæм æмæ æрвзæргæнджытæй фервæздзыстæм. Йæ ныхæстæ куы фесты, уæд Бадиламæ ацамыдта: 

— Ай та кæцытæй у? 

— Нæ фарсмæ хъуамæ балæууа, — загъта булкъон. — Йæ сæр нæ бахъæудзæн. Æз афтæ хъуыды кæнын, инæлар, æмæ йæм дзæбæх цæстæй ракæсдзыстут. 

— Хъаз æмæ бырынкъджын хуы балымæн уой, уымæн уæвæн нæй! — мæстæлгъæдæй сдзырдта Бадила. — Кæрæдзимæ топпыцæстæй кæсын — нæ куыст. 

— Дзуттæгтæ дын дæ сæр бынтон сдон кодтой, мæгуыр хохаг лæг, — дзырдта инæлар. — Дзуттæгты сæраппонд кæй тох кæныс, уый нæма бамбæрстай? Кавказаг йæхи дзуттаджы бæрны бакæна, уый кæд æрцыди? Куыд сыл баууæндыдтæ? 

Дыууæ хойы Бадилайы цурæй акодта булкъон, дуаргæронæй ма йæм радзырдта: 

— Фæстæмæ рæйын дæ бон куыннал уа, ахæм митæ дын бакæнын хъæуы. 

Уайтæккæ Бадилайы раз æрбалæууыдысты æртæйæ. Сæ иу — урс пъагонджын, бакастæй ироны хуызæн. Йæ уæлæ — сау цухъхъа, алы хæцæнгарзæй гæрзифтонг. Йемæ ма дыууæ хъазахъхъаджы. Сæ иу былысчъилæй сдзырдта: 

— Ничи йæм кæсы! Инæлар дæр æм нымады нæу! — æмæ йыл цъæхснаг къæрцгæнаг ехсæй ралæууыд. 

Бадила сынтæгæй пъолмæ æрхаудис. Ныр та йæ хъазахъхъаг йæ хъæбæр цырыхъхъыты зæвæттæй цæвын байдыдта. Йæ цæфы хуыдтытæ аскъуыдысты, æмæ та Бадила ницыуал бамбæрста. Куы æрчъицыдта, уæд фыццагдæр кæй ауыдта, уый уыди инæлар Кутепов. Кæйдæр афарста, Бадиламæ ацамонгæйæ: 

— Чи йæ бафхæрдта? 

Йæ гæды, йæ мæнгард æвзаг райхæлди, Бадила кæй æрсабыр уыдзæн, ууыл ма йæ зæрдæ дардта. Инæлар Шкуройы ныхæстæ йын афæзмыдта. Дзуттæгтæ, дам, дæ акуырм кодтой. Инæлары ныхæстæ ницы сахадыдтой. Æмæ Бадилайы ахæстонмæ арвыста. Иу адæймаджы бынатон камерæйы йæ фæмидæг кодтой. Инæлары фæстаг ныхæстæ ма йæ хъусты азæлыдысты: 

— Уазалы æххормагæй куы абада, уæд йе ’взаг райхæлдзæн. Æмæ йæ дзуттаг хицæутты митæ хурмæ ракалдзæн. Куы ницы дзура, уæд æй сæрбынмæ сауындздзыстæм, йæ ахсæн йæ хъуыры куыд фæбада. 

— Куыдфæнды мæ ауындзут, мæнæн уæлдай нал у, — загъта Бадила. — Фæлæ мах дæ хуызæтты ауындзгæ нæ кодтам. Мах уæ-иу акъæрцц ластам, мæлæт-иу йæ цæстытыл куыд ауадаид. 

Бадила хъуыдытæ кодта: «Æвæццæгæн мæ ахъаззаг стыр лæгыл намайынц, бирæ сусæгдзинæдтæ кæмæй базондзысты æмæ мæ уымæн нæ марынц...» 

Æртæ мæйы йæ фæдардтой уынгæг, уазал, уымæл камерæйы. Боны дæргъы йын лæвæрдтой сылмæнæуы ссадæй конд дзулы къæбæр æмæ дон. 

Уалынмæ ралæууыди тæрхоны рæстæг. Тæрхон сын кодтой ахæстоны къæнцылары. Зылынджын кæй кодтой, уыдон уыдысты 48 адæймаджы. Бадила дзы бахъуыды кодта Харьковы горæты сырх комиссар Глущенко æмæ инженер Берзманы. Тæрхонгæнджытæ — 11 адæймаджы. Сæрдариуæг дзы кодта инæлар Кутепов. Мидæмæ сæ хуыдтой иугай. Кæй сæ цæмæй зылынджын кæнынц, уый рагацау бæрæг уыди. 28 адæймагæн рахастой марыны тæрхон. Уыдонимæ Бадила дæр. Гæджийы-фырт, Саенко æмæ Пархоменкойы аххосджын кодтой урсытæй дыууæ инæлары, цыппарыссæдз афицеры æмæ салдаты кæй амардтой, уый тыххæй. Бадилайы та ма рахуыдтой æбуалгъ адæймаг — инæлæртты къухтæй, дам, стыгъта æрмхуд-цæрмттæ. 

Бадилайæн фæстаг дзырды бар куы радтой, уæд загъта: 

— Тох кодтон знæгты ныхмæ æмæ ма мæ цæст куы æрттива, уæд та амæй фæстæмæ дæр тох кæндзынæн сæ ныхмæ. Зын мын у, уыцы рæстæджы Кутепов мæ къухтæм кæй не ’рбахаудис, уый. Инæлæрттæй æрмхуд-цæрмттæ стыгътон зæгъут æмæ мыл тугтæ мысут. Уыди мæм 14 капеччы аргъ гилдзытæ æмæ уыдон сæ фаг уыдысты. 

Бадилайы æддæмæ куы расхуыстой, уæд æй топпысыдзæй ныддаудтой, цæф сæмбæлд саст фæрскыл æмæ, цы фæци, уымæн ницыуал бамбæрста. 

Ахæстонмæ сæм сауджын бацыди изæры 6 сахатыл. Сæ мæрдтæм фæндагыл сæ Чырыстийыл бафæдзæхста, чи сæ кæуыл не ’рфæсмон кодта, уыцы тæригъæдтæй ссыгъдæг уа. Инженермæ куы бацыди, уæд ын уый йæ уæззау дзуар йæ цæсгомыл ныццавта. Сауджын ахауд æмæ йæ ахастой. 

Марыны тæрхон кæмæн рахастой, уыцы 28 адæймаджы æхсæвы дыууæ сахатыл дыууæ рæгъæй слæууын кодтой, салдæттæ сæ алыварс цæгæнгом æрлæууыдысты. Цыдысты сосавæндаджы ’рдæм. Кодтой сæ сусхъæд бæлæсты къохмæ. Уым сæм æнхъæлмæ кастысты сæ ингæнтæ, бæлвырддæр зæгъгæйæ та ног къахт дзыхъхъытæ. Зыдтой, мæлæты фæндагыл кæй цæуынц, рæмбыныкъæдзтæй иу иннæйы схуыста æмæ кæрæдзи бамбæрстой. Айхъуыстой сырх командир Глущенкойы ныхæстæ: «Лæппутæ, уæддæр нын уæлдай нал у, стох кæнæм!» 

Алчидæр сæ æввахсдæр салдатыл йæхи андзæрста. Кæйдæр бон баци салдаты къухæй топп раскъуынын, цалдæрæй нæмгуыты амæттаг баисты. Мæлæтдзаг тох стынг ис. Æрмæстдæр æртæйæ аирвæзтысты: Бадила, Андрошевич æмæ Иванов. Кæцæй фæзындысты Бадиламæ уыцы хъарутæ?! Йæ цæфтæ дæр дзы æрбайрох сты. Кæуылты згъоры, уый цæстæй нæ уыдта, æрмæст бафиппайдта — згъоры уырдыджы. Йæ цæст ацахста, горæтæй алы чъизитæ кæуылты калдысты, уыцы хæтæлтæ. Гæрæхтæ азæлыдысты йæ чъылдыммæ, бæстæ фæдис сси. Фæстæмæ фæкасти Бадила, мæ фæдыл кæд исчи бафтыди, зæгъгæ. Йæ цæст никæуыл æрхæцыд. Хæтæлы абырыди. Хъылма смаг ын йæ улæфæнтæ ахгæдта. Уазал йæ буары ахъардта. Ахæстоны йæ ничи даста, цæсгом схæмпæл æмæ бамбæрста, йæ хилтæ дзæбæх кæй самæстысты. Кæддæр фæсæмбисæхсæв банкъардта йæ уæраджысæры рыст. Арцæй йæ барæхуыстой, æви йыл мæнæ ныр нæмыг сæмбæлд — ницы йын рахатыдта. Йæ цырыхъхъ тугæй байдзаг. Йæ къахы судзаг рис æмæ йын гæвгæвгæнаг уазал йæ хъару æмæ йæ ныфс састой. Йæхицæн загъта: «Сæумæрайсом уæлæмæ сбырдзынæн». Уæлдай йын нал уыди — уæлейы йæ урсытæ амардзысты, ам та уазалы басидзæн. Йæ къабæзтæ йæхицæй нал уыдысты, афтæ йæ æндæвтой. 

Хæтæлæй сбырыди Бадила, кæсы æмæ уæртæ æввахс æфсæнвæндаджы будкæ. Уырдæм йе ’ргом сарæзта. Гæс æй ауыдта æмæ дзы йæ уд ауади. 

— Дæ хæйрæджы хай дæ æрбахаста ардæм? Пысунæйы смаг куы кæныс? — йæ къухтæ йыл сцагъта гæс. — Афардæг у ардыгæй рæвдздæр! 

Алæгъстæ кодта гæсæн Бадила: 

— Дæ хорзæхæй, бауадз мæ иучысыл, мæ чемы æрцæуон. Мæхи цæхсон. 

Гæс фæсабыр. Хъарм дон ын радавта, йæ къухтыл ын æй кодта. Бадилайы буар ссыгъди, йæ цæнгты рисæн нал фæрæзта. Гæс ын, бæлвырд, фæтæригъæд кодта æмæ архайдта, æххуыс ын кодта, ома, кæд тагъддæр ацæуид ардыгæй. 

Бадила ссыди хидмæ. Уайтагъд æм уæрдон æрбахæццæ æмæ — мæнæ диссаг: бæхтæрæг кæд разынди йæ зонгæ лæппу. Бадила фæхъæр ласта: 

— Ваня, фæуром! 

Лæппу дæр æй базыдта æмæ сдзырдта: 

— Æрхуысс æмæ дыл исты æрæппарон. 

Дæлгоммæ ахуыссыд Бадила гуыффæйы, æмæ йыл Ваня цыдæртæ æрæппæрста. 

Бадила лæппуйæн загъта, ласын æй кæдæм хъæуы, уыцы хæдзары адрис. Йæ æмбал, социал-демократ Цхуырбаты Арсентимæ тындзыдта. Уый ацы горæты царди йæ бинонтимæ, æмæ йæ кæй бавæрдзæн, ууыл Бадила гуырысхо нæ кодта. 

Уыцы изæр Бадила сæмбæлди йæ хæстон æмбæлттæ Шатский æмæ Георгобйанийыл. Йæхи ныннадта, хилдасæг æм базылди, йæ уæлæ скодта сыгъдæг дарæстæ. Фæзындысты йæм йæ усы хорз æмбал Любовь Петровна æмæ, кæддæр Бадилаимæ иу ран чи акуыста, ахæм сылгоймаг Наталия Михайловна. Ссардта Бадила Санахъоты Графы. Уый арæзт гæххæттытæм гæсгæ Гæджийы-фырт уыди Терчы облæстæй æрвыст амы бархи æфсæдты штабмæ. Æфсæддон дарæстæ скодта æмæ бацыди æфсады уазæгуат «Гранд Отельмæ». Æгас цу йын загъта булкъон Килечгори. 

— Мæн ардæм рарвыста Цæгат Ирыстоны хицауиуæггæнæг æмæ æнхъæлмæ кæсдзынæн, дарддæр мын цы гæнгæ у, уымæ! — загъта Бадила фидар хъæлæсæй. 

Булкъон æй фарста Владикавказы хабæрттæй æмæ йын Бадила æнæкъуызгæ хъæлæсæй дзырдта мысæггаг хабæрттæ. Булкъоны базонгæ кодта йæ æмбал сылгоймæгтимæ. 

— Мæнæ уый мæ бинойнаг у, — ацамыдта Любовь Петровнамæ. Иннæйы та рахуыдта йæ хо. — Ныр афтæ бакæнæм æмæ рестораны сихор бахæрæм. Владикавказæй æрластон гуырдзиаг сæнтæ. 

Булкъон Любовь Петровнайы раз абадти æмæ загъта: 

— Сахаты фæстæ ам уыдзынæн. 

Бадила балæууыди Цæллагты Захар æмæ Басшурийы рестораны. Дыууæйæ дæр ын йæ хабæрттæ хорз зыдтой. 

— Килечгорийы дзæбæх суазæг кæнын хъæуы, — дзырдта Бадила. — Науæд мын ардыгæй ацæуын нæ бантысдзæн. 

Бадила йæ уавæр бамбарын кодта Хъазыбеджы-фыртæн, йæ кæддæры салдатæн: 

— Ацы изæр æз хъуамæ ацы сахарæй мæхи айсон, ахизон фронты сæрты æмæ мын баххуыс кæн. 

Сегас дæр ацыдысты ресторан «Кабаре»-мæ, бахызтысты хицауы кабинеты къæсæрæй. Бадилайы уæлæ — æрвхуыз цухъхъа, йæ фарсыл — æвзист донытылд кавказаг æхсаргард æмæ хъама. Уый дæр æвзист донытылд. Гъе, фæстаг рæстæг кавказаг афицертæм чи фæзынди, уыцы модæ. Ныр Бадилайы мыггаг Габаев нал уыди — Санахъоты Графы арæзт гæххæттытæм гæсгæ йæхи цардмæ равдыста Гæджиты Гулайы фырт Бадила. 

Килечгори банозтджын æмæ Бадилайы сылгоймæгтыл æнувыдæй узæлыди. Гæджийы-фырт йæхи ницыуынæг скодта, кæд цæттæ арæзт документтæ къухы рæвдздæр бафтиккой, зæгъгæ. Уыцы документтæм гæсгæ йæ хъуамæ фронтмæ арвыстаиккой æмæ суыдаид, булкъон Камковы дæлбар чи уыди, ахæм хицæн æфсæддон хайы командир. 

Бадилайы къухы бафтыд, булкъон Камковмæ цы гæххæттытимæ хъуамæ бацыдаид, уыдон райсын. 

Уыцы æхсæв Бадила йæ сылгоймаг æмбæлттимæ ацыди вагзалмæ. Любæ æмæ Наталия сæхи дзæбæх сфæлыстой, цæмæй-иу уыдоныл сæ цæст æрæвæрой, Бадилайы ма фиппайой. Бацыдысты æппæты зынаргъдæр вагонмæ. Мыййаг мæ исчи куы базона, зæгъгæ, Бадила йæхи æруагъта, Наталияйы уæрджытыл йæ сæр æрæвæрдта. Фæлæ дзы æфсæддон адæм æгæр бирæ змæлыди. Уæд уæллаг тæрхæгмæ схызти æмæ йæхи хъæццулæй æрæмбæрзта. Сылгоймæгтæм сæхи ластой æфсæддонтæ, хъазæн ныхæстæй сæ ирхæфстой. 

Бадила лæмбынæг хъуыста хæстонты ныхæстæм æмæ базыдта: большевиктæ Харьковмæ дзæбæх баввахс сты. 

Дыккаг бон поезд æрлæууыди цыдæр чысыл станцæйы. Бадила зыдта, Дроздовскийы дивизийы штаб ардæм хæстæг кæй ис, уый. Æвæстиатæй экипаж баххуырста æмæ, булкъон Камков кæм ис, уырдæм йæ сылгоймæгтимæ йæ фæндаг адардта. Сæн ма йæм уыди, вагзалы та кæрчытæ алхæдта. 

Фæндагыл цæугæйæ Бадила хъуыдытыл фæци: «Кæй зыдтон, уыцы Камковмæ мæ мæ къæхтæ ма бахæссæнт? Æмæ та уæд къæппæджы смидæг уыдзынæн». 

Нозтхъæлдзæг чызджыты ныхæстæ йæ сæхимæ æрыхъусын кодтой. Иу нуазæн ын йæ дзыхыл сдардтой æмæ дзы йæ хъуыдытæ айрох сты. 

Иу хæдзары раз æрлæууыди сæ экипаж. Дунейы адæм дзы æрæмбырд. 

— Ацы адæм цæмæн æрæмбырд сты? — афарста Бадила адæмæй иуы. 

— Бынæттон хицæуттæн сæ æхцайы фиддонтæ æрбахастам, — загъта уый. — Хицæуттæ нæма фæзындысты æмæ æнхъæлмæ кæсæм. 

Цасдæр рæстæг ма рауади, æмæ æрбахæццæ поручик Белов. Бадила йæм радта йæ документтæ æмæ загъта: 

— Дæн булкъон Камковмæ æрвыст. Инæлар Шкуройы хъахъхъæнджыты хицауы бынат мын саккаг кодтой. Гæххæттыты алцыдæр бæлвырд бæрæг у. 

Белов ныццин кодта Бадилайыл, уый та йæ Любовь æмæ Наталияимæ базонгæ кодта. 

— Цы хъуысы фронтæй? — афарста Бадила. — Большевиктæ Харьковмæ дард сты? 

— Тæккæ знон — карз хæстытæ... Большевиктæ се ’дзæллæгтæй не сты. Фæлæ сæм фаг хъарутæ нæй. Юденич мæнæ-мæнæ Петроград райсдзæн. Цæвиттон, хъуыддæгтæ хорз нæ цæуынц. 

Райсомы 9 сахатыл фæзынди булкъон Камков. Бадила йын йæхи нæма ауыдта, адъютант кæм ис, зæгъгæ, хъахъхъæнæджы куы афарста, уæд ын йæ хъæлæс айхъуыста æмæ фæкъæрцхъус Бадила. Дызæрдыг нал кодта: «Кæй зонын, уыцы Камков у!» Æмбæрста, рæдийыны бар ын кæй нæй, уый. Ахæм рæстæг-иу сцырддзаст, скъæрцъхъус, ныфссæттæн хъуыды йæм-иу æмгæрон нал цыди. 

Къæсæрæй æрбахызти Камков, фемдзаст сты, æмæ Бадила ауыдта: фæкъæмдзæстыгхуыз, фæтарæрфыг булкъон. Сдзырдта йæм: 

— Æгас цу, большевик. 

Адъютант уайдзæфгæнæджы каст бакодта Камковмæ æмæ сдзырдта: 

— Ахæм «большевиктæ» нæм уыйас дæр куы уаид! — æмæ уатæй федде. 

Куыддæр адъютант дуар йæ фæдыл æрбассыдта, афтæ хъама Камковы риуы бафардæг. 

Ам Бадилайæн хæссын йæхи ныхæстæ: «Мне показалось, что он еще жив, значит, успеет все рассказать, и я перерезал ему горло». 

Æддæмæ иу сыбыртт дæр нæ айхъуыст. Бадила чызджытæн бардзырд радта, цæмæй рæвдздæр экипажы абадой æмæ афардæг уой. Йæхæдæг рауади Камковы адъютантмæ æмæ йын загъта: 

— Камковы бардзырдмæ гæсгæ, дæ бæрны цы постытæ ис, уыдон ныртæккæ хъуамæ лæвæрд æрцæуой мæнмæ! 

Поручик Белов ницæуыл фæгуырысхо, Бадилайы базонгæ кодта вахмистр æмæ фельдфебелимæ. Штабæй цæмæй дарддæр ацæуой, уый тыххæй поручикæн загъта: 

— Постытыл азилæм! 

Ныхæстæгæнгæ йæ асайдта къутæртæм æмæ йæ амардта. Изæрæй 7 сахатыл Бадила бацыди, Камков мардæй кæм лæууыд, уырдæм, штабмæ. Бæстæ фæдис скодта. Бардзырд радта сæ постыты лæууæг салдæттæн, цæмæй йæ фæдыл ацæуой. Фæзынди йæм фронты сæрты ахизыны фæнд. Дзæбæх æрталынг. Мæйдары æбæрæг рæтты цыдысты, Курскы горæтмæ æввахс цы сырхæфсæддон хæйттæ уыди, уыдонмæ. Нæма бахæццæ сты, Бадила уæд йæ пъагæттæ систа. Гуырысхо кодта, кæд æндæр искæдæм барæдыдыстæм, зæгъгæ. Амы сырхæфсæддонтæ дæр ыл дзæбæх не ’ууæндыдысты. Ахæм тæвдтуг дзы разынд æмæ йæ куынæ баурæдтаиккой — агæрах кодтаид Бадилайы. Фронтмæ æввахс рæтты-иу ахæм хабæрттæ арæх кæй æрцыди, Гæджийы-фырт уый хорз зыдта. 

— Штабмæ мæ удæгасæй фæхæццæ кæнут, — дзырдта Бадила. — Уым равзардзысты, кæцытæй дæн, уый æмæ мын тæрхон кæндзысты. 

Бахæццæ йæ кодтой штабмæ. Баййæфта дзы ротæйы командир Пучковы. Йæхи йын бацамыдта Бадила æмæ йын загъта, цæмæй йæ фæхæццæ кæной полчъы штабмæ. Уым сæмбæлди, йæ дæлбар чи уыди, ахæм сырхæфсæддонтимæ. Ныццин ыл кодтой: 

— Габаев нæм фæзынди, лæппутæ! Габаев сæрæгас у! Горæт Харьков райсын большевикты бон баци 1920 азы. Бадила уæд базыдта, уыцы горæты ахæстоны урсытæ кæй амардтой 1028 адæймаджы. Уыдонæй иу уыди Бадилайы бинойнаг. Уыцы рæстæг æм цы зæрдæйы уаг уыди, уымæн æвдисæн йæхи ныхæстæ: «Я готов был мстить, настолько это повлияло на меня. Поступил в ЧК, где председателем был товарищ Иванов и поработал до весны». 

 

*** 

 

Бадила Цæгат Кавказы 10 æфсады сæрмагонд хаймæ æрвыст æрцыд 1920 азы уалдзæджы. Уый базонæм йæ мысинæгтæй. Ноджы базонæм: уыцы аз сси, 1918–1919 азты гуырдзиаг меньшевик Джугъелийы къордты экспедициты рæстæг æфхæрд чи æрцыд, уыцы хуссарираг лигъдæтты бартæ хъахъхъæнæг комитеты хицау. 

Бадила зæгъы: Хуссар Ир сыстади меньшевикты ныхмæ æмæ уыцы æфхæрæг экспедицийы рæстæджы 50 мин зæхкусæджы ныггаффутт сты. Хуссар Ирыстон састы бынаты баззад. Адæм цагъды кодтой кæмтты, Хæстон-Ирон фæндагыл, зымæгон цатырты кæм цардысты, уыцы хохы фæхстыл. Голийы-фырты æмæ иннæты фыдгæнæг къордтæ сæ стыгътой, тыхмитæ сын кодтой. Чысыл фыдбылызтæ сын не скодтой хъазахъхъаг æвзæргæнджытæ дæр. 

Лигъдæтты алы рæттæй ласта Бадила æмæ сын Цæгат Ирыстоны хъæуты бынæттæ кодта. Хуыгаты Доментъи, Плиты Арон æмæ Нартыхты Сосо сарæзтой хуссарирыстойнаг лигъдæтты комитет. 

Бадила ма зæгъы: «Лигъдæттимæ уыдысты мæ бинонтæ дæр. Уыдоны æз нæ федтон 23 азы дæргъы». 

Бадилайы мысинæгтæ кæйдæр къухæй фыст æрцыдысты, уыцы рæстæджы йæхæдæг уæззау рынчын уыди. Дзырдта йе ’гæрон диссаджы трагикон цаутæй дзаг царды хабæрттæ. Къухфыст кæй бар бакодта, Бадила уымæ цы цалдæр ныхасы афыста, уым зæгъы: «Товарищ Лоди! Прошу тебя не затрудниться сообщить о полученном материале. Я проверить этот материал не смог. Я очень болен. Лежу в постели». 

23 азы мæ бинонты нæ федтон, зæгъы Бадила æмæ мæнмæ та уый гуырысхойаг ныхас кæсы. Бадилайы хабæрттæ мын чи дзырдта, 1921 азы Мамысоны æфцæгыл йемæ Гуырдзымæ чи ахызт, уыдонæй кæйдæрты хъуыдымæ гæсгæ Бадила йæ бинонты федта 1921 азы æртхъирæны мæй, æфсæдтимæ Лисрийы хъæумæ куы бахæццæ, уæд. Хабардзурджытæй разынди, æз Гæджиты Гулайы сæфт фырт дæн, зæгъгæ, Бадила йæхи кæмæн бацамыдта æмæ бинонтæм хæрзæггурæггаг чи фезгъордта, ахæм дæр. Уыдоны ныхæстæ мæнг рауадысты. 

Йæ мысинæгтæй бæрæг у: Бадила Кутаисы кънйаз Качакадземæ афæдз бакуыста æмæ сæ хъæумæ æрбацыди. Уый уыди 1907 азы. Ахуыргонд лæгыл æй нымадтой æмæ æрвадæлтæ, сыхæгтæ сæ галтæ уæймæ уымæн арвыстой. Уыцы аз Бадила амардта Петровы æмæ сын йæ дыккаг мадимæ Тифлисæй Петроградмæ лидзгæ æрцыди. Бадила цалынмæ Петровы нæма амардта, уæдмæ йæ хистæр æфсымæр Биасланимæ æмбæлдысты. 

Бадила йæ бинонты нæ федта 13 азы. 

Бадила йæ бинонты федта, Хуссар Ирыстонæй ралидзæг æфхæрд адæмы бартæ хъахъхъæнæг комитеты хицау куы сси, уæд 1920 азы. Гъе, уыцы аз Бадила йæ æфсæддонты къордимæ æрвыст æрцыди Мамысонгоммæ Булацаты Симонмæ, ацыдысты Хæстон-Ирон фæндагыл, æвзæргæнджыты цалдæр чысыл къорды ныддæрæн кодтой. 

Бадила йæ къордимæ Тибмæ куы бахæццæ, уæд сæ æрурæдтой Хуссар Иры партизантæ. 

Бадила зыдта, хуссайраг ирæттæ лыгъды рæстæг цы зындоны хъизæмæрттæ бавзæрстой, уыдæттæ. Зыдта, йæ коймæгтæ, йæ бинонтæ дæр кæй ралыгъдысты. Æмæ ныр, уал азы фæстæ йæ коймæгты, йæ бинонты фенгæйæ цы цин бавзардзæн, уый рагацау хатыдта. Чи сæ æрурæдта, уыцы партизанты цæсгæмттæм касти — сæ ныхас, сæ дарæстæм гæсгæ, уынд-кондæй дæр уыцырдыгæттæ сты, фæлæ йын дзы иу зонгæ нæ разынд. Уæдæ йын йæхи дæр исчи базона, ууыл дæр йæ зæрдæ нæ дардта. 

— Пъркъаз нын радтой, амæй фалдæр цæуæн никæмæн ис, — дзырдта йын бæрзонд, къæсхуыртæ лæг. 

— Кто давал такой приказ? — бафарста Бадила. 

— Там бандиттæ ест, — мидæмæ коммæ амыдта къæсхуыртæ лæг. Йæ фарсмæ лæууыди уымæй æрыгондæр лæппу, уый дæр хæрдмæ фæцыди. Уый дæр цыдæр зæгъын фæндыди, фæлæ уырыссагау дзурын йæ бон нæ уыди æмæ тыхсти. 

Бадила сæ фембæрста æмæ загъта: 

— Говорите по-осетински, немного понимаю язык. Работал в Осетии. 

— Махæн зырд уыди, ауылты макæй уазут, — хистæр та комы мидæмæ ацамыдта. — Уым бандитты отриадтæ. Æмæ нын хисауадæй пъркъаз уыди: мидæмæ дæр, æддæмæ дæр ма уажут. Мах лидзæг адæмы хъахъхъæнæм. 

— А вы Кударское ущелье знаете? Кудари? — бафарста Бадила. 

— Къуыдаргом знай, — загъта æрыгондæр. 

— Мах Къуыдаргомæй стæм, — загъта карджындæр. 

— А как получилось? Грузинская гвардия всех выгнала? 

— Уæдæ нын бус митæ кæнынц? Цъиуызмæлæг зы нал ис. 

— Когда-то я знал одного кударца. Аул, где он родился. Знаете такой аул, Стырмæсыг? 

— Куыннæ! Стырмæсыг? Уæдæ ма сы дзонæм! — дзурæг йæ риуыл авæрдта йæ къух, йе ’мбалмæ дæр бацамыдта. — Нæ дыууæ дæр уысы хъæуæй стæм. Стырмæсыгæй. 

Бадила касти дыууæйы цæсгæмттæм дæр. Хистæры цыма кæцæйдæр зоны. Сæ хъæуы сабийæ кæимæ хъазыд... 

— Мне рассказывали, что в вашем ауле маленькие мальчики пасли баранту. На ноги встал мальчик и в пастухи его отдают? 

— Хылычъыйы йас уыдтæн, æз уæд сыдтæн фыййау, — загъта асдæр лæг. 

Йæ цæстытæ æви йæ фындзы кондмæ гæсгæ йын цыма кæйдæр йæ цæстытыл ауайын кодта æмæ афарста: 

— А с тобой Бадила не ходил в пастухах? 

— Бадилаимæ хызтам фыстæ, — йæ сæр батылдта хистæр лæг. 

— А где этот Бадила? Гагиев Бадила? 

— Ничи йæ дзоны, Бадила кæм и... 

— Бадилайæн ма хицтытæ дæр скодтой... 

— Уæдæ Бадила нал ис, дзæгъут? — иронау сдзырдта Бадила æмæ йе ’мныхасгæнджытæ ныццымыдис сты, ацы уырыссагау сыгъдæг дзурæг къуыдайрагау дзурынмæ дæр куыд хорз арæхсы, зæгъгæ. 

— Уæдæ Бадила æгас нал у? 

— Нал у æгас, нал. 

— Уæдæ æдз Бадила дæн, Гæджиты Гулайы фырт Бадила. 

— Гæдытæ нæ дзæгъыс? — ныггуырысхо хистæр. — Фыййау кæимæ сыдтæн, ды уысы Бадила?! 

Бадила бæхæй æргæпп ласта æмæ йæ йæ хъæбысы ныккодта: 

— Дзынтæй дæ базыдтон. 

— Уæдæ мæнæ уый та де ’фсымæр у, Тъатъе, Тъатъе, — ацамыдта йын æрыгонмæ. 

— Тъатъе? Ахæм æфцымæр мын куынæ уыди... 

— Дæ фæстæ райгуырди, ды куы фецæфдтæ... Дыууæ æфцымæры ма дын райгуырд дæ фæцтæ. Тъатъе æмæ Гоги. 

— Дыууæ æфцымæры?! — дисæй марди Бадила. — Æмæ деда кæм иц? Гула? Биаслан? 

Хохы фахсмæ йын амыдтой. Уым Бадила фыццаг фæкастæн суыдта иу иннæ рæтты стыр сау дуртæ. Æдзынæгæй касти æмæ дзы змæлджытыл дæр йæ цæст æрхæцыди. 

— Сатырты сæрæм, сатырты арвы бын. Гула рынчын у. Деда зæбæх у. 

Сæ ныхасы райдиан Бадила уырыссагау дзурын куы байдыдта, уæд сæ разæй иуварс чи ацыди, уыдонырдæм адзырдта йе ’мныхасгæнджытæй хистæр: 

— Мæнæ ма кæсут, Гулайы сæфт фырт Бадила! Мæнæ Бадила фæдзынди! 

Дедамæ, Гуламæ хæрзæггурæггаг згъордтой. Биаслан уайтæккæ сæ цурмæ æрызгъордта. Бадилайы чи зыдта, чи нæ зыдта — сегас дæр ардæм уадысты. 

Бадила йæ цæст ахаста нымæттæй арæзт цатыртыл. Æваст сæ нæ анымайдзынæ, уый бæрц уыдысты. Цыдæр гурысхотæ йæм фæзынди: «Ацы хъомпал рæстæг утæппæт лигъдæтты æхсæн чи æрцарди, хæйрæг йæ зонæг». Йæ къорды бæрнон лæгтæн бамбарын кодта йæ гуырысхойаг хъуыдытæ, ома къæрцхъус ут. 

Цатырмæ разæй бауагътой Бадилайы. Зæххы калд фæсалыл тыд пысулыл бадти йæ мад Санет. Сылгоймæгтæ йæ цуры дзуццæджы бадтысты, иу ын йæ цæсгом фæлмæн февнæлдтытæй сæрфта, иннæ йын йæ дарæстæ дзæбæх кодта. 

— Деда, ракæс-ма, мæнæ дæм дæ цæфт фырт æрбасыди, — дзырдта сылгоймæгтæй иу. — Кæсæй æнхъæл уыдтæ, ахæм сины бон ма дыл скæнзæн? 

— Деда, сы кæныс? — зонгуытыл æрлæууыд йæ мады раз Бадила, йæ цæнгтæ йæм баивæзта. 

— Æрбадзгъордтой æмæ дын дæ ном куы айхъуыста... дзырдта Биаслан, — Джиз, дам, мæ кæнут, æмæ бавдзæр. 

Фæзагъд сæм кодта Бадила: «Цины хабар зæгъын дæр нæ зонут æмæ мын мæ мады зæрдæскъуыд фæкодтат!» 

Æрчъицыдта Санет, цатыры дуарæй адæмы иуварс алæууын кодта, рухс Бадилайы цæсгоммæ куыд кæла. Йæ худ ын систа — йæ цæсгом, йæ хъусты æвæрд ын куыд уына. Æмæ та-иу Бадилайы цæстытæм ныккасти. Йæ удæгас фырт йæ цуры лæууы, ууыл æй чи баууæндын кæна, ахæм цыдæр уырнинагыл йæ цæст хъуамæ æрхæцыдаид. Ахæмæй йæ цæст куы ницæуыл хæст кодта, уæд загъта: 

— Мæ сæфт хъæбул мæм фæдзынд æмæ мæ сæуылнæ уырны? Дæ галиу сонг ма абæгънæг кæн. 

Бæгънæг цонджы аууонмæ, Бадилайы цæст кæм никуы æрæндзæвыд, ахæм ранмæ амыдта мад. Уым, загъта — саустъæлф. Биаслан дæр ныццымыдис. 

— Мады сæст, сы уынаг дæ, сы æмбисонд дæ! Ме ’фсымæр, ахæм стъæлфæй дæ бадзонæн ис, уый æз дæр куынæ дзыдтон. 

Хабардзурджытæй чидæр афтæ загъта: «Бадила кæддæр цуаны уыди, сырд ын йæ цонгыл фæхæцыди æмæ йæ уыцы носмæ гæсгæ базыдта деда». 

— Мæ фыды куынæ уынын? — иуахæмы сдзырдта Бадила. 

— Кæм ис Гула? 

Гула уыди сæ фарсмæ мусонджы. 

— Дæ фыд рынчын у, уæззау рынчын, — загъта Санет. — Басу йæм, дæ уынд ын кæд æвдазы хос фестид. 

Иннæ мусонгмæ Бадилаимæ бацыдысты цалдæрæй. Гула хуыссыди нымæтыл, йæ бынæй зынди фæсал. Фыды цола цæсгомæй цины рухс калди. Йæ цонг æм сивæзта æмæ дзырдта: 

— Мæ фырт фæзынди! Сæмæн ыл гуырысхотæ кæнут? — Дзуццæджы æрбадти йæ цуры Бадила. Фыд уырзтæй сгæрста. 

— Зæбæх дæ. Гыччылæй дæр сæхæрсæст уыдтæ. 

— Хорз дохтыртæ нæм ис, æмæ дæ адзæбæх кæнын хъæуы, — дзырдта Бадила. 

— Бафхæрдтой нæ гуырзиаг гвардйа, — зæронды æнæбон цонг æрхауди йæ риуыл. — Джизæг фестæм. Нæ хæзар нын басыгътой... 

— Ма тыхсын кæн дæхи. Хæзар дæр та сараздзыстæм. Санет никæй ницæмæ бауагъта æвналын, йæхæдæг фынг ацæттæ кодта. Кæрдзын афыхта. Цыхты кæрстытæ æмæ сæн фынджы фидауц фестадысты. 

Сæны нуазæн авæрдтой Гуламæ. Зæронд уыцы дзæбæх анызта йæ нуазæн. Бадила æмбæрста — нозт Гулайы уæнгты ахъардзæн æмæ йæ сдзурын кæндзæн. Æмæ афтæ рауади, сæнцон дзурæн сты зæрондæн йæ зæрдæбындæр зæгъинæгтæ. Æмæ Бадилайы нал уырныдта, куыд æм фæкасти, Гула ахæм æнæбон у, уый. 

Кæдæй-уæдæй ма Бадилайæ йæ фæдисон уавæр æрбайрох. Æдзух йæ рæстæг уысмгай барст цыди. Фæдисон уац æй йæ дугъоны рагъыл кæд авæрдзæн, уый никуы зыдта. Йæ уд æрсабыр ис æмæ, фынджы хистæр сидт сидты фæдыл кæй уагъта, уымæй диссагдæр ницыуал уыди. 

Гулайы змæлын, йæ утæхсæн сæ æркæсын кодта йæхимæ. Æцæг дунемæ цæуæджы фæстаг улæфтимæ дзы цы дзырд схауди, уый сæ алчидæр фехъуыста: 

— Хæрзбон. 

Йæ цæстытыл ын æрхæцыдысты. 

Бадила йæм бауади, йæ къухфæтасæны тугдадзин ын сгæрста уырзæй, сыстади æмæ загъта: 

— Гула нал ис. Рухцаг у, мæ фыд. — Разылди Биасланмæ. 

Кæсгæ уымæ кодта, дзургæ сегасмæ. — Мæнæн бахатыр кæнут, æдзух фæдицон дæн. Æнæ мæн æй бавæрут. Зындзынæн уæм, мæ бинонтæ. Зæуæджыхъæуы уын иу къуым уызени. — Иннæтæн та загъта: — Рох не стут. Ныртæккæ нæ сагъæц цымах стут. 

Куы цыди, уæд йæ мады йæ хъæбысы акодта, Санет та йын йæ цæстытæм ныккасти: 

— Кæд æрхæзарон уызæнæ, мæ хъæбул? Натъайæ афæрсынмæ дæр дæ нæ равдæлди. Натъа фецæфт, куы нæ рацырдтой, уыцы фæдицы фæндагыл. 

Зæрæмæджы Бадила сарæзта лигъдæттыл аудæг комитет æмæ йæ бакодта йæ æмзæрдæ æмбал Головкойы бар. 

Æвзæргæнджыты нал аййæфтой Бадилайы хæстонтæ — Захъайы æфцæгыл Гуырдзыстонмæ ныххызтысты, æмæ сæ фæд нал разынд. 

Бадила йæ адæмимæ аздæхт Владикавказмæ. Ам ын бахæс кодтой, цæмæй бацархайа, лигъдæттæй гом арвы бын куыд ничиуал баззайа, ууыл. 

Лигъдæттыл аудæг комитеты сæргъы лæууыди Нартыхты Сосо. Уыцы рæстæг уый уыди Алагиры районы милицæйы хицау дæр. Уыцы аз æй æвзæргæнджытæ амардтой, æмæ йæ Бадила нал федта. Йæ бынат ын бацахста Хуыгаты Доментъи. Арв хæдзары цар кæмæн сси, уыцы адæмæн бынæттæ æнцон ссарæн нæ уыди. Бадила сын Цæгат Ирыстоны быдыры хъæуты цæрджыты хæдзæртты лæгдыхæй бынæттæ кодта. Кæм-иу дыууæ адæймаджы æрцæрын кодта, кæм æртæйы, кæм фылдæр адæймæгты. 

Гæджиты Ерастъо загъта: «Сосо æмæ Доментъи лигъдæтты мæрдты ныгæнын кодтой. Æвæгæсæгæй чи баззад, уыцы сабитæн бынæттæ агуырдтой. Паддзахадæй сын æххуыс истой». 

Сосойы тыххæй афтæ загътой: «Мæрдтæй дæр йæ туг райста». Сосойы топп æргъæвдæй баззад. Сосойы марджытæй йын иу йæ топп систа, йе ’ккоймæ йæ баппæрста. Йæ фæстæ лæуд чи фæци, ахæм дзы фæмард». 

Загътой: «Сосойы амардтой зымæджы. Йæ марæг уалдзæгмæ æгасæй баззад. Пъадвалæй йæ сластой, æркодтой йæ Сосойы ингæны цурмæ. Амонынц ын Сосойы цыртмæ: 

— Ам чи ныгæд ис, уый зоныс? 

— Ахæмтæ æз бирæ амардтон, — дзуапп радта марæг. Ингæны алыварс æй æртæ зылды æркæнын кодтой, ныффæлдыстой йын æй æмæ йæ амардтой». 

 

*** 

 

Историон наукæты доктор Дзидзойты Валерийы уац «Хуссайраг ирæтты тох национ хæдбардзинадыл æмæ 1920 азы геноцид»-ы «Рæстдзинад», № 151, 2008 аз, 19 август) кæсæм: «Газет „Хурзæрин“-ы бæрæггæнæнтæм гæсгæ 1920 азы æрмæст июны цауты Гуырдзыстоны меньшевикон æфсæдты къухæй фæмард 6 мин ироны, 4 мин хæдзары сыгъд æрцыдысты. Гуырдзыстоны гвардионтæ æмæ „хицаудзинады закъонон оргæнты“ иннæ минæвæрттæ ирон адæмæй байстой бирæ хæдзары дзаумæттæ, мигæнæнтæ, æрæмбырд ын кодтой æмæ аластой йæ тыллæг, атардтой 30 мин сæры стуртæ, 60 мин сæры та фысвос». 

Дзидзойы-фырт йæ уац «Почему Южная Осетия не хочет быть в Грузии»-йы (газет «Северная Осетия», 2008 г., 23 август) ноджы фæбæрæг кодта, хуссайраг ирæттæй 20 мины сæ цæрæнтæй кæй ралыгъд мит æмæ цъититæй æмбæрзт æфцгуыты сæрты, уыдонæй хæцгæ низтæ æмæ стонгæй амардысты 13 мин адæймаджы. 

1920 азы фæззæджы Гуырдзыстоны фæллойгæнæг дзыллæтæ сызмæлыдысты меньшевикты æмæ интервентты ныхмæ. Гуырдзыйы большевикон партийы ЦК æххуыс куырдта Уæрæсейы Советон хицаудзинадæй. Ленины бардзырдмæ гæсгæ сæм Сырх Æфсад æххуысмæ фæзынд. 

Сырх Æфсады хæйттæ æмæ партизанты къордтæ Гуырдзыстонмæ хæхтыл ахызтысты æртæ раны — Мамысоны, Гебы æмæ Тырсыйы æфцгуытыл. 

Ам ныхас цæудзæни, 1921 азы æртхъирæны мæй Мамысоны æфцæгыл Гуырдзыстонмæ цы сырхæфсæддонтæ æмæ Цæгат Ирыстоны арæзт партизанты къорд ныххызтысты, уыдоны зынтæвзарæн, цæлхдурæхгæд фæндаджы тыххæй. 

Партион бæрнон кусджытæ хъуамæ рагацау сбæрæг кодтаиккой, Сырх Æфсады хæйттæ кæмыты бафæстиат уыдзысты, æхсæвиуат кæм кæндзысты, уыцы бынæттæ. Алагиры районы цæрджыты æфсæддонтæн ахæм æххуыс бакæнынмæ цæттæ кодтой партион æмæ фæскомцæдисон чырты уæнгтæ. Рагацау саразын хъуыди, фæндæгтæ митæй чи сыгъдæг кæндзæн, æфсæддонты хæцæнгæрзтæ, сæ хæлц дзоныгътæй чи ласдзæн, ахæм къордтæ. Ссарын хъуыди, гуырдзиагау сыгъдæг чи дзуры, гуырдзиаг хъæуты хорз зонгæтæ кæмæн ис, ахæм адæймæгты. 

Куыдзæгты Никъала дзырдта: «Хæстон стæрæн разамынд лæвæрдта Киров. Уый амынддзинæдтæ æххæст кæнгæйæ архайдта Гæджиты Бадила. Сгарджыты къордæн дæр разамынд лæвæрдта Бадила йæхæдæг. Æххуыс ын кодтон æз». 

Зæрæмæггаг Сихъоты Петр мын радзырдта: «Уыцы азы бæрц ам мит никуы æруарыд. Æхсæв, авд метры бæрц æруарыд, æфцæгыл та ноджы фылдæр. Фæндаг сыгъдæг кæнынмæ рацыдысты Зруггомы æмæ Зæрæмæггомы хъæуты цæрджытæ дæр». 

Сихъойы-фырты зæрдыл лæууыдысты бæлвырд хабæрттæ. Зæрæмæджы суары фале — Мæлдзыджыты зæйуат. Дарддæр дзы ацæуæн нал уыд. Кировы бæхтæрæг Воробьев Фома кæй уыди, уый дæр хъуыды кодта Сихъойы-фырт. Дзул быдыры хъæутæй Зæрæмæгмæ ластой уæрдæтты. Уырдыгæй фалæмæ алцы ластой дзоныгъты, галгуыффæты. Зæрæмæгæй Хълиатмæ — дæс километры, уырдыгæй æфцæгмæ — ссæдз километры. 

О, æмæ Мæлдзыджыты зæйуатыл бацæуæн нал уыди, цъæлчыс æрсаха æмæ фæндаг сæхгæдта. Ауылты ацæуыныл чи ацархайдта, уыдон цалдæрæй бынмæ ахаудысты. Фæндаг фæрæтæй цæфтæгæнгæ цыппæртыл бырыдысты æмæ-иу ахаудысты. Фæсивæд æххуысмæ фæдисон цыд ракодтой. Белтæ, къахæнтæй ссыгъдæг кодтой фæндаг. Митхъæпæн сæвæры, фæндаг бæрæг дзы нал вæййы æмæ йæ асыгъдæг кæнын фæхъæуы фыййæгтæй. 

Æфсæддонтæ æмæ партизантæ Зæрæмæгæй ацыдысты сæумæрайсом, æмæ, Сихъойы-фырт куыд хъуыды кодта, афтæмæй изæрмæ бахæццæ сты Хълиатмæ. Ам — Мухкъойы хæдзар. Фæндаггæтты хæдзар дæр æй хуыдтой. Фæндагмæ зилджыты хицау уæды рæстæджы уыди Добаты Бетъре. 

Зымæг дæр амы цæрджыты цардамæлттæ хъуыди, Зæрæмæгæй Оны Калакмæ цыдысты сæрд уæрдонвæндагыл. Зымæг та-иу æфцæгыл къахвæндаг ныннадтой. 

Тæккæ æфцæгыл ахæм рæттæ разынд, æмæ æфсæддонтæн æххуысгæнджытæ фæндаг асыгъдæг кæнынæн ницы мадзал ссардтой. Æфсæддонтæн самал кодтой къахкъæлæттæ. Фæлæ бæхты та куыд фæфале кодтаиккой? Уыцы уавæр дæр рагацау бахынцтой æмæ самал кодтой нымæттæ æмæ кæттаджы гæбæзтæ. Хъæпæннад митыл сæ-иу айтыдтой, бæхтæ сыл цыдысты. Чи-иу суæгъд, уыцы нымæт, уыцы кæттаг фелвас æмæ та йæ разæй айтау. 

Бадилайы мысинæгтæй базонæм: Алагирмæ фæндагыл ын йæ бæрны бакодтой 293-æм полкъ. Хæстон-Ирон фæндагыл атындзыдтой Мамысонгоммæ. Æфцæгыл ахизыны фæстæ сæ схæцын хъуыди Ныгуылæн Гуырдзыстоны меньшевиктимæ. Æфцæгыл ахызтысты 3800 сырхæфсæддоны æмæ партизанты къорд. 

Бадилайæ æппæлæн ныхæстæ никуы схауди. Æвдудон куынæ фестай, уæд сыл нæ ацæудзынæ, æдзух æй ахæм мæлæты дзыхмæ æппарæг къуырцдзæвæнтæй дзаг фæндæгтыл цæуын хъуыди. Аргъæутты фидæрттæ сæттæг нæмыджы бæсты-иу кæй сæвæрдтой, ахæмы уавæры-иу бахауди. 

Бадила зæгъы: «Æртхъирæны мæй залты мит кæм ныууарыд, уыцы æфцæгыл хизыны рæстæг нæдæр хойраджы хъæстæ фесты, нæдæр доны хъæстæ йæ æфсæддонтæ æмæ партизантæ». 

Ахæм уынгæг рæтты сæ ахизын хъуыди, æмæ дзы фæрсырдæм къахдзæфгæнæн нæ уыди. Сæ алыварс — хъæд, сæ сæрмæ æрхауынæввонг зæбул къæдзæхтæ. Утæппæт адæм цыдысты иунæг къахвæндагыл. Гуырдзиаг гвардионтæ сæ размæ лæууыдысты, уый зыдтой, фæлæ цас сты, куыд гæрзифтонг, уымæн базонæн ницæмæй уыди. 

Бадила бæлвырд зыдта: æфцæгæй тæккæ ныххизæны гуырдзиаг гвардионты посты уыди телефон. Уыцы телефон цыфæндыйæ дæр хъуамæ йæ къухы бафтыдаид. Уырдæм арвитын хъуыди, фæсхохæй Цæгат Ирмæ-иу ауылты зымæгон дæр чи ахызти, партизантæй ахæмты. 

Бадилайы зæрдыл фыццаджыдæр æрбалæууыд Козаты Малак. Малакимæ Бадила базонгæ, партизантæ ма Дзæуджыхъæуы къазармæты куы уыдысты, уæд. 

 

Козаты Малак уыцы рæстæджы тыххæй йæхæдæг афтæ радзырдта: 

«Горæты æдде нæ хæстон хъуыддагыл ахуыр кодтой. Уыцы стыр къазармæйы иу стыр уаты Мамысоны æфцæгыл Гуырдзымæ ахизыны тыххæй куы дзырдтой, стыр командиртæ æмæ советон хицаудзинады бæрнон лæгтæ, уæд уыдоны хъахъхъæнджытимæ уыдтæн æз дæр. Мидæгæй-иу чи рауади, уыдоны-иу афарстам: 

— Цæуыл дзурынц, цæуыл? 

— Райсом æй фехъусдзыстут, — уыцы иу дзуапп нын лæвæрдтой. 

Ноябры мæйæ февральмæ фестæм къазармæты». 

 

Æфцæгыл цæуыны рæстæг ралæууыд, уæд Малак Бадилайæн загъта: 

— Фæнды мæ, демæ куы уаин, уый. 

— Ды дæ, Арвы комыл чи ацæудзæн, уыдонимæ. Мах та цæуæм Уæлладжыры комыл, — загъта йын Бадила. — Ницыуал гæнæн дзы ис. 

— Уæлладжыры комы æз алы дур дæр зонын, — загъта Малак. — Уым мæ сæр тынгдæр бахъæудзæн. 

Бадила Малакы йæхимæ ракуырдта. 

Ныр æм сгарджытæ æрвитын афон Бадила фæдзырдта: 

— Козайы-фырт, дæхицæй куы æппæлыдтæ. Гвардиайы постмæ цæуын хъæуы. 

— Бадила, æз цæттæ дæн, — рæвдз сдзырдта Малак. — Куыд зæгъай, афтæ кæндзыстæм. 

Бадила гуырдзиаг гвардионты фыццаг постмæ сгарæг кæй æрвыста, уыдон уыдысты Хуыгаты Хъыбыл, Хъæцмæзты Дзамбол æмæ Микъала, Нартыхты Куыдзæг, Бæзаты Хъулагъар, Теблойты Сардион æмæ Къикъо æмæ Малак йæхæдæг. 

Козайы-фырт куыд дзырдта, афтæмæй сæм уыди къахкъæлæттæ æмæ кæцыдæр рæтты доныбылтыл дæр ацыдысты. Тæккæ æфцæгыл, загъта, балаган куыд уа, афтæ хъæпæн сæвæрдта. Утæппæт мит куы фезмæлыдаид, уæд сæ йæ хъæлæсы ахастаид. Уыди сæм хъæдын фыййæгтæ. Балагангонды иувæрсты ссыдысты. Уым дæр — хъæпæн. Гуырдзыйырдыгæй йæ дымгæ хаста. Хъæпæн къахтой æмæ фæуæлбыл сты. 

Гуырдзиаг арæнгæсты бынат «будкæ» рахуыдта Малак. Сыджытсæр уыди. Ацы тымыгъ рæстæг арæнгæстæ хъармы æнæмæтæй кæй бадтысты, ууыл нæ гуырысхо кодтой: ахæм тъæнджытæ хауæн рæстæджы ардæм чи хъуамæ фæзына, зæгъгæ. 

Малак-иу хор æлхæнынмæ быдырмæ ауылты цыди. Ам-иу æхсæвиуат бакодта. Ам дукани дæр уыди. 

Уыцы бынатмæ бахæццæ сты сгарджытæ, фæлæ арæнгæсты бынатыл сæ цæст нæ хæцыд. Æмæ фембæрстой: миты бын фæци. Дыууæйæ фæцагуырдтой арæнгæсты бынат æмæ ницы. Агурджытæ фæфылдæр сты. Агурын та байдыдтой. Сæ иу пецы тохына ауыдта. Бафиппайдтой — сæ бынатмæ ныллæсæн у лæгæтмæ цæуæгау. Уырдæм мит фæкалдтой, æмæ бынатæй рацæуæн æхгæд æрцыд. Æмæ сæм тохынайæ гуырдзиагау ныдздзырдтой: 

— Дагъи рули хат! — Ома, ахст стут. Æмæ та сын ног пъркъадз: 

— Чумети ихъау и! — Ома, тæлфгæ дæр мауал скæнут! 

Лæгъстæ кæнынмæ фесты гвардионтæ, ма, дам, нæ фесафут. Партизантæ дыууæйæ бынатæй рацæуæны мит калдтой, иннæтæ дуарæй мидæмæ топпытæ дарынц. 

Гвардионтæй иу дуары зыхъхъырæй йæ сæр радардта æмæ ризæг хъæлæсæй афарста: 

— Чи стут? 

— Æнæ хæцæнгарзæй иугæйттæй æддæмæ хизут! — бардзырд радта Малак. 

Рацыдысты иугæйттæй. Уыдысты аст æмæ ссæдз. Митыл сæ сбадын кодтой. 

Малак сын дзырдта: 

— Кутаис дæр ист у. Мауал сызмæлут! 

Кæрдзын сæм уыди, лобийа, сæн — боцкъайы. Сгарджытæ ахордтой, анозтой, сабыр ныхас кодтой: 

— Уырыс иууылдæр ам сты, — дзырдта Малак. — Æнцад куынæ уат — уæхи фесæфтат. 

Боныцъæхтыл сæ сæ разæй ракодтой, сæ топпытæ — æнæ æргъæвæнтæ. 

Бадила сæ куы федта, уæд сдзырдта: 

— Гъе уый лæджы ми у, гъе! 

Гуырдзиаг гвардионтимæ Бадила кодта карз ныхас: 

— Мæ алы фарстæн дæр мын дзуапп чи нæ дæтта, фæдфæливæн ныхæстæ чи кæна, цы зоны, уыдæттæ æргом чи нæ дзура, уыдоны — маргæ! 

Æмæ Бадила базыдта, Глолайы хъæуы кæй ис пулеметæй æхсджыты гвардионтæ — дыууиссæдзæй фылдæр. 

Хъæуы фаллаг фарс дон Чончохайы хидмæ æввахс — гвардионты къазармæ. Сæ командир — поручик Бакарадзе. 

Уырдæм фæндаг цыди къуындæг комы, йæ хæстонтæн дзы зæрдæйы фæндиаг фезмæлæнтæ нæ разындзæн, æмæ Бадила æмбæрста, сæ ныхмæлæууæг гвардионтыл хинæй куынæ рацæуой, уæд сын кæй ницы бакæндзысты. 

Æхсæвы Глоламæ æввахс хъæды æрлæууыдысты. Цалынмæ уырдæм хæццæ кодтой, уæдмæ йæ хъуыды сфидар: йемæ айста, лæгæй-лæгмæ хæстыты чи сфæлтæрдта, ахæм 60 хæстоны. Йæ бæсты командиры хæстæ æххæстгæнæг скодта Суворовы, æмæ æхсæвы 2 сахатыл азмæлыдысты. Мит — уæрджытæм. Хидмæ баввахс сты, Бадила уæд бауыдта гвардионты къазармæ æмæ йæм афтæ фæкасти, цыма къазармæйы рудзынгæмбæрзæнты аууоны бирæйæ змæлынц. Йæ æвзæрст хæстонтимæ йын æнæ сымæй къазармæмæ хæрз æввахс бацæуын куынæ бантыса, хъахъхъæнæг бæстæ йæ сæрыл куы сиса æмæ хъæу куы базмæла, уымæй æдас нæ уыди Бадила. Фæстæмæ абырыд, йæ полкъ кæм ныууагъта, уырдæм, æмæ Суворовæн йæ пълан бамбарын кодта: «Къазармæ æхсын куы байдайæм, афтæ-иу рабырсут, мидæмæ коммæ бацæуæнтæ æрæхгæнут, уыцырдæм иу адæймаг дæр куыннæ баирвæза». 

Йæ æвзæрст хæстонтæн та бамбарын кодта: 

— Гвардионты телефонæй адзурыны бон куыннæ фæуа, афтæ нæ бацархайын хъæуы. Хидхъахъхъæнæгмæ æз цæуын иунæгæй. Гæрах куы айхъусат, уæд зонут — кæнæ æз фæмард дæн, кæнæ хъахъхъæнæг, æмæ-иу уæд къазармæйыл нæмыг ныккалут, æддæмæ дзы куыд ничи раирвæза. Бæстæ сабыр куы уа, уæд æнхъæлмæ кæсут мæ сигналмæ. Мæ худ уæм куы фæтилон, уæд, цы уæ бон уа, уымæй — мæ цурмæ. 

Бадила урс мидæггæгтæ скодта, йæ къорды ныууагъта хъæды æрдузы æмæ бырын байдыдта хид хъахъхъæнæгмæ. Иу къутæры аууонæй иннæйы аууонмæ бырыди. Хъахъхъæнæг уыди æнæмæтхуыз, ома, ацы митхъæпæн æвæрды барæгæн дæр размæ аккуырсын нæ бантысдзæн. 

Хиды бынмæ баирвæзт Бадила, кæм-иу цудтытæгæнгæ ихыл бауади, кæм доны. Хъахъхъæнæг хидмæ æввахс æрбацыд, цадæг къахдзæфтæ кæнгæ, азылди сабыргай æмæ къазармæйы ’рдæм араст. Хиды бынæй сгæпп кодта Бадила æмæ йе ’ккойы абадти. Йæ хæцæнгарз ын йæ къухтæй ратыдта æмæ йæ лæлгоммæ ныххуыссын кодта. Йæ цырыхъхъытæ йын раласын кодта æмæ йæ ацæуын кодта йæ разæй. 

— Дуар бахойдзынæ, — Бадила йын амыдта къазармæмæ, револьверы хæтæлы дзых-иу ын йæ къæбутыл авæрдта. Куы дæ фæрсой, уæд-иу зæгъ: «Мæхи чысыл ахъарм кæнон...». 

Цæджындзтыл чи лæууыд, æмæ, гвардионтæ хъарм уатмæ кæуылты цыдысты, уыцы æмкъул уатмæ схызтысты асиныл. Иу рудзынгæй сæ хæтæлтæ радардтой дыууæ пулеметы. Газетты гæххæтты гæбæзтæ къæрмæгтыхт акодта Бадила æмæ сæ пулеметты хæтæлты атъыста — æхсын сæ куы байдайой, уæд хæтæлтæ арæдувдзысты. 

Бадила йæ худ фелвæста æмæ йæ батылдта. Уыцы рæстæг хид хъахъхъæнæг дуар бахоста. Дуары фæстæйæ райхъуысти: 

— Чи дæ? Цы дæ хъæуы? 

— Æз хъахъхъæнæг дæн. Мæхи атавон. 

Дуар байгом æмæ сæм йæ сæр радардта æрдæгфынæй лæг. Бадила фембæрста, мидæгæй чи ис, уыдон сæ тæккæ фынæйгæнгæйæ кæй æрбаййæфта. Йæ дыккаг къухы дæр револьвер фегуырди, хуыссæгхъæлдзæгмæ йæ ныддардта. Æрдæгфынæй лæг нæма æрчъицыдта, афтæ Бадилайы хæстонтæ æрбахæццæ сты. Сæ иутæ хæдзарыл æрхъула кодтой, иннæтæ гвардионты уæлхъус алæууыдысты. 

Гвардионтæ, сырхæфсæддонты амæттаг фесты, уый куы бамбæрстой, уæд фырадæргæй дзурынмæ фесты. Сæ удтæ сæ армы чи дардта, уыцы удаист гуырдзиæгты ныхæстæй Бадила базыдта, исчи сæ æмбары, уый зонгæйæ, кой дæр кæй не скодтаиккой, ахæм сусæгдзинæдтæ. 

Бадила дзæбæх базыдта гуырдзиаг æмæ уырыссаг æвзæгтæ. Хорз æмбæрста тæтæйраг æмæ сомихаг æвзæгтыл дзурджыты. Æмæ йын-иу уыцы уавæр йæ фæдисон царды тынг фæахъаз. 

— Федде сæ кæнут æмæ дзæбæх æруазал уой! — бардзырд радта Бадила. — Сæ гæртт-гæртт цæуын куы байдайа, уæд сæиу æрбакæнут! 

Гуырдзиæгтæ сæ зæрдæйы дзæбæхæн кæй нызтой, сырхæфсæддонтæ уыцы нозт ссардтой, ахордтой, анызтой, æмæ Бадила карзæй дзурын райдыдта гвардионтимæ. Йæ фæрстытæн домдта æргом дзуаппытæ. Дзырдтой, фæлæ ахсджиаг цыдæртæ кæй нæ хъæр кæнынц, уый бæрæг уыди сæ ивазгæ ныхæстæй. Уæд та сæ Бадила бауагъта сæхи бар, сæхи æхсæн та сыл бацайдагъ ныхас æмæ та сæ сусæгтæй цыдæртæ скалдтой. 

Сæумæраджы Бадилайы полкъ æнæхъæнæй дæр уыди хъæуы. 

Уæды бæрнон кусджыты ныхæстæм гæсгæ сырхæфсæддонтæн быдыры хъæутæй кæрдзын ластой уæрдæттæй. Бадилайы мысинæгты та кæсæм: «Там было 4 быка, их прикончили для красноармейцев, так как они несколько дней ничего не ели». 

Бадила уыди Октябры революцийы фæдисон, йæхи æппæрста революцийы пиллон арты цæстмæ, æфхæрд фæллойгæнæг дзыллæты амондхæссæг революцийы арты басудзын сси йæ царды сæйраг бæллиц. Сайдæй, фæлывдæй, мæнгæй — царды цыдæриддæр уыди, — хъуамæ фесæфтаиккой, рæстдзинад суыдаид фарнгуырæн, фидæнмæ фæндаг амонæг. Æмæ Бадилайы зæгъинæгтæ йæ зæрдæйы арфæй сирвæзынц. 

Бонивайæнты райхъуысти гвардионты къазармæйы телефоны дзæнгæрæг. Хæтæл систа Бадила. 

Поручик Бакарадзе йæм йæ къух æрбаивæзта æмæ загъта: 

— Можно, я пъоговорю, тъвои слова скъажу? 

Бадила йыл йæ къух ауыгъта: 

— С твоим начальством говорить буду я сам, — æмæ сыгъдæг гуырдзиагау æнæкъуызгæйæ сдзырдта: 

— Месмис!⁹  

Гвардионтæ дзагъырдзастæй аззадысты. Бадила куыд бамбæрста, афтæмæй йæм дзырдта горæт Оны меньшевикты разамонæг правленийы сæрдар Лобжанидзе. 

— Рогора хар? Къарги сидзмереби нахе?¹⁰  

Бадила фембæрста, Лобжанидзе æмæ Бакарадзе кæй сты, кæрæдзийæн зæрдæлхæнæн ныхæстæ чи акæны, ахæм лымæнтæ. 

— Батъоно Лобжанидзе, джамтвели ихъауи!¹¹ — раарфæ кодта Бадила. 

— Авад хом арахар? Къели хом арткъиуа?¹²  

— Имдени тоули моуида ром гарет гасвла агъар сейглеба. Дацарелда¹³ , — дзырдта Бадила, бынтондæр ныффæсус. 

— Ахлаве ветхуай да хъуелапери икнеба,¹⁴ — дзырдта Лобжанидзе. 

— Диди мадлоба, батъоно!¹⁵  

— Рагъац лапаракъи исмис. Витам бевгъи халхи мтебидан гадмоулен?¹⁶  

— Сени гули арапердзе аркъиодес, батъоно. Маграм ром гагесуа Онси. Аватвар.¹⁷  

— Хмац ар амойгъод. Хъурадгъеба миакциед! Гигдзавнид отхмоцъи къаци.¹⁸  

Бирæ рæстæг нæма рауад, æмæ та телефоны зæлланг райхъуыст. 

Дзырдтой та Онæй æмæ сын хъусын кодтой: «Гвардионтæ сты фæндагыл. Æппæт дæр уын фæласынц». 

Бадила йæ сырхæфсæддонтæн бардзырд радта: 

— «Уазджытæн», куыд æмбæлы, ахæм «æгасцуай» зæгъдзыстут! 

Дарддæр цы ’рцыди, уый зæгъæм Бадилайæн йæхи ныхæстæй: «Наш отряд окружил грузин, отобрал все, и все следы были уничтожены». 

 

*** 

 

Бадилайæ уысмы бæрц дæр рох нæ уыди, Советон хицаудзинад Цæгат Кавказы, Сомихы æмæ Азербайджаны кæй æрфидар, Гуырдзыстоны та ма Ной Жорданияйы меньшевиктæ кæй æлдариуæг кæнынц. Хуссар Ирыстон гæныстон кæй фæкодтой. Мæнæ ныртæккæ дæр, Къуыдаргомы, йæ райгуырæн хъæу Стырмæсыджы бадынц гуырдзиаг гвардионтæ. Хуссар ирæттæ фервæздзысты. Советон хицаудзинад æгас Гуырдзыстоны дæр куы æрфидар уа, æрмæстдæр уæд. Бадила йæхи уый тыххæй æппæрста социалистон цардарæзты сæраппонд революцийы цырен арты цæстмæ. 

 

*** 

 

Бадила кæд цæрынхъом фæуаид, зæгъгæ, йын йæ дыккаг мад Варварæ Валерьяны чызг зонгæты руаджы агуырдта дзæбæх куыст. Мæскуыйы Хамовникты районы Усачевы уынджы уыди фронтæн цатыртæ хуыйæн фабрикæ. 1916 азы инженер Чебановы руаджы Мæскуыйы губернийы Богородицкы горæты Бадила сси Кулагины хъуымацуафæн фабрикæйы бæхтæмзилæны хицау. Ам базонгæ революцион сусæг змæлды архайджытимæ, сси сусæгкуыстгæнæг комитеты уæнг. Цыди Морозовы, Шабаевскийы, Второв æмæ Мироновы фабрикæтæм. 

Йæ бинойнаг Екатерина Петровнайæ Бадила зæгъы: «Уый мæнæй ахуыргонддæр уыди æмæ партимæ раздæр бацыди». Йæхæдæг партимæ бацыди 1917 азы, æмбал Свердловимæ куы базонгæ, уый фæстæ. 

Октябры революцийы тæккæ райдианы Бадила уыди Мæскуыйы. Æмбал Роговы бардзырдмæ гæсгæ сæхицæн хъуамæ хæцæнгæрзтæ самал кодтаиккой. Уыцы хæс сæххæст кæныны тыххæй сæ хъуыди Хамовникты къазармæтæм бабырсын. Ацы хъуыддаг бабар кодтой Бадилайæн. Уый йæ уæлæ скодта афицеры дарæстæ, Каржевцев æмæ ма цалдæр кусæгимæ фæсахсæвæрты бамидæг сты Хамовникты къазармæты. 

— Ацы изæр æз дæн полчъы хъуыддæгтæм цæстдарæг! — фехъусын кодта Бадила къазармæйы салдæттæн. — Æххæст мын кæндзыстут мæ бардзырдтæ! 

Уыцы æхсæв Бадила æмæ йе ’мбæлттæ Хамовникты къазармæйы цейхгаузæй аластой æртæ машинæйы топпытæ. Хæцæнгæрзтæ радтой трамвайы парчы, автомобильты базæйы, фабрикæ «Каучук»-ы æмæ æндæр куыстуæтты кусджытæн. 6-æм ноябры æдгæрзтæ рацыдысты уынгтæм Хамовникты районы хъахъхъæнæг кусæг къордты хуызы. Фæсидтысты къазармæты салдæттæм. Уыцы æхсæв Смоленскы фæзырдыгæй сæ ныхмæ рабырста гуырдзиаг полкъ. Æмæ сын кусджытимæ хæст бацайдагъ. Бæстæ схъомпал æмæ йæ дæлбар адæмæй Бадилайы цæст иуыл дæр нал æрхæцыд. 

Уый фæстæ бон дæр та сæ бахъуыд хæцæнгæрзтæ амал кæнын. Бадила ацы хатт къазармæйы фæзынди иунæгæй. Кæрты баййæфта зæронд инæлар æмæ йæ бинойнаджы æмæ ма цалдæр афицеры. Афицертæй иу Бадиламæ ацамыдта: 

— Дысон нын йæхи чи схицау кодта, уый та нæм фæзынд! — æмæ йæ наган фелвæста. Бадила цæттæ уыди ахæм фембæлдмæ, уысмы бæрц фæраздæр æмæ афицеры æрфæлдæхта. 

— Абырæг у! Куыд æм кæсут?! — фæудаист инæлары ус. Бадилайы нæмгуытæй сæ мидбынаты æрхаудысты инæлар æмæ йæ ус. Бæстæ сдзолгъо-молгъо, æмæ Гæджийы-фырт уырдыгæй йæхи айста. 

Бирæ рæстæг нæ рауад, афтæ Бадила æмæ йе ’мбæлтты фарс фесты салдæттæ. Хамовникты къазармæ баци революцийы хæстонты. Ацы районы цы хæстытæ цыди, уыдонæн разамынд лæвæрдтой Сафонов æмæ Леонов. Бадилайы кусджыты къордимæ арвыстой Кремль æмæ Манежы ’рдæм. Архайдта 27 æмæ 28 ноябры æхсæвы хæстыты. Революцийы гвардионты Арбаты уынджы ацæуын чи нæ уагъта, уыцы юнкертыл сармадзаны нæмгуытæ ныккалдтой æмæ уырдыгæй аиуварс сты. 

Уалынмæ Бадилайы тохгæнджыты къордыл сæмбæлди цины хабар: 

— Кремль байстой Сокольникты æмæ Бауманы районты кусджытæ! 

Юнкертимæ хæсты рæстæг Бадила фæцæф ис æмæ йæ мæйы дæргъы фæдзæбæх кодтой. Йæ къахыл куы слæууыди, уæд æй арвыстой фыццаг пролетарон полкъмæ. Йæ командир — Иванов. Бадилайы бæрны уыди иу взвод. 

Æмæ мæнæ ныр дæр Бадила йæ полкъимæ фæдисон тагъдæй Глолайы хъæуæй атындзыдта Оны ’рдæм. Уцерийы хъæуæй ахызтысты, æмæ Гæджийы-фырт æнхъæл уыди, суанг сын Оны калакмæ цæлхдурæвæрæг нал фæуыдзæн, зæгъгæ. Фæлæ Гарийы хъæумæ æввахс сæ размæ æрфидар зæхкусджытæй арæзт къорд, 250 адæймаджы бæрц. Бадила бамбæрста, Лобжанидзе хæринаг кæмæн рарвыста, уыцы 80 адæймагæй чидæр кæй аирвæзти æмæ Онмæ фæдисы кæй фæцыди. Æхсæвы схæцыдысты уыцы къордимæ, æмæ сæ Бадилайы хæстонтæ сæ хъæлæсы ахастой. 

1921 азы 10 февралы сырхæфсæддонты полкъ æрхъула кодтой Оны калакыл æмæ йæ басастой. Уый фæстæ бон та Бадила бардзырд радта, Оны калачы гарнизоны хицау йæхæдæг кæй уыдзæн, уый тыххæй. Ам ногæй æрфидар Советон хицаудзинад. Ахæстонæй рауагътой 180 адæймаджы. 

Бадилайæн æнцой нæ лæвæрдта, Къуыдаргом нырма гуырдзиаг меньшевикты къухы кæй ис, 380 гвардионæй уырдæм маргъ батæхын дæр кæй нæ уæнды. 

Къуыдаргоммæ сæм телефонæй адзырдта Бадила æмæ сын бардзырд дæттæджы хъæлæсæй загъта: 

— Туг цæмæй ма ныккæла, уый тыххæй барвæндонæй уæхи радтут! 

— Мах большевиктæн сæхи дæр æмæ сæ хицаудзинад дæр ницæмæ дарæм! Мах æххæст кæнæм æрмæстдæр Тифлисы бардзырдтæ! — уыди гвардионты дзуапп. 

Бадила йæ хæстонтимæ бамидæг Къуыдаргомы, æрцахста поручик Цинсадзейы, корнет Гелованийы, комы хицау кæй скодтой, уыцы Симон Чабуевы æмæ æвæстиатæй сарæзта партизанты къорд. Разамынд ын лæвæрдтой Зурабаев æмæ Засейыфырт. Уыцы партизанты къорд хъуамæ ахызтаид æфцæгыл Сачхеретмæ. Уым лæууыдысты гуырдзиаг гвардионтæ, сæ командир — Асланбеков. 

Бадила йæхи хæстонтимæ атындзыдта Оны калакмæ. Сæ фæндагыл цы хъæутæ уыди, уым раздæры ревкомтæ сног кодта. Оны кæй ныууагъта, уыцы хæстонтимæ баиу сты йæ хæстонтæ. Уыцы рæстæг рабæрæг, Асланбеков Чекрицкы æфцæгыл кæй рахызт æмæ Чиатуримæ кæй бырсы. Бадила йын йæ ныхмæ арвыста 294 полкъ. Йæхæдæг йæ хæстонтимæ фæдисон тагъдæй атындзыдта Хæстон-Ирон фæндагыл Кутаисмæ. Сæ фæндагыл æрфидар меньшевикты æфсад, йæ сæргъы — инæлартæ Микашавидзе æмæ Зубатов. Сырхытæ сæ фæндаг гвардионты рахиз фæрсты акодтой æфцæджы ’рдæм æмæ сыл чъылдымырдыгæй сæхи ныццавтой. 15 мартъийы æхсæвы Микашавидзейы фæндаг фæндæргæвст æркодтой, йæ хæд фæсчъылдыммæ хид фехæлдтой æмæ, æнхъæл кæм нæ уыдысты, уым сæ фæндагыл æрфидар сты. Микашавидзе йæ сæйраг тыхтæ сарæзта сырхæфсæддонты 292 полчъы ныхмæ. Бадилайы бæрны чи уыди, уыцы 293 полчъы хæстонтæ та къæлæт æвæрдæй атъанг сты, Кутаисмæ се ’ргом аздахгæйæ. 

Сæумæрайсом сырхæфсæддонтæ сосавæндагыл ауыдтой згъæрвидар автомобиль. Бадила йæм биноклæй каст æмæ уыдта, куыд тагъд сæм хæстæг кæны, уый. Автомобиль хидмæ дзæбæх æрбахæстæг, уæд æрлæууыди. Æрлæууыдысты, йæ фæдыл чи цыди, уыцы иннæ авд автомобилы дæр. Уыдысты пулеметтæй гæрзифтонг. Æрбаввахс сæм сты, сæ фæстæ чи цыди, уыцы артиллери дæр. Рог машинæйæ рахызти инæлар, æмæ йын сырхæфсæддонтæ йæ ныхас хъуыстой. Инæлар бардзырд радта, цæмæй хид æвæстиатæй арæзт æрцæуа. Февнæлдтой хид аразынмæ гвардионтæ. Сырхæфсæддонтæ сыл судзгæ нæмгуытæ ныккалдтой, меньшевикты хæстонтæ цалдæрæй æрхаудысты. Згъæрвидар машинæйæ пулемет скъæр-къæр кодта, нæмгуытæ æхситгæнгæ тахтысты сырхæфсæддонты сæрты. 

— Цæвут згъæрвидар машинæйы! — бардзырд радта Бадила, æмæ нæмгуытæ машинæйыл ихуарæгау ныккодтой. Инæлар, бæлвырд, хорзау нал уыди æмæ йæ сармадзанты «сдзурын кодта». Æхстой сырхгвардионты, æхстой цæрджыты хæдзæрттæ дæр, фæлæ уым Бадилайы хæстонтæй иунæг дæр нæ уыди. Хæдзæрттæй цалдæр басыгъди. 

Аст сахаты æнæрынцойæ фæхæцыны фæстæ бæстæ фæсабыр. Бадилайæн йæ хæстонтæ фехъусын кодтой: 

— Гилдзытæ нæм нал ис! 

Бадилайы бон сын баххуыс кæнын ницæмæй уыди — сæ цæуæнтæ иууылдæр æхгæд æрцыдысты æмæ сæм æххуыс никуыцæй цыди. 

Æндæр гæнæн нал уыди, æмæ Бадила йæ хæстонтæн бардзырд радта: 

— Размæ, джебогъæй хæстмæ! 

Сырхæфсæддонтæ зæйау размæ аивылдысты. Сæ «Ур-р-ра!» комы азæлгæ ацыди. 

Инæлар йæ гвардионтимæ бахауди Бадилайы къухтæм. Сæ 12 сармадзаны, 36 пулеметы, 4 згъæрвидар машинæйы, 8 мотоциклеты æмæ 4 уæзласæн машинæйы дæр сырхæфсæддонты баисты. 

Бадила гуырдзиагау бардзырд радта: 

— Умпросеби, епси набиджи цъин гадмодит!¹⁹  

Размæ рацыдысты 16 адæймаджы, уыдонимæ инæлар дæр. Æмæ уæд Бадила радта дыккаг бардзырд: 

— Командиртæй ма гвардионты æхсæн чи ис, уыдон 6 метры размæ рацæуæнт! 

Рацыдысты ма дыууæйæ. Бадила инæлары раз æрлæууыди æмæ йæ бафарста: 

— Ды чи дæ? 

— Æз дæн гуырдзиаг, — дзуапп радта инæлар, ныхъхъуынтъыз, Бадилаимæ фемдзаст уа, уымæй йæхи хызта. Бадилайы зæрдæ йыл нæ худти — уый бынаты йæхæдæг дæр йæхи афтæ дарид. Ныр Гæджийы-фырт йæхи цал боны нæ ныхсадта, йæхи кæдæй нæ ныддаста æмæ хæрзаг маймули фестади. 

— Дæ мыггаг? — сдзырдта Бадила. 

— Микашавидзе, инæлар. 

Фæфарста Бадила иннæ командирты дæр æмæ йæхионтæн бардзырд радта: 

— Æрхъула сыл кæнут! 

Бадила ныр йе ’ргом аздæхта гвардионтæм æмæ сын дзырдта йæ зæрдæбын ныхæстæ: 

— Сырхæфсæддонтæ уæ фыдгултæ не сты. Ардæм туг калынмæ æмæ бынтæ кæнынмæ не ’рцыдысты. Мах фæзындыстæм ардæм, цæмæй гуырдзиаг кусджытæ æмæ зæхкусджытæ цагъары уавæрæй фервæзой, уе ’фхæрджытæ та æфхæрд æрцæуой! — Макашавидземæ ацамыдта Бадила: — Мæнæ уæ разы инæлар æмæ йе штабы уæнгтæ. Алкæмæн дæр сæ иунæг нæмыг йæ хъысмæт алыг кæнид, фæлæ æз афтæ нæ бакæндзынæн. Тæрхонгæнæг сын уыдзæн гуырдзиаг пролетариат йæхæдæг. Мах кæмыты рацыдыстæм, уымыты ногæй Советон хицаудзинад сæвæрдтам. 

Кутаисмæ Бадилайы хæстонтæ бацыдысты згъæрвидар æмæ уæзласæн машинæты. Уацайрæгтæ цыдысты сæ фæстæ. Горæты цæрджытæ нæ фæудаист сты — машинæты фæрстыл меньшевикты лозунгтæ æмæ сидты ныхæстæ конд. Фæлæ, большевиктæ горæты кæй сты, уый куы айхъуысти, уæд бæстæ цъæхахст, æрдиаг сси, адæм æмбæхсæнтæ агурынмæ фесты. 

Бадиламæ уыди, большевикты тыххæй æбуалгъ ныхæстæ кæм фыстой, лæджыфыдхортæ сæ кæм хуыдтой, гуырдзиаг æвзагыл уагъд уыцы газеттæ. Бадилайы хæстонтæ тарст адæмы æмбырд кодтой, фæстæмæ сæ сæ хæдзæрттæм здæхтой. 

Кутаисы ревкомы сæрдар сси Лордкипанидзе, гарнизоны хицау та — Гæджиты Бадила. Кутаисы горæт исгæйæ сырхæфсæддонтæй фæмард ис 25 æмæ сæ командир Гуырийы-фырт, фæмард сты згъæрвидар поезды хицау Гугувадзейы нæмгуытæй. Поезд ма баирвæзти Рионы доны иннæ фарсмæ æмæ хид срæмыгъта. Фæлæ Самтредийайы станцæйы большевикты къухтæм бахауд. Уым иу бон баулæфыны фæстæ Бадилайы хæстонтæ 18 февралы 11 æфсадимæ баиу сты, бацыдысты Тифлисмæ æмæ йæ бацахстой. 

Бадилайы полкъ хъуамæ дарддæр ацыдаид, фæлæ æнæнхъæлæджы рахъæр полчъы командиртæй иу, æфсæддон комиссар Суворов æмæ ма цалдæр адæймаджы Оны сахары къазнайæ кæй рахастой гæххæттын æмæ æвзист æхцатæ. Бадила сарæзта «чрезвычайная тройка», уыдон къæрныхтæн рахастой марыны тæрхон. Рахъæр сты, Бадила сын сæ митæ цæмæй ма базона, уый тыххæй йæ сæ зæрды амарын кæй уыди, уыцы фæндтæ дæр. 

Сырхгвардионты къорд сæ ных сарæзтой Батуммæ. Уæдмæ меньшевиктæй суæгъд сты Чиатура, Ткибули æмæ Сахчери. Бадилайы хæстонтæ æрхъула кодтой Сачжавахойы станцæйыл æмæ уацары райстой инæлар Чумбатовы æд хæстонтæ. Бон аивгъуыдта. Фæсæмбисæхсæв Бадилайы хæстонтæ бацахстой Батум. Æмæ ам дæр æрфидар кодтой Советон хицаудзинад, Дивизийы штабы уынаффæмæ гæсгæ Бадила сси Сау денджызы былгæрон районты хицау. 

Ардæм æрцыдысты Орджоникидзе æмæ Куйбышев, арфæтæ кодтой Бадилайы хæстонтæн. Дзырдтой: «Сымах иппæрдгонд уыдыстут æгас дунейæ, уæ фæндагыл — æнæнымæц цæлхдуртæ, æххуыс никæцæй истат, афтæмæй уæ къухы бафтыд æмбисонды уæлахиз!» 

Бадила уыцы æмбырды рæстæг схорзæхджын Сырх Тырысайы орденæй. 

Бадила йæ хæстонтимæ фæдисон тагъдæй ацыди æмæ Сужайæ суанг Турчы тæккæ арæныл Маредидземæ алы ран дæр сфидар кодта Советон хицаудзинад, арæзта арæнхъахъхъæнджыты къордтæ. Уый фæстæ йæ ахуыдтой II æфсады штабмæ, цæмæй сын фæдзура йæ хæстон хабæрттæ. Уырдыгæй йæ арвыстой Терчы облæстмæ 777-æм полкъмæ. 

 

*** 

 

Æппæт рæтты дæр æрфидар Советон хицаудзинад, уæддæр Бадила йæ хотыхтæ нæма æрæвæрдта. Ныр та йæ сырх гвардионтимæ архайдта æвзæргæнджыты къордтимæ карз хæстыты. Дагестаны облæсты хæцыди Уцхумаздин æмæ инæлар Алихановы ныхмæ. 

1921–1922 азты Бадила уыди Темирханшурайы æвзæргæнджыты къордты куынæггæнæг бригадæйы командир. Чысыл рæстæг нæ бахъуыди, цæмæй уыдон бынтондæр дæрæнгонд æрцыдаиккой, уый тыххæй. 

Уыцы хæстыты рæстæг Бадила фæрынчын æмæ сыздæхти Владикавказмæ. Дыууæ мæйы рынчындоны фæхуыссыди. 

 

*** 

 

Сæ мысинæгтæ мын чи дзырдта, уыдон бæлвырд нæ хъуыды кодтой, Ногиры хъæу куыд равзæрди, уыцы хабæрттæ. Уыдон, базонæм Бадилайы мысинæгтæй. 

1920 азы уæды Хæххон республикæйы хицауады уынаффæмæ гæсгæ Хуссар Ирæй ралидзæг адæмæн радтой Дзæуджыхъæумæ æввахс зæххытыл æрцæрыны бар. Уынаффæйы амынд уыди: хъазахъхъæгты уæлдай зæххытæ лæвæрд æрцæуæнт лигъдæттæн. Ацы уынаффæ сæххæст кæнын бабар кодтой Гедагонов, Теботолеов Джини æмæ Хуыгаты Доментъийæн. Фыццаг дыууæйы мыггæгтæ, чи зоны, зæрдаивæй фыст æрцыдысты. Хъæуы ном рахуыдтой Ногир. Уыцы рæстæг дзы уыди 1200 бинонтæ. Уым æрцардысты Бадилайы бинонтæ дæр. Лигъдæттæй бирæтæ арвыстой Змейкæйы районмæ. Бадилайæн йæхи скодтой Ногиры хъæу хъахъхъæнджыты хицау. Бадила загъта: бынæттон шовинисттæ æмæ кулактæ сæ удхæссæг уыдтой, сæ зæххытыл сын чи æрцарди, уыцы лигъдæттæй. Лæбурдтой гом арвы бын цатырты цæрджытæм, сæ фос сын-иу атардтой, сæ мулк сын истой. Æфхæрд адæмы æхсæвæй-бонæй хъахъхъæнын хъуыди абырджытæй. 1923 азы хъæумæ æрбалæбурдта, Мæхъхъæлы облæстæй чи рацыди, уыцы æвзæргæнджыты къорд. 

Бæлвырд хабæрттæ нæ фыссы Бадила, фæлæ зын бамбарæн нæу, хъæуккæгты бæхтæ иу ран кæй уыдысты æмæ уырдыгæй 120 бæхы кæй атардтой. Давджытæй фæмард 6 лæджы, иннæтæ лидзæг фесты. Бæхтæй ницы фæхъуыд, афтæмæй сæ фæстæмæ æрбатардтой. 

Уыцы удисæн рæстæджы тухæнтæ нæ ферох сты ногирæгтæй. Афтæ дзырдтой: æфхæрд адæм цардысты ныккæндты æмæ сæм алырдыгæй лæбурдтой. Гъе, уыцы рæстæг Бадила сарæзта «самооборонæ». Уыцы дзырд сæ кæй æвзагыл куыд абадти, афтæмæй йæ алчидæр дзырдта. Бадила сæ ахуыр кодта хæстон уавæрты цырддзаст æмæ къæрцхъус уæвыныл. 

Лигъдæттæ Ногиры куы æрцардысты, уæд Джыккайты Хазбийыл цыди 8 азы. Афтæ дзырдта: «Цардыстæм ныккæндты. Зымæг-иу арт куы скодтам, уæд-иу къултæй кæлмытæ рабырыдысты. Сабитæ æмæ сæ сылгоймæгтæ тынг тарстысты. Лæгтæ кæлмыты мардтой, сондоны къæрттытæ-иу къуымты ссыгътой. Уалдзæг ралæууыди. Лæгтæ-иу ныссагътой цыппар цæджындзы, уыдон æхсæнты — хъæдтæ. Быдтой сыл сахъари. Сахъарибыд къултæ сæрстой. Сынтæг нæ уыд, гобан нæ уыд. Хос дæ быны бакæн, нымæт ыл байтау». 

Сæ фыццаг цæрæнтæ цавæртæ уыдысты, уый кой рауади Гæджиты Къостамæ дæр: «Зæхх скал, ныккæндгонд куыд рауайа, афтæ. Ногкалд бæлæсты ставд кæрæттæ ныккæнды фæйнæ фæрсты куыд æрæнцайой, афтæ сæ æнгом æвæрдæй æруадз, сæ уæллаг кæрæттæ сын кæрæдзимæ баиу кæн. Дыууæ фарсыл бынæй уæлæмæ сыджыт кал. Йæ иу гом ных ын уырдыгсагъд хъæлтæй сæхгæн. Йæ иннæ ныхæн уистæй быд сæрст кау — ныккæндмæ цæуæн дуар». 

Хуыгаты Зауырбег загъта: «Раздæр арæзтой кæрдæгæй балагантæ, уый фæстæ — каукъултæ. Фæстагмæ самандуркъул хæдзæрттæ аразын байдыдтой». 

Зæгъойты Резо хъуыды кодта, Ногиры фыццаг къантор куыд арæзт уыди, уый. Терчы был сæм фæзынд уисæй быд агъуыст, йæ къултæ — сæрст. Ам бадтысты хъæуыхицау æмæ фосы дохтыр. Ам уыди, æвзæргæнджыты кæм дардтой, уыцы ахæстон дæр. 

Абайты Уасо: «Ногиры ныры стыр уынгæй фалæмæ быдырырдæм цъыфæй азмæлæнтæ нæ уыди, бæх дзы-иу ныссагъд. Æмæ доны былгæрæтты цардыстæм. Ныккæндтæ къахтам хъармдæры тыххæй». 

Засеты Минаго: «Æвзæргæнджытæ Герисойы бæх аластой. Дзуры сæм: „Кæдæм мын ласут мæ бæх? Мæ цоты цæмæй дардзынæн?“ Агæрах æй кодтой». 

Зæхх нын удгоймаджы сæрмæ уæрстой. Гектар лæвæрдтой удæн. Къардоны зæххытæй нын радтой. Наниты Цопан æмæ Беса сæ зæххыл хос карстой. Сæ уæлхъус абырджытæ фегуырдысты æмæ æфсымæрты амардтой. Иу горæтаг абырæг лæг загъта: «Куадзæны æхсæв мæ фынгыл ногираг галы сæр уыдзæн». Йæ мад æй нæ уагъта. Фосгæстæ йæ амардтой. Хотæ, мад æрцыдысты. Кæуынц. Адæм ракалдысты. Бадила дæр — ам. Мад йæ хъарæджы дзырдта: «Цымæ дæ кæцы къогъодзиджын амардта, мæ фырт?» Бадила йыл схъæртæ кодта — къогъодзийы кой йын зын уыди. 

Бæзаты Грама: «Лæбурдтой нæм Ирыхъæуæй, Слабодкæйæ, Джызæлæй. Иуахæмы Маркъозæн атардтой йæ дыууæ бæхы, йæ æртæ стуры. Асырдтам сæ. 1928 азы онг ма нæ партизанты гæрзтæ нæхимæ уыдысты. Фосы фæдтыл цæуæм. Иу рæстæджы давджытæм баввахс стæм. Æхсын нæ байдыдтой. Мах дæр сæ æхсæм. Боныцъæхтыл Джызæлы хъæуысæрмæ бахæццæ стæм. Фосы фæд фесæфт. Хъæуыхицауы æрхуыдтам, фосы фæдтæ хъæумæ кæй бахæццæ сты, уый йын бавдыстам. Бадила нын загъта: «Семæ дзурдзынæн уырыссагау. Зонут, ирон нæ дæн». Хъæуы къантормæ бацыдыстæм авдæй. Бадила уырыссагау карз ныхас кæны. Сæ иу сдзырдта: «Ацы куыдзæн куы ницы бахæрын кæнæм, уæд нæ афтæмæй нæ ныууадздзæн». Фынг нын скодтой. Бадиламæ сыкъа радтой æмæ иронау сдзырдта: «Сымахыл æвзæр бон скæндзæн, Дзызæл, уæ къæрныхтæн сæ ных куынæ къуырат, уæд! — Куыдз æй .чи схуыдта, уымæ ацамыдта. — Уе змæнтджытæй сæ иу — мæнæ!» Лæг феддæдуар. 

Челдыты Беса: «Бадила нын фæдзæхста: марæн нæй». 

Слабодкæйæ ногирæгтæ чындз хастой, Бадила дæр — семæ. 

Лæгтæн бафæдзæхста, хъæуæй куы цыдысты, уæд: «Алкæмæ дæр уæ хъуамæ наган уа». Сæ нагантæ — æмбæхст. Топпытæ æргомæй ахастой. Чызджы хæдзары сыл бацин кодтой. Уазæгæн куыд æмбæлы, афæ сæ хæцæнгæрзтæ-топпытæ фысымтæм радтой чындзхæсджытæ. Нозтæй сæхи хъахъхъæдтой. Чындзы ахæссой, зæгъгæ, уæд сын бамбарын кодтой: «Уæ топпытæ уын адавтой. Цы уын бакæнæм?» Бадила лæппутæн ацамыдта: «Æрхъула кæнут хæдзарыл». Сæ нагантæ сæ къухты, афтæмæй хæдзары алыварс цæг æрлæууыдысты. Сæхи гæрзтæ дæр рахастой, уыдоны гæрзтæ дæр. Слабодкæйы фыдуаг фæсивæд сæ маст исыны фæнд скодтой. Баймæтаты Цыппуйы куыройы цур æрæмбырд сты. Хъуамæ Ногирмæ ныббырсой. Сæ фыдвæнд сын бамбæрста Цыппу æмæ сæ размæ æрлæууыд, фæдзырдта сын, ногирæгтæ уæлæуыл хъаймæты зынтæ кæй бавзæрстой, уый тыххæй. Байхъуыстой йæм. Кæуылты фæбузныг сты ногирæгтæ Баймæтаты Цыппуйæ! Хуынтæ йын хастой. Дзуарылæгау сын сси. 

Зассеты Минаго: «Ногирæн Архонкæйы зæххытæй радих кодтой. Паддзахады уынаффæ уыди уый, фæлæ хъазахъхъæгтæ сæ зæхх дæттынмæ нæ хъавыдысты. Уалдзæджы рагацау ногирæгты хæйттыл гутон ауагътой. Хабар Бадилайыл сæмбæлд. Цалдæр æмбалимæ ацыди, хъазахъхъæгты æд уæрдæттæ, æд гутæттæ сæ разæй ратардтой. Хицауадмæ сæ хъаст бахастой, æмæ сæ уыдон æрсабыр кодтой». 

Алы тигъыл дæр Бадила лæг сæвæрдта. Алкæмæ дæр — фондзæхстон. Гæджийы-фырт сыл-иу æхсæв азылди. Иуахæмы Къæбысты Дано бынаты нæ разынди. Сæ пецы цур æй йæхи тавгæ баййæфта. Ахæмты ивар кодта. Загъта йын: «Дано, нартхоры голлагæй иваргонд дæ!» Адæм цы бахордтаиккой, уый сæм нæ уыди, æмæ Бадила никуы никæмæй ницы райста — тæрсын сæ-иу кодта. 

Хъахъхъæнджыты Бадила фыццаг хатт куы æрæмбырд кодта, уæд сын загъта: «Мæлынæй чи тæрсы, уый лæг нæу! Уый хъуг у!» Алы изæр сын-иу загъта: «Ахсæв пароль уыдзæн «худ». 

Скъола байгом Ногиры, фæлæ тетрадь, чиныг балхæнын алкæй бон нæ уыди. Хъæуы иуварс æфсæддон полигоны нæмгуыты зды æмбырд кодтой, горæты йæ куырдтæ æлхæдтой. Уыцы æхцатæй-иу ногирæгтæ сæ тыхстытæ ацарæзтой. 

Малак æмæ Бадила быдырæй хъæумæ здæхтысты. Нартхор ластой. Хъæуы бынты æрбатылди сæ уæрдон. Фæсте сæ æрбаййæфтой дыууæ барæджы. Барджыты æмуад кодтой, хамуттæ конд кæуыл уыди, фæйнæ ахæм дыууæ бæхы. Бадила сæ фæурæдта: 

— Чи стут? Кæдæм цæут? 

Барджытæй иу сдзырдта: 

— Нæ бричкæ асасти, цъыфы ныссагъди æмæ йæ сласæм. 

— Æд хамуттæ уал бæхыл кæм фæхæст стут? 

— Ракуырдтам сæ... 

Бадилайæн хицауад сæрмагондæй кæй радтой, уыцы маузер йæ къухы фегуырди, сабыр, фæлæ домаг хъæлæсæй сдзырдта: 

— Æууæнк уыл нæй. Нæ разæй цæут! Кæйдæр бастыгътат! 

Барджыты хъахъхъхæнджыты банатмæ бакодтой. Уалынмæ къардойнаг лæг фæзынди. Йæ хъаст Бадиламæ бахаста. Ахæстонæй ракодтой къæрныхты. Къардойнаджы цæстытæ фæзынг сты, сдзырдта: 

— Адон нын байстой нæ бæхтæ. 

Давджыты Бадила къардойнæгтæн фæнæмын кодта. Уый фæстæ ныл Къардон æрæууæндыдысты. Хуыцаубоны хъахъхъæнджытæн хуын схастой. — Малак фæсагъæсхуыз. — Æз афтæ фæзæгъын: «ногираг чындзæхсæвы, куывды-иу алы хатт дæр хъуамæ Бадилайы номыл рæгъ рауадзиккой, йæ ном куыннæ ферох уа, йе сгуыхт хъуыддæгтæ бæрæг куыд уой. Фæлæ лæг тагъд рох кæны». 

Хъахъхъæнджытæй иу лæг — Багатæй — иннæтæй йæхи лæгдæр кодта. Йæ хиппæлой ныхæстæ Бадилайæн фæхъыг сты æмæ иуахæмы йæ фæндаг уый бынатыл акодта. Тæккæ фыццаг адджын фынтæ уынæн рæстæг уыди, æмæ Багайы-фырты фынæйæ баййæфта, йæ сампал ын рафтыдта, дур баппæрста лæгыл. Хъахъхъæнæг куы фехъал, уæд Бадила «лидзынмæ» фæци. 

— Стой! Стрелиатт буду! — фæхъæр ласта æхсæвгæс. Бадила йæм рæвдз бацыди: 

— Гъа-ма, цæмæй стрелять кæныс? 

—  

«Ногирæгтæн зæххы хæйттæ байуæрстой. Кæмдæр кæронæй фæсвæд ран зæххы хай æрхаудис Герасы фыд Сергимæ. Алчи йæ хайы хæдзар аразынмæ фæци. Бадила йе ’фсымæртæн загъта: „Серги иунæг лæг у. Сидзæрæй схъомыл. Йæхиуæттæй йæм æввахс ничи ис. Фыдгæнæг арæх æмæ йæ куы амарой, уæд нæ худинаджы хъæр хъуысы“. Сæхи хæйттæй иу радтой Сергийæн». 

 

Зæгъойты Резойы ныхæстæй та базонæм: «НЭП-ы рæстæджы Гæджитæм ма уыди куырой дæр. Коммунæйы рæстæг сæ куырой иумæйаг сси». 

Зассеты Минаго: «Хъæдмæ-иу фистæгæй ацыдыстæм. Сусхъæд бæлæстæ калдтам. Сæ цъар сын-иу растыгътам, Джызæлы онг сæ-иу доны рауагътам, се ’рдæг сын-иу радтам». 

 

Быдыры парахатыл цин кодтой, хохы уынгæджы чи фæцарди, зындоны фыдтæ чи бавзæрста, уыдон. 

Абайты Уасо дзырдта: «Бæрæг кодтам ног хъæуы арæнтæ гутоны хаххæй. Фыццаг гутонæй хахх чи кодта, уыдон уыдысты Булацаты Никъала, Соттиты Уасил, ме ’фсымæр Зурапп æмæ æз. Обауы сæрмæ схызтыстæм. Уасил скуывта: „Хуыцау, ацы бынат ахæм амондджын фæуæд, æмæ дзы мин хæдзары куыд фæзына!“» 

 

Уыцы рагон цин ногæй æвзæрста Гæджиты Къоста дæр: «Быдыры цинæй нал æфсæстыстæм. Быдыры куыстам. Хъæуæй-иу суанг стыр обаумæ кафгæ фæцыдыстæм. Бæгъæввадæй-иу цыдыстæм. Хистæр-иу скуывта: «Ацы тъæпæнтæ нын чи радта, уыдон Хуыцау саразæд!» 

Фыццаг тракторы фенд сын аргъауы диссæгтæм кæсæгау рауади. Иу рæстæджы Къостайæн загътой: 

— Трактор тæрæгæн æххуысгæнæгæй бакус. 

— Æмæ йын æппын куы ницы зонын, уæд ын цы баххуыс кæндзынæн?! 

— Уайтагъддæр æй базондзынæ — йæхæдæг здæхы, похци ласы, хуым кæны. 

Сразы Къоста. Дæсны лæг ын куыд амыдта, афтæ архайдта. Трактортæрæг иу бон нозтвæлладæй фæзынди куыстмæ. Цасдæр акуыстой, дæсны лæг трактор æрурæдта æмæ загъта: 

— Иучысыл афынæй кæнон. — Трактормæ амоны лæппуйæн. — Иу-дыууæ зылды йыл æркæн. Ма тæрс, куыд дын фæамонын, афтæ архай. 

Бæгуыдæр ын бирæ цыдæртæ бацамыдта дæсны лæг æмæ-иу æм йæ хъус куы дардта, уæд-иу Къоста ныфсджын уыди, цæмæдæрты-иу сарæхсти. 

Абадти дæсныйы бынаты лæппу. Атылди трактор. Гутон зæхх куыд фæлдахы, уый ауынон, зæгъгæ, фæстæмæ фæкасти, æмæ трактор хуымгæндмæ баирвæзт. Йæ хъарутæ йыл æвзæрста, фæстæмæ йæ здæхта, фæлæ ма дын коммæ кæсы. Æмæ йын алæгъстæ кодта: 

— Æрлæуу! Кæдæм цæуыс, дæ уды фæхъхъау, æрлæуу! Хъусæг æм нæй. Æргæпп кодта лæппу зæхмæ, дуртæ фелвæста æмæ трактормæ бартхъирæнтæ кодта: 

— Нæ дыл бацауæрддзынæн! — æмæ йыл дуртæ æхсы. 

Тракторы æрурæдта цъына. Къоста дæсны лæгмæ фæтъæбæртт ласта. Згъордта æмæ дзырдта: 

— Амарди търакътор! Амарди! 

Трактористы райхъал кодта æмæ йын катайтæйдзаг хъæлæсæй афтæ: 

— Дæ търакътор алыгъди! 

 

*** 

 

Хабæрттæ дзурджытæй бирæты хъуыдымæ гæсгæ Бадила фæхайджын, йæ хъæбатырдзинадæн сбарæн кæмæн ницæмæйуал вæййы, таурæгъты ахæм хъайтарты миниуджытæй. 

Бадила Къуыдаргом гуырдзиаг гвардионтæй куы ссæрибар кодта, уæды рæстæгæй мын иу ахæм хабар радзырдтой: «Бадила æфсадимæ Гурмæ куы ныццыд, уæд Бакърадзе Уаничкайы бæх ракодта. Къуыдармæ йыл ссыди. Бæх феуæгъд. Æртæ хъæуæй йыл æрæмбырд сты æмæ йын æрцахсынæн ницы фæрæзтой». 

 

Историон наукæты кандидат Цхуырбаты Иван куыд зæгъы, афтæмæй Гуырдзыстоны Советон хицаудзинад куы сфидар, уыцы рæстæг партийы Фæскавказы крайы ЦК Бадилайы скодта ЧК-йы барджын лæг, тох кодтой æвзæргæнджытимæ. Гъе, уыцы рæстæджы республикæйы бæрнон кусджыты стыр æмбырдмæ хуынд уыди Бадила дæр. Бадилайы хабæрттæ дзурджытæй иу загъта: «Калачы уыди съезд. Меньшевиктимæ чи куыста, уыдонæй иу сбольшевик æмæ съезды дзырдта: «Габаев кæм ацыди, уым адæм сыдæй мæлынц!» Бадила балкъоны бадти æмæ йæ бахста. Бадилайы æрцахстой. 

Орден Красного Знаменитæ йæм æртæ уыди. Сæвдыста сæм мандат, Калинины къухфыст дзы: «Без ведома Берховного Совета привлекать к ответственности Габаева нельзя». Йæ иу орден ын байстой. 

Æндæры хъуыдымæ гæсгæ: «Калачы æмбырд уыди. Гуырдзиаг Бадилайы ныхмæ мæстыйæ дзырдта: «Ацы лæг Гуырдзыйæн стыр зиантаз скодта». Трибунæмæ йæ багæрах кодта Бадила. Йæхæдæг милицæмæ бацыд. Донмæ баппæрста йæ дамбаца. Фæрсынц æй: 

— Дæ дамбаца кæм ис? 

— Донмæ йæ баппæрстон, — загъта Бадила. — Уый мæм куынæ уыдаид, уæд лæг нæ амардтаин. 

Йæ иу орден ын айстой. Ус дæр уым ракуырдта. Хиуæттæ йын загътой: «Ардыгæй дæхи айс». 

Æртыккаг дзырдта: «Калачы æмбырды Бадила йæ ныхмæ дзурæджы куы багæрах кодта, уæд багомыг. Рынчындонмæ йæ баластой. Калоты Зауырбег дæр — уым. Бадила йын гæххæттыл фысгæйæ йæ хабæрттæ фæдзырдта. Зауырбег ын загъта: «Мæнмæ Мæскуымæ æрцу». Бадила ацыди Мæскуымæ. Бараст, дам, дæн суанг Сталины цурмæ. Дохтыр ын йемæ радтой. Æмæ ма дыууæ сестрайы. Фæндаггаг — сызгъæрин æхца. Агъуысты йæ бакодтой. Зæххыл змæлæгойæ цы ис, уыдон уым. Ома, тæрсдзæн æмæ сдзурдзæн. Не сдзырдта. Хъусбынты операци скодтой. Æмæ сдзырдта. Москъвамæ та ацыди. Ученитæ дзы уыди. Фæлвæрдтой Бадилайы. Рамбылдта. Сызгъæрин тамакодон ын радтой». 

 

Советон хицаудзинад кæм æрфидар, Бадилайы ахæм рæттæм æвзæргæнджыты куынæг кæнынмæ арæх æрвыстой. Уыцы хабæрттæ дæр сæ рæстæджы дзыхæй-дзыхмæ фæцыдысты, алчидæр ма сыл-иу цыдæртæ афтыдта. 

Иу хабар дзы мæнмæ мæнæ афтæмæй æрхæццæ: «Бадилайæн хицауад загътой: „Цæцæны хæхты — абырджытæ æмæ сæ сис“. Бадила хъуыды кæны: цы хуызы сæм бацæуа? Хицауадæн загъта: „Уæдæ афтæ. Бадила пъартийæ алыгъд, зæгъгæ, газеты рауадзут“. Рауагътой йæ газеты. Бадила Цæцæнмæ бацыд, загъта: „Æз бæлсæвиктимæ нал дæн“. Иу лæгимæ ацыд. Бадила уымæн загъта: „Уæ фидардзинад уын фенон“. Æрзылдысты. Федта сын сæ хабæрттæ. Ардыгæй полкъ акодта. Схизæн нæ уыд сæ фидармæ. Сæ хуызынты сыджыт ныккодтой, кæрæдзиуыл сæ самадтой. Æмæ сæм аздæхтысты дзармадзантæй, æндæрæй. Цæцæны ракодта æд уæрдон, æд æндæр». 

 

Бадилайæ, æвæццæгæн, иунæг бон дæр рох нæ уыд йæ сабибонты хъизæмæйраг цард, фосимæ æмдзард, гуырдзиæгтæм æххуырстæй цы фыдæбæттæ бавзæрста, йæ комæгтæ адæмы рæгъмæ нæ рацыдысты, афтæмæй сæ кæй ныууагъта. Йæ мысинæгты йæ адæмы тыххæй загъта: «...они были полудикари». Уырныдта йæ: йæ адæм адæм цæмæй суой, уымæн уыди æрмæстдæр иунæг мадзал: «Кто был ничем, тот станет всем». 

Зæронд дунейы бындур ныккалдаид, уый тыххæй цæрынмæ райгуырæг зæххон мæлинæгты æнæнымæц бæрæгæй туджы зæйтæ хъуамæ фæластаиккой. 

Æмæ скарз ис, сæгъатыр ис ног дунеаразæг. 

Уыцы рæстæджытæ Бадилайы зондыл, йæ удыхъæдыл куыд фæзындысты, уый тыххæй йын Ногиры дуджы рæстæгæй йæ цардæй æмбисæндтæ хастой. 

Бадилайы карз лæг хуыдтой. Дзургæ дæр тагъд кодта. Се ’рвадæлты лæппу йæм цыдæр лæхъирарæзт фæкасти, йæ зæрдæ дзы-иу бамæгуыр. Иуахæмы лæппуйы фæрсы: 

— Ды чи дæ? 

— Цыма мæ нæ зоныс — де ’рвад дæн, — æлхъывдхуызæй дзырдта лæппу. 

— Кæцæй рабырыдтæ уыцы лæхъирæй?! 

Лæппу ницæмæуал арæхст, къуыбары йас дæр нал уыди. Бадила йыл хафт-хафтæй ралæууыд, кæд рамæсты уаид, зæгъгæ. Ницы уæлдай фæцис, æмæ йыл фæхъæр ласта: 

— Ацу! Цы хуынкъæй рабырыдтæ, уым фæстæмæ бабыр! 

Йæ хистæр æфсымæр Биасланы дæр карз лæг хуыдтой. Паддзахы æфсады службæ кодта. Хæстон науы бадти Биаслан. Доны бынты цæуæг немыцаг бæлæгъ сæ æрбахста. Дæлдон кодта хæстон нау. 12 ирвæзынгæнæн бæлæгъы йеддæмæ сæм нæ уыди. Уыдонæй иумæ баленк кодта Биаслан. Уæлæмæ йæм быры. Бæлæгъ æрцæйфæлдæхт. Бæлæгъы бадджытæй йын иу йæ къухтæ хоста. Не суагъта бæлæгъ Биаслан. Йæ цæстæнгасæй йын фæтарст æви цы уыди — матрос Биасланы бæлæгъмæ сласта. 

Империалистон хæстæй Биаслан Георгийы дзуаримæ æрыздæхт. Номылдарæн æхсаргард дæр ын радтой. Бирæ заманты сæ хæдзары къулыл ауыгъдæй фæлæууыд. 

Биаслан иуахæмы райсомæй куыстмæ рацыди. Уынджы се ’рвадæлты дыууæ файнусты хыл кæнынц. Сæ цурты куыд ацыди, уый дæр нæ бафиппайдтой сылгоймæгтæ. Изæры куыстæй æрбаздæхти Биаслан æмæ та файнустыты хылгæнгæ куы æрбаййафид. Æмæ, дам, сæ дзæбæх æрцæвтæ кодта. 

Комыдзуары куывд йæ тæккæ тынгæй уыди, уæд Биасланмæ фæхабар кодтой: «Дæ дукани дын фæкъахтой». Биасланæй æваст схауди: „Уый сыгъдæгæй дæр Турчи уыди“. Фæдисы рацыди Биаслан, йемæ ма чидæртæ. Дымд тамакойы фæдтæй давæггæгты æмбæхсæн ссардтой. Зыгуымдонæй сæ ракалдтой. Давæг фæлыгъди...» 

 

Хохы сæ хъæуккæгтæ, æртæ æфсымæры, сæ сидзæргæс чындзы арвыстой йæ цæгатмæ. Сабийы хъомыл кæныны бæрн йæхимæ чи райстаид, хæдзар æмæ зæххы хай хъуамæ уый бауыдаиккой, фæлæ, сидзæры бынтæ æфсымæртæй иуы бауой, уый иннæты цæст нæ уарзта, æмæ кæрæдзи нæмынмæ æрцыдысты. Биаслан æфсымæртæн сæ фыды дæр нæ уарзта, гуырдзиаг кънйазæн-иу буц фынгтæ кæй скодта, уый тыххæй. Æфсымæртæ та куы схъæлæба сты, уæд сæ Биаслан сæ хæдзармæ батардта. Йе ’хсаргард æмæ топп йемæ уыдысты. Дуæрттæ сыл сæхгæдта, фæтæген бапырх кодта хæдзарыл, зынг ыл бадардта. Хæдзар судзы. Биаслан мидæмæ дæр никæй уадзы, æддæмæ дæр. Чидæртæ йæм куыд ныххатыдысты, ныббар сын, зæгъгæ, афтæ сылгоймæгтæй иу бауад аууон рудзынгмæ. Мидæмæ къабатæ баппæрста. Къабатæ æфсымæрты фервæзын кодтой... 

Гъе, æмæ Бадила йæ хистæр æфсымæрмæ рамæсты, йæ маузер агурынмæ куыд фæци, афтæ Биаслан феддæдуар. 

Колхозмæ чи нæ куымдта, уыцы хъæуккагæн Нартыхты Дианоз дзырдта: 

— Кæд дæ æнæмастæй цæрын фæнды, уæд мауал къуылымпытæ кæн. 

— Мæ бæх нæ дæттын, афтæмæй цæуын колхозмæ, — загъта хъæуккаг. 

— Уæдæ йæ дæ зæрдыл дар, — карзæй загъта Дианоз. — Колхозмæ куынæ бацæуай, уæд дæ Бадила амардзæн! 

Ногирæгтæ иучысыл цæрынхъом куы фесты (хохы ахуырæй мыггæгтæ иу рæтты æрцардысты), уæд мысын байдыдтой, бæрæгбæтты сæ æртыгай чъиритæ кæм куывтой, уыцы кувæндæттæ. Алчи къуыбыр агуырдта. Алчи йæхи дзуар арæзта. 

Бадилайы мадырвадæлтæй дæр иу лæг дур къуыбырмæ стылдта, ам та мах дзуар уыдзæн, зæгъгæ. Бадила йæ цуры фæци, рамæсты йæм æмæ æвзæртæ загъта. 

— Нæ дзуары дур у. Уый цытæ дæ дзыхæй хауы?! 

— Ныртæккæ дæр ма цъыфы куы уыди, уæд кæцэей дзуары дур аци?! Хохы дæр-иу афтæтæ кодтат! 

Загътой: дурыл йæ доныхуыпп бакалдта. 

Иу рæстæджы Бадила нал дзырдта, багомыг. Боцъотæ рауагъта. Куырой сæм уыди Ногиры. Фылдæр рæстæг-иу сæ мад Санеты бар баззади куырой. Ссæггаг никæмæй ницы истои. Санет дам-иу загъта: «Алчидæр тыхст у». Бадила-иу йэе тыхсты заман куыроймæ фæцыди, йæ рæстæг уым æрвыста. 

Æвæццæгæн, Бадила цыдæр æвзæрдзинад сарæзта æмæ барæй багомыг, зæгъгæ, йыл хъæуккæгтæй чидæртæ фæгуырысхо сты. Санетæн амыдтой: «Фынæйæ йын тæвд æфсæйнаг йæ къахы быныл авæр æмæ, дзуры æви нæ, уый рабæрæг уыдзæн». Мад афтæ бакодта. Бадила йæ хуыссæны хæрдмæ фæхаудис, мæстæй рафыхти æмæ, йæ цуры æндæр исчи фæци — мæгуыры бон ыл акодтаид. Йæ мадæн та, йæ къæмисæн æнгуылдзæй быраузылд кæнгæйæ, амыдта: æрра фæдæ? 

Бадилайы тыххæй зæрдæйæгуыргæ сыгъдæг ныхæстæ разынди Илья Иванович Колосовмæ. Бадилайы дохтырты æххуыс куы бахъуыди, уый фæстæ. Ирыстоны хъæуты арæзтой рог промышленносты куыстуæттæ. Дзуарыхъæуы сарæзтой фæрæты, белы, дзæбуджы хъæдтæ æмæ хæдзары æхсызгонæн хъæугæ хъæдын дзаумæтты завод. Хъæдгуыстгæнæг комбинаттæ арæзтой Алагиры, Цыколайы, Хъарман-Сындзыхъæуы. Колосов дзырдта: «Бирæ уарзта кусджыты, аудыдта сыл. Фæлæ бухгалтертæ æмæ инженертæм уазал зæрдæ дардта, сæ куысты бæрæггæнæнтæ, дам-иу фылдæрæй бавдыстой. Куыстуат истæмæй батыхсти, уæд-иу Бадила Калининмæ фыстæг арвыста, æххуыс дзы-иу агуырдта. Колосов куыд дзырдта, афтæмæй Бадила Калининмæ фæцыди 1920 азы æмæ, Ногир кæм æрæнцад, уыцы зæхх сын ракуырдта. Афтæ дæр ма загъта Колосов: «Но гиры-иу буцæн Ног Мæскуы хуыдтой». 

 

Бадилайы дарæс-иу æдзухдæр уыди аив, йæ урс æфцæггот-иу тæмæнтæ калдта. Йæ сихор, йе ’хсæвæр-иу иунæгæй нæ бахордтаид. Разамонджыты-иу кусджыты хæрæндонмæ нæ уагъта, зæгъдзысты, дам, æхца амал кæнынц æмæ хæринæгты дзæбæхдæртæ сæхицæн исынц. Бирæ уарзта куыйты, йæ дзыппы сын-иу дзулы кæрстытæ рахаста. Бынтон æнувыд та бæхтыл уыди. Файтон ын лæвæрдтой, фæлæ йæ нæ бакуымдта. Уый бæсты райста тачанкæ. Горæтмæ-иу хъуыддæгты фæдыл саргъы бæхыл сфардæг. Уæ машинæ, дам, мæ ничердæм хъæуы. Фæсæмбисæхсæв-иу йæ хуыссæнæй сыстадаид, бæхты-иу бабæрæг кодта, кæд хъæдгæвдæс сты, зæгъгæ. 

Бадилайы дыккаг ус Екатеринæ Петровнæ Харьковы ахæстонмæ бахауди æмæ уым фесæфт. Уымæй йын ницы баззад. Йæ æртыккаг бинойнаг уыди сомихаг Абгарова Маро. Рацыди сын дыууæ чызджы Ксения æмæ Верæ æмæ сæ фырт Таймураз. Фæкæсинаг ма уыдысты, уæд сæ мад амард. Уыцы рæстæг сабиты барæвдыдта Гæджиты Бабуца. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг Бабуца йæ бинонты Тбилисимæ акодта. Уырдыгæй æрыздæхт Бадилайы цотмæ. Хистæр Ксенияйыл цыди 15 азы. Тбилисимæ сæ кæй кæны, уый сын бамбарын кодта — ской дæр æй нæ бауагътой. Цæвиттон, хæсты рæстæджы Ксения ногдзаутæй къордтæ арæзта. Немыц куы ’рбацæуой, уæд сæ ныхмæ сусæг куыст кæндзысты, уыдæттыл-иу дзырдтой. Æмæ ныр Ксения Бабуцайы раз сæ къамоды лæгъзтæ раласта, уыдон се дзаг уыдысты сæкæр, хостæ æмæ, бирæ чи лæууы, ахæм хæринæгтæй. 

Бадилайы лæппу Таймураз 3-аг къласмæ куы цыди, уæд-иу загъта: «Мæ фыд уыцы талынг рæстæг дыууадæсаздзыдæй герой куы сси, уæд æз йæ фырт нæ дæн. Æз скъолайы дæр куы ахуыр кæнын». 

Цотæн сæ фыды мысинæгтæ сæ цардвæндæгтæ рухсгæнæг стъалыйау басгуыхтысты. 

Ногиры Гæджиты бинонтæ хæдзар куы сарæзтой, уæд Бадилайы кæстæр æфсымæр Гоги æхца кусынмæ ацыди. Йæ къæхтыл — æрчъитæ. Йæ æхцатæй бæх балхæдта. Йæ æрчъитæ цасы фаг уыдысты, æмæ фæстæмæ сæ хæдзармæ бæгъæввадæй сыздæхти. Гоги каст фæци педтехникум, Ногиры ахуыргæнæгæй акуыста. Бадила йæ ахуыдта Мæскуымæ æмæ уым сахуыр кодта юридикон институты. Куыста Цæгат Ирыстоны сæйраг тæрхондоны ревизор æмæ консультантæй. Сахуыр ма кодта Ашхабады Хæстон Академийы дæр. 

Фыдыбæстæйы Стыр хæст йæ тæккæ карзæй уыди, уæд Бадилайы фырт Таймураз Ногиры фæзынди кавалеристы дарæсты. Загъта: «Нæ хæстон хай ис Дзæуджыхъæуы. Æз дæн полчъы хъæбул». Уый фæстæ йæ бæлвырд хабæрттæй ницыуал рабæрæг. Йæ полчъы фæдтæ йын агуырдтой æмæ сын ахæм дзуапп радтой: «Краснодары хæсты быдырæй сæ полкъæй удæгасæй ничиуал раирвæзт. Сæ документтæ дæр уæд фесæфтысты». 

Ам скæнæм Бадилайы мад Санеты зæры бонты кой. 

Санет, загътой, уыди куырыхон нæлгоймæгты æмсæр адæймаг. Кæрцытæ хуыдта, цъери амадта, цæвæгæй хос карста, нæлгоймагау бæхыл бадти. Йæ цæгаты-иу йе ’фсымæртимæ фынгыл бадти. Гæджиты æхсæн фынгмæ цæуын байдыдта, йæ цот куы слæгтæ сты, уæд. Гæджитæ йын тынг аргъ кодтой. Гæджиты ставд адæм-иу æй, загътой, сæ уæле сбадын кодтой. 

Уый карæн сылгоймæгтæй, дам, сæм-иу кæсын дæр ничи бауæндыдаид. Банозтджын-иу, фæлæ йыл никуы ничи бахудти, йæ зонд-иу йæхимæ уыди. Ныхасы бадынмæ дæр хуыдтой Санеты. Хорз хъæлæс ын уыди, æмæ йын йæ зарæг зæрдæ иста. 

Гæджиты Миха дзырдта: «Санет-иу махимæ заргæ кодта». «Табуйы зарæджы» ныхæстæй ма цыдæртæ хъуыды кæнын: 

 

Нæ кувинаг — дæу тыххæй. 

Сызгъæрин бынат — дæ бынат. 

Дæ хорзæх, Дæ хорзæх! 

Кувинагæй дæ цы хъæуы — махмæ! 

Æххуыс та нын Ды бакæн. 

Бæрзонд бынаты — сызгъæрин 

Дæ бадæн. Нæ кувинæгтæ 

Дын фæбарст уæнт! 

 

Дзуарæй рынчыны цур-иу сбадтысты æмæ йын ацы зарæг кодтой. Дзуарæй чи амард, ууыл дæр ацы зарæг кодтой». 

Иу загъта: «Санет фæцард 140 азы». Иннæ загъта: «Санет фæцарди 130 азы. Афтæ-иу загъта: «Уый бæрц фæцардтæн æмæ Хуыцауы никуы федтон». Кувгæ та кодта, Хуыцауы ном ардта. Хæдтæхæг-иу хъæуы сæрты куы ратахт, уæд æй дзуар хуыдта. Æлгъитаг уыди Санет, фæлæ хъæлдзæг ныхас дæр йæ дзыхæй арæх хауди. Бадила куы амард, уæд дæр, Тъатъе куы амард, уæд дæр адæмы фæкæуын кодта, уый фæстæ та-иу сæ худын фæкодта. Афтæ-иу загъта: «Мæ дзидзийы бын сæ ничи амард». 

Гæджиты Бабуца дзырдта: 

«Санеты къухтæ ныхъхъæбæр сты. Дон сыл кодтон æмæ дзы цыма цыдæр æрхауди. Бадис кодтон: 

— Деда, цыдæр дæ цыма æрхауди? 

Æмæ афтæ бакодта: 

— Сæ сокъотæ згъæлынц». 

Уый æцæг уыди — йæ рустæй-иу бызычъи æрхауди, тасы-лиу йæ къæрцц фæцыд. Афтæ-иу дзырдта Деда: „Мæ удхæссæг амарди. Мæ карæн дур дæр нал ис“. Удхæссæг æм куы æрбацыд, уæд æй Деда базыдта. Арахъхъ ын радтон, нæ йæ бануæзта. Сыхæгты усмæ арвыстон: „Деда цыдæр кæны“. Сыхæгтæ йæ бирæ уарзтой æмæ æрбакалдысты». 

 

Гоги 1945 азы Санеты Сунжæмæ баласта — йæ хæстæг цæгат уым цардысты. Сунжæмæ нæ куымдта, мæ фырттæ кæм ныгæд сты, уым, дам, хъуамæ амæлон. Гоги сыкъайы нозт рауагъта, йе ’фсымæртæн рухсаг загъта æмæ мадæн расомы кодта: «Мæ туг ацы нозтау фæкæлæд, æз дæ Ногиры дæ фыртты цур куынæ бавæрон!» 

Йæ амæлæты бон æм зæронд лæг рынчынфæрсæг æрбацыди. Санет ын афтæ: 

— Ацы хатт дзæгъæл цыд нал фæуыдзынæ. — Цæмæн афтæ зæгъыс, Деда? 

— Мæлгæ кæнын. Зæронд лæг скуыдта. 

— Ма ку, — загъта Санет. — Æз бирæ фæцардтæн. 

Æмæ амарди Санет. Æмæ йæ Ногиры уæлмæрдты бавæрдтой. 

 

Бадила цардæй ахицæн 1937 азы, баззадысты йæ мысинæгтæ. Æрмæг æмбырд кæнынмæ афойнадыл бавналгæйæ ма ссарæн уыдаид, революцийы æмæ мидхæсты цауты кæимæ архайдта, уыдонæй искæйты. Æмæ хъайтар лæджы цардыл фыст чиныг уартæ кæд æмæ кæд хъуамæ фæзындаид. Фыццаг хатт Бадилайы тыххæй чиныг ныффыссыны хæс мæхимæ æз райстон. Æрмæг мæм æрæмбырд, фæлæ ма зæрдæ бирæ цæмæдæрты æхсайдта. Æмæ кастæн революционерты, мидхæсты архайджыты тыххæй фыст чингуытæ, кастæн сын сæ мысинæгтæ. Зæрдæ æхсайдта архивты æфснайд æрмæджытæм. Уыдон цадæггай фæлдахгæйæ цæст бамбæлид рохуаты баззайынæн æвгъау документтыл, алы хъæугæ информацитыл. Партийы уæнг нæ дæ, зæгъгæ, мæ Цæгат Ирыстоны партион архивмæ нæ бауагътой. 

СЦКП-йы XX съезды фæстæ рæстæджыты 30-æм азты æназымæй æфхæрд адæмæй кæй среабилитаци кодтой, уыдонæй иуцалдæры тыххæй фыстон. Хорз сæ чи зыдта, сæ бинонтæ, сæ хиуæттæ мын-иу цы радзырдтой, уыдон — мæ дзуринæгтæ. Æмбæрстон æй — æнæмæнг ма сфæлдахын хъуыди Паддзахадон Æдасдзинад Хъахъхъæнæг Комитеты æрмæджытæ дæр. Чи уыдысты сæ тæрхоны лæгтæ? Цы азым сæм хастой? Хахуырты амæттагиу баисты æмæ, цымæ, чи уыдысты уыцы хахуыргæнджытæ? Уыцы къанторы кусджытæ мын загътой: «Цавæр факттæ дæ хъæуы, уыдон нæм-иу гæххæттыл фыстæй æрбадæтт æмæ дын-иу дзуапп агурдзыстæм архивты æрмæджыты». Зæгъын, папкæтæ-иу мæхæдæг куы рафæлдахин... Загътой: уый гæнæн нæй. 

Фыстон Мæскуымæ советон фысджыты сæйраг къантормæ, ахæм æмæ ахæм лæджы хабæрттæ радзурын мæ фæнды, зæгъгæ. Куырдтон командировкæ Мæскуымæ, Тбилисимæ, Харьковмæ. Мæ курдиатмæ мын сæ хъус не ’рдардтой. 

Фæзынди мæм Тбилисимæ фæцæуыны хъуыды. Зæгъын, сæрды мæ куыстæй уæгъд рæстæг уым арвитдзынæн. Хуссар Ирыстоны фысджытæй кæйдæрты афарстон, зæгъын, мæ балцæй куыд хуыздæр спайда кæнон? Æмæ мын-иу загътой: «Сæ архивтæм дæ кæд къæсæрæй бахизын бауадзой, æндæр се ’рмæджытæй дæ цæсты кæронæй дæр ницы фендзынæ». 

1993 азы Цхинвалы мыхуыры рацыди З. Чичинадзейы чиныг «История Осетии по грузинским источникам». Чиныгуадзджытæ сæ разныхасы фыссынц: «Все госархивы, содержащие многочисленные письменные свидетельства об истории осетин, были строго сокрыты от любопытствующих научных глаз исследователей истории Южной Осетии». 

 

*** 

 

...Фæскомцæдисы рæнхъытæм цыдыстæм къордæй, Сталины райгуырдыл 70 азы куы сæххæст, уыцы бон. Уæд æз ахуыр котон 7 къласы. Уый уыди нæ бæстæйы æппæтадæмон бæрæгбон. Черменыхъæуы астæуккаг скъолайы уæрæх тыргъты къулрæбынты слæууыдысты ахуыргæнджытæ æмæ ахуыргæнинæгтæ. Размæ рацыдтæн æмæ дзурын байдыдтон: «В день 70-летия со дня рождения Великого вождя Иосифа Виссарионовича Сталина...». Æхсæв мæ мæ фынæйæ райхъал кæн, уæддæр ракъæр-къæр кодтаин уыцы цыбыр тексты ныхæстæ. Ныр мæм цал цæстæй ныккастысты æмæ ныссуйтæ, ныкъкъуыхцытæ дæн... Уыцы бон нæ фæскомцæдисы райкоммæ аластой. Систæм Фæсивæды Æппæтцæдисон Ленинон Комфæсивæды Цæдисы уæнгтæ. Мах дæр, Рухс Фидæн аразджыты рæнхъыты кæй балæууыдыстæм, уымæй зæрдæрухс æййæфтам. 

Джиппыуагъд дзырды хъомысæн сбарæн ницæмæй уыди. Цæргæ-цæрæнбонты дунейы фæллойгæнджытæ цæмæ бæллыдысты, уыцы цард цыма арæзт æрцыди махмæ, Советон бæстæйы, афтæ нæм касти. Ног рæстæджы ног бæрæгбæтты цин нæ агайдта. Нæ цъупхудджын сырхæфсæддонты-иу кинойы куы ауыдтам, уæд-иу нæ цины хъæртæ айхъуыстысты: «Нæхиуæттæ, сырхæфсæддонтæ фæзындысты!». Тыхгæнæг сын тых нæ ардта, æмæ сæ сæрыстыр уыдыстæм. 

Сæрыстыр уыдыстæм, уыцы диссæгтæ кæй зондæй арæзт цыдысты, уыцы фæтæгтæй. Мæ зæрдæйыл сæмбæлдысты Ленины тыххæй Есенины поэтикон рæнхъытæ: 

 

Для нас условен стал герой, 

Мы любим тех, кто в черных масках. 

А он с сопливой детворой 

Зимой катался на салазках. 

 

Хистæртæй-иу цыдæр хæлбурцъныхæстæ сирвæзти — советон царды уагæвæрдтæй цæмæйдæрты разы нæ уыдысты. Мæстæлгъæд сæ цы кодта, уыдæттæ æргом никуы дзырдтой. Рамæсты-иу сæм дæн, цыдæртæ-иу срæцыгътон, æмæ-иу фæхъус сты. Уæды рæстæг хи хъуыдытæ дзурын тæссаг кæй уыди, уыдæттæ кæцæй æмбæхстон. Цæмæй зыдтон, колхозтæ аразыны дуджы нæ хистæртæ сæ бæхтæ, сæ гутæттæй æнæхай кæй фесты, уыцы маст сæ кæй нæма ферох. Цæмæй зыдтон, æхсæвы-иу йæ дарæджы йæ хæдзарæй кæмæн акодтой, уыцы бинонтæ-иу зæрдæскъуыд кæй фесты æмæ-иу уынгæджы бонтæ кæй æрвыстой. 

Пединститутæй проспектмæ Бутырины уынгыл нæ-иу (1950–1954 азтæ) цæуын хъуыди, нæ ахуыргæнæг, хæстон сгуыхт лæг, поэт Хъазыбегты Хъазыбег ахæсты кæм бадти, уыцы хæдзары рæзты. Федзæм-иу дæн. 

Ног цардаразджытыл нымад цыдысты пролетартæ, кусджытæ. Уыдон ссæрибар сты, се уæнгтæ сын чи баста, уыцы рæхыстæй. Хиисбоныл æнувыд зæхкусæг та, дам, ног цардарæзтæн цæлхдуртæ æвæрдта. Æмæ æууæндыдыстæм коммунизмæн наукон бындурæвæрæг теоретикты ныхæстыл. 

Цард йæ кæнонтæ кодта. Ног дугыл хъуыди ног зарджытæ фыссын. Астæуккаг скъолайы ма ахуыр кодтон, уæд райдыдтон æмдзæвгæтæ фыссын. Историон цалхæн дæндæгтæ чи ныссагъта, уыцы фæтæджы аккаг ныхæстæ ссарынæй стырдæр бæллиц мæм нал уыди. Æмæ райгуырди ме ’мдзæвгæ «Сталин — нæ хур»: 

 

Ды нæ хур дæ, мах дæ хъармæй тавыс, 

Бон дæ фæрцы рухс вæййы æрмæст. 

Ды сызгъæрин царды тынтæ уафыс... 

 

Мæ цыппар цыппаррæнхъоны джиппæй фыстæй фæзындысты дунейы рухсмæ. Цæвиттон, мæнмæ дæр ныхасы бар æрхауди. Иу рæстæджы Ирыстонмæ ссыди, советон фысджыты хистæр фæлтæрæй бирæты лæгæй-лæгмæ чи зыдта, цæугæ энциклопеди кæй хуыдтой, уый — Виктор Шкловский. Коцойты Арсены радзырдтæй дæр тæлмац кодта. Пединститутмæ йæ бахуыдтой. 

Уыцы фембæлды рæстæг Шкловский Демьян Бедныйы æцæг поэтыл нæ банымадта, рахуыдта йæ рифмæбыд рæнхъытæ фыссæг поэт-агитатор. Милуанты уарзон поэты цы схæрхæраг кодтай, зæгъгæ, алырдыгæй схъæлæба кодтой. Литературон институты нын-иу Шкловский лекцитæ куы касти, уæд-иу нæ аудитори ас адæмæй байдзаг, хъусынмæ йæм цыдысты. 

С. Есенины ном хъодыгонд кæй уыди, уый, Литературон институты ахуыр кæнгæйæ, базыдтон. Уырыссаг студенттæ йын-иу йе ’мдзæвгæтæ дзурынæй нал æфсæстысты. Чиныг сæ никуы никæй къухы федтон. Йæ чингуытæ сыстæм сты, æмæ сæ хæдзарæй æддæмæ нал хастой. Фæстæдæр, советон дуджы хъæнтæ хурмæ хæссæн рæстæджы, базыдтон — Бухарин æй «кулакты поэт» рахуыдта. 

Ссæдзæм æнусы 30-æм æмæ уый фæстæйы азты-иу æхсæвы чысыл уынæртæ дæр ас адæмы мæлæтдзаг тасы кæй бафтыдтой, уыдæттæ, СЦКП-йы XX съезды Н. С. Хрущев цы сусæг доклад скодта «О культе личности и его последствиях», уый фæстæ систы стыф хъæлæсæй дзуринæгтæ. Нырма адæм тарст уыдысты, мидагъудты æмбæхстысты. 

Литературон интституты æртыккаг курс каст фестæм. Сæрды каникулты нæ алчидæр хъуамæ иу мæй бакуыстаид искæцы газеты кæнæ журналы. Бацыдтæн газет «Рæстдзинад»-ы редактормæ. Районы газеты уал, дам, дæ хъарутæ бавзар, зæгъгæ, мын аныхæстæ кодта æнæвдæлон лæг. Партийы обкомы мыхуыры секторы хицау Гуытъиаты Хъазыбегмæ мæ хъаст бахастон. Мæхи раз «Рæстдзинад»-ы редактормæ ныдздзырдта æмæ йæ тынг зынтæй сразы кодта, цæмæй мæ уыцы иу мæй йæ редакцийы бабыхса. Фæстæдæр мын æй афтæ æмбарын кодтой: редактор фысджыты йæ газетмæ æмгæрон нæ уагъта, ныхæсты аууæтты, дам, тæссаг хъуыдытæ æмбæхсаг сты. 

1959 азы Литературон институт каст фæуыны фæстæ ныхасмæ базыдтон, уднарæггæнæг репресситы рæстæг ма-иу айдагъ хæрв кæмæй баззад, уыцы хистæр фысджытæй кæйдæрты. Разынди дзы-иу, фыдбылыз чи расайдтаид, мæ разы-иу ахæм тæссаг хъуыдытæ чи загъта, ахæмтæ дæр. Нырма ничи ма ницы зыдта, адæмон знаджы ном кæуыл сбадт, уыдонæй уыцы æбуалгъы гакк искуы исдзысты, уымæн. Рæстæй æфхæрд фысджытæн цы хæрæмттæ фæкодтой, уый тыххæй-иу бæлвырд æвдисæйнæтæ æнæ зæгъгæ нæ фесты. 

Нигеры сфæлдыстадæн астæуккаг скъолайы дæр, пединституты дæр стыр аргъ кодтой. Йæ кой-иу фысджытæй кæмæ рауади, уыдон-иу загътой: «Æхсæв фынæй нал кодта. Йæ сынтæджы раз тыхтæй лæууыдысты йæ мидæггаг дзаумæттæ, куы мæм фæзыной, уæд сæ мемæ айсдзынæн, зæгъгæ». Фарны ныхас тауæг, ныфсдæттæг поэт тæрсгæ-ризгæйæ йæ царды бонтæ æрвыста. 

Рæстæй æфхæрд фысджыты тыххæй цы дзырдæуыд, уыдон дзыхæй-дзыхмæ цæуæг ныхæстæй гуырыдысты, фæлæ Дзесты Куыдзæг уæлæуыл зындон йæхæдæг бавзæрста, æмæ-иу йæ ныхæстæй уд ныккæрзыдта. Рæстдзинад зæгъын Куыдзæгæн йæ туджы уыди, æмæ-иу лагерьты цардæй исты дзуринаг йе ’взагыл куыд абадт, уый фиппайгæ дæр дæ бакодта. 

Пульман вагоны сæ тъæпæнæджы æвæрд кæсæгтау бакодтой, иу заман та сын иуварс къуырцдзæвæнмæ батардтой сæ вагон. Сусæны тæвд мæйы сфæлвых сты. Иу рæстæджы Куыдзæг айхъуыста зарæг, æфсæнхызæй æхгæд чысыл рудзынгæй акасти. Дыууадæс азы йыл цыдаид, ахæм чызджы хъæбысы — æнахъом саби. Хъæдæлхынцъкъул ныллæг хæдзары рæзты цæугæйæ, даргъ къахдзæфтæ кодта æмæ зарыди: 

 

Широка страна моя родная, 

Много в ней лесов, полей и рек. 

Я другой такой страны не знаю, 

Где так вольно дышит человек. 

 

Куыдзæджы зынтæ æвзарæн рæстæгæй рахаугæ ныв мæ къуырма, ме ’ууæндаг зæрдæйыл сæмбæлди æмæ сын басгуыхти мæнгтæ æмæ æцæгтæ кæрæдзийæ иртасæг рухсау. 

Педагогон институты ахуыры рæстæгæй ме уæны цы æнтъыснæг бадти, уый мыл æртæфсти. Хъазыбегты Хъазыбег нын ирон советон литературæйæ касти лекцитæ. Фысджыты цардæй нын-иу æхсызгонæн зонинаг цымыдисаг хабæрттæ æнæ радзургæ нæ фæци. Æхсызгонæй йæм хъуыстам æмæ ма йæм хъуыстаиккам, фæлæ нæм кæцыдæр бон нал фæзынди, сусу-бусу ныхæстæ сарæх сты: «Хъазыбегты Хъазыбеджы æрцахстой!» Ахæм рæстæджы уд ауайы, дуне смæнгæфсон вæййы. Æгомыг фæдисон фестадтæ: «Цæмæн æй æрцахстой? Скъолайы йын йе ’мдзæвгæтæн стыр аргъ куы кодтой! Йæ хæстон хæрзиуджытæ нырма цыренæй куы æрттывтой йæ риуæй? Кæд знаггадгæнæг разынд, уæд æй мах, студенттæ, æппæты разæй хъуамæ ма базыдтаиккам?» 

Кæддæр суæгъд ис Хъазыбег, фæлæ уæддæр нæ базыдтам, цы фæазымджын, уый. 

 

Дзесты Куыдзæг ссæрибар 1957 азы, фæлæ уыцы фæлмæн лæг уый бæрц кæм фæазымджын, уыдæттæн базонæн ницæмæй уыди. 1973 азы фæзынди чиныг «Писатели Северной Осетии». 101 фарсыл Куыдзæджы тыххæй кæсæм: «...в 1936 году он был лишен возможности заниматься творческой деятельностью до 1957 года». Æндæр ницы базонæм Куыдзæджы тыххæй. Куыдзæг цардæй ахицæн 1981 азы, реабилитацигонд та æрцыди 1989 азы. Гъе, афтæ æмбæхст цыди æцæгдзинад. 

Историон-революцион темæйыл фыст документалон жанры гæнæнтæй куыд хуыздæр спайда кæнон, ууыл хъуыдытæ кæнгæйæ Бадилайы чиныг райдианæй кæронмæ мæ цæстытыл уайын байдыдта. Чиныджы фæзындмæ æнхъæлмæ кастысты æмæ фæстиатгæнæн нал уыди. 

Фæлæ советон дуджы æфсæндуар æвæрæнты æмбæхст сусæгтæ рухсмæ хæссын райдыдтой, историон-революцион темæйыл фыст уацмыстæ домæг бæрнон кусджыты хъæлæс æрмынæг. Иу адæймаджы культы фæстиуджытыл дзурджытæн сæ хъуыдытæ зæгъыны фадат фæцис. Æмæ гуырысхотæй дзаг зæрдæ нал ради, дæхи удæй цынæ бавзæрстай, уыцы революцийы пиллон арты æхсыст хъайтары цард, соцреализмы амынд мадзæлттæ хынцгæйæ, фыссынмæ. Гуырысхотæй дзаг зæрдæйы ахасты куы фæдæн, уыцы рæстæджы газет «Рæстдзинад»-ы (1980 аз, тъæнджы мæйы 2 бон) бакастæн уац «Сауджынты дугъ». Уацы райдианы фæкомкоммæ дæн мæнæ ацы ныхæстæм: «...Цæвиттоны хъуыддагæй раджы заманы канд Хидыхъусы нæ, фæлæ æппæт Ирыстоны дæр иу аргъуан дæр нæ уыд. Чи куыд арæхстис, афтæ куывта „йæхи“ хуыцæуттæ, дауджытæ æмæ дзуæрттæн. Сауджын циу, уый зонгæ дæр ничи кодта». 

Адæм сахуыр сты, советон заманты мæнгтæ дзурын фæтк кæй сси, ууыл. Атеистон пропагандæ йæ кæнонтæ бакодта. Парткабинеттæ систы кувæндæттæ æмæ аргъуантæ. Уац фыста пенсиисæг æмæ, æвæццæгæн, уыцы рæстæг йе ’фсарм тарф фынæй баци, æмæ Хидыхъусы аргъуаны рæзты æдзух цыди, фæлæ йæ уынгæ нæ кодта. Ацы азы 12 февралы газет «Северная Осетия»-йы кæсæм: «От Дзивгиса до Хилака в XII — XIV веках находились семь храмов и большинство из них сохранились и поныне». 

Мæ мидредактор ныкъкъæрцхъус. 1962 азы мын мæ повесть «Цæргæс тæхгæйæ фидауы» касти чиныгуадзæны сæйраг редактор Дойаты Саханджери. Повесть соцреализмы домæнтæн дзуапп лæвæрдта, уæддæр ын йæ сæйраг хъайтартæй иуы — Лексойы сурæтмæ фехсайдта Саханджерийы зæрдæ æмæ йæ рецензийы фыста: «Лексо йæ ус Анусийы скъæфгæ акодта. Партионæн уый нæ фидауы. Лексо у хуыздæр геройтæй иу æмæ уый йæ удыконды бадгæ дæр нæ кæны...» 

 

Бадила фыццаг аргъуыд уыди йæ райгуырды фæстæ. Варварæ Валерьяны чызг дзы йæхицæн фырт куы загъта, уæд йæ фатермæ сауджыны æрбахуыдта æмæ Бадилайыл дыккаг хатт саргъуыдта. Йæ дыккаг мад куывта Хуыцаумæ, цыди аргъуанмæ. Уый хæдзары цы æгъдау, цы фæтк уыди, уыдæттæ лæппуйы зондыл æнæ фæзынгæ нæ фесты. Уырысы æхсæн бирæ азты ацарди Бадила йæ дыккаг мадимæ, базыдта чырыстон фарнæй хайджын адæймæгты, йæ райгуырæн хъæуы, Къуыдаргомы цы æгъдæуттæ уыдта, уыдонæй цæмæйдæрты йæ зæрдæ фæуазал, æмæ йæ мысинæгты баззад йæ хæлбурцъ ныхас «они были полудикари». 

Хъуыды кодтон: «Ныхæсты аууæтты тæссаг хъуыдытæ агурæг цензурæ мын уыцы хъуыдытæ зæгъыны бар ратдзæн?» 

Ныр хурæнбæрæг цы æцæгтæ раисты, уыдонæн 1980 азы сæ кой кæнын дæр тæссаг уыди. Царды бындуртæ ма фехæлæнт, туг ма ныккæлæд, афтæмæй цард бындуронæй рацаразæн кæй ис, реформæты фæндагыл цæугæйæ, ахæм зондыл хæст зонынджынтæ æмæ фенынджынтæ дæр уыди, фæлæ революцион фæндаджы ныхмæ чидæриддæр æрлæууыд, уыдон цыдысты хъодыгонд (Плехановы дæр ма уæды историйы цъылын иуварс амарзта). 

Мидхæсты хъайтар лæджы мысинæгтæ кæсгæйæ зæрдæ ныккæрзыдта, Бадила æхсæрдæсаздзыдæй уæлæуыл царды зындоны хъизæмæрттæ кæй бавзæрста, уымæй. Цардæн йæ ад дæр æмæ йе ’над дæр чи бавзæрста, ахæм ас адæймаг революцион зондыл ныххæца, уымæн бамбарæн ис. Сусæг агент Петровы чи хъуамæ амара, революционертæ уыцы номхыгъды æвзонг Бадилайы дæр кæй ныффыстой, ууыл дæр нæ бадис кодтон. Лæппуйы хал схауди æмæ Петровы кæй амардта, уым дæр зæрдæхсаинагæй ницы бафиппайдтон — ахæм сгуыхт лæппуйы советон дуджы зарджыты аккаг кодтой, йæ фæлтæрæн фæзминаг уыди. Амардта сусæг агенты Бадила, рауади нымад бонтæ, æмæ йын йæ хистæр æмбæлттæ цæхгæр загътой: 48 сахатмæ Тифлисæй дæхи куынæ айсай, уæд дæ нæхæдæг амардзыстæм. Æгæр æбуалгъ нæ рауадысты рæстдзинад агурæг, фæллойгæнæг дзыллæты бартыл тохгæнæг революционертæ? Нырма ныййарджыты рæвдыдхъуаг, æнæтæригъæд, æназым рæзгæ лæппуйы тугæй куыд ис цардамонд æлхæнæн? 

«Чрезвычайная тройка»-ты «зондæй», хахуыргæнджыты фыст гæххæттытæм гæсгæ æназым адæмы сафыны фадат чи сарæзта, Нигер æмæ Куыдзæджы хуызæн Хуыцауæй лæвæрд курдиатæй хайджын, адæммæ фарны ныхас хæссæг фысджытæн сæ хъуыды зæгъыны бар чи нæ лæвæрдта, уыцы революци цардаразыны иунæг æмæ æппæты растдæр фæндагыл нымайын зæрдæ нал куымдта. 

Литературон институты нын А. С. Пушкины сфæлдыстады тыххæй лекцитæ касти профессор С. Бонди. Спецкурс æй хуыдтой. Зæххон нымадæй цы æппæтæй æххæст лæгтæ федтон, уыдонæй иу уыди С. Бонди. Пехуымпар лæг рацыди студентты æхсæнмæ. Бахъынцъым кодта, иунæг семестр йеддæмæ мын нæ радтой æмæ уыцы рæстæгмæ та æрмæст «Евгений Онегин»-ыл дæр бæстон æрдзурæн куынæ ис. Йæ поэтикон рæнхъытæй Пушкин кæцыты цал хатты аивта, уый дæр зыдта профессор. Зыдтаид, Пушкин Евангелийы тыххæй цы нæхæстæ загъта, уыдон дæр: «Есть книга, коей каждое слово истолковано, объяснено, проповедано во всех концах земли... Сия книга называется Евангелием, — и такова ее вечно-новая прелесть, что если мы, пресыщенные миром или удрученные унынием, случайно откроем ее, то уже не в силах противиться ее сладостному увлечению и погружаемся духом в ее божественное красноречие». 

Фæлæ профессоры былалгъæй ницы схауди, уымæн æмæ Советты бæстæйы Хуыцаумæ нал, фæлæ фæтæгтæм куывтой. 

 

2005 азы дунейы рухсмæ рацыди чиныг «Коста. Духовная поэзия». Чиныджы проекты автор — иерей фыд Серги Мальцев. Чиныгуадзæг — Кодзырты Жаннæ. Зæрдæбын арфæтæ кæнынц Республикæ Цæгат Ирыстоны уæды Президент Дзасохты Алыксандрæн, чиныг рацæуынæн сын кæй баххуыс кодта, уый тыххæй. Чиныгмæ Къостайы монон поэтикон уацмыстæй цы бацыд, уый нæ зонын, фæлæ цы бафиппайдтон: уыцы уацмыстæй кæцыдæртæ хаст цыдысты атеистон рæстæджыты дæр поэты чингуытæм, фæлæ сæ чиныгкæсæг дæр, литературæзонæг дæр кастысты атеизмы хæрвæмбæрзт цæстытæй, аргъгонд сын цыди, сæ монон мидис нæ хынцгæйæ. 

Чиныджы 12 фарсыл кæсæм: «В какой восторг приводил гимназист Константин Хетагуров чтением предобеденной и послеобеденной молитв добрейщего Неверова — попечителя Кавказского учебного округа». Поэты æмдзæвгæ «Я не пророк» фæвæййы ахæм рæнхъытæй: 

 

Весъ мир — мой храм, любовь моя святыня, 

Вселенная — отечество мое. 

 

Уыцы рæнхъыты тыххæй Къоста зæгъы: «Эту мысль я высказал, когда писал это стихотворение, с глубоким убеждением, что я уже достиг моим духовным самовоспитанием такой высоты», 

Поэтæн зын уыди, йæ тугхæстæджытимæ йæ Хуыцауы фарн кæй нæ баста, уый æмæ фыста: «Не могут никогда разделить моих радостей и печали... Я им совершенно чужд». Йæ æмдзæвгæ «Толпа»-йы зæгъы: 

 

Ее любовь, как ненависть, безумна 

И Бог ее не Бог, а только лишь кумир. 

 

8 сентябры 1899 азы Къоста Цæлыккаты Юлианæмæ фыста: «...Никакая мудрость несравнима с христианской, которую я искренно хотел бы исповедовать всю жизнь. Советую и Вам. Я теперь начал даже переводить на осетинский Евангелие...» 

Гуырысхойаг мæм нæ кæсы, Къостайы сфæлдыстадæн æгасæй дæр ногæй аргъ кæнын кæй хъæуы, йæ зондахаст æмæ йæ дунеæмбарынад хынцгæйæ, уый. 

Советон дуджы дунейы философтæ дихгонд æрцыдысты дыууæ къордыл. Революцион фæндагыл цæугæйæ дуне рацаразыны зонд кæмæ уыди, уыцы философтæ цыдысты бæрзонд æвæрд, хуыдтой сæ матералисттæ. («Первична материя, вторичен дух»). Хуыцау кæй уырныдта, уыцы философты хуыдтой идеалисттæ, мистиктæ. Зæгъæм, рагон грекъаг философ Платоны хъуыдымæ гæсгæ уыди «мировая душа». 

Ленин куыд амыдта, афтæмæй идеалисттæй дæр райсæн уыди, коммунистон зондахастæн дзы пайда цы ’рхæсдзæн, уыдæттæ, хуыдта сæ «рациональное зерно». Л. Толстой дзырдта, зæгъгæ, царды социалон-историон ивылæнтæ арæзт цæуынц Хуыцауы уынаффæтæм гæсгæ. Ленин ын уыцы хъуыды аиуварс кодта æмæ ныффыста йæ уац «Зеркало русской революции». Ома, Л. Толстой йæхæдæг æнхъæл нæ уыди, афтæмæй йæ уацмысты равдыста социалистон революцион зондахастмæ куыд æрцæуæн ис, уыдæттæ. 

Ульяновты бинонтæ Хуыцауыл æнувыд уыдысты, алы хуыцаубон дæр цыдысты Троицкы аргъуанмæ. Аргъуыд уыди Володя дæр, цыди бинонтимæ аргъуанмæ. Гъе, фæлæ Ленины фæдонтæ загътой: фæтæджы царды уыцы æцæгтæ историйы нæ хъæуынц. Ульяновскы горæты Ленины номимæ баст бынæттæ систы цыртдзæвæнтæ, цы аргъуанмæ цыди, уый та рæмудзгæ скодтой. 

 

Бадилайы мысинæгтæ мæ размæ бирæтæ бакастысты, мыхуыры-иу фæзындысты, йæ хабæрттæ йын-иу цыбырæй кæм ранымадтой, ахæм уацтæ. 

Гæджийы-фырты мысинæгтæ касти журнал «Дарьял»-ы редактор Тотраты Руслан æмæ сæ банымадта, ахъаззаг чиныг кæмæй райгуырид, ахæм æрмæгыл. Радтон æм мысинæгтæ æмæ сæ рауагъта журнал «Дарьял»-ы (2002 аз, № 1). 

Бадилайы райгуырæн хъæумæ мæ чи фæхуыдта, уый — Багаты Барис-иу Шолоховы романы кой скодта, уый мæ нал ферох. Бадилайы цардыл фыст уацмыс цыфæнды диссаг рауад, зæгъгæ, уæддæр æй «Тихий Дон»-имæ куыд хъуамæ сбариккам — æцæг хабæрттæ, документты бындурыл фыст чиныджы гæнæнтæ къуындæг вæййынц. Зæронд чи нæ кæны, æвæджиауы ахæм æрмæг мæм æрæмбырд, сæ царды хабæрттæ скъуыддзæгтæй æмæ тæпгай кæмæн фæфыстон, уыдон ристæ æмæ цинтæ дæ удæй куы банкъарай æмæ соцреализмы ахæстæй куы фервæзай, уæд дæ фыдæбон нæ фæдзæгъæл уыдзæн. 

Советон дуджы фыст историон-революцион романты хуыздæр «Тихий Дон» мæ-иу бафтыдта, нæ дæ рох кæнынц, ахæм хъуыдытыл. 

«Дунейы адæмтæ цæмæй сабыр заманты амондджын цард кæной, уый сæраппонд йæ удуæлдай тохæй æмæ цардæндидзæн фæллойæ йæхицæн æнустæм кад чи скодта, уыцы адæмы ног цард у Шолоховы уацмысты сæйраг мидис. Ног цард басгуыхти литературæйы социалистон реализмы стыр минæварæн, советон патриотæн йæ хъаруты суадон», — зæгъы Ю. Лукин (чиныг «Русские советские писатели, 140 фарс). 

Æппæтцæдисон старостæ М. И. Калинин Шолоховы роман рахуыдта «Нæ хуыздæр аивадон уацмыс». Шолоховмæ иу амонд касти, æмæ йыл райдианæй фæстæмæ зæрдæбынæй аудыдта пролетарон литературæйы бындурæвæрæг А. М. Горький. Стыр аргъ ын кодтой А. С. Серафимович, бирæ æндæр зындгонд фысджытæ. Æмæ, идейон къухбакæнæнтæй фылдæр æм ницы уыди, уыцы роман фауынмæ нæ фесты, фæлæ йын йæ авторæн бирæ заманты хъыцъыдæттæ фæнуазын кодтой, кæйдæр фыст уацмысы къухфыст, дам, æм бафтыд, йæхицæн æй бакъаддæртæ кодта æмæ сси литературон шедевры автор. Советон литературон критикæйы романы сæйраг хъайтары сурæтæн аргъ кæнгæйæ, цы хъуыдытæ фæдзырдтой, уыдонæй скæнæн уыди дыууæ хатдзæджы: а) Мелехов йæ адæмæй кæй аиртæст, уый у йæ трагеди; б) Мелеховы трагеди у историон къуыхцыты трагеди. 

Дзурын æмæ фыссын хъуыди, парти куыд амыдта, афтæ. Соцреализм уыди партийы фæндиаг уацмыстæ фыссыны мадзал. Фæсарæйнаг фысджытæ нын уый дардтой нæ цæстмæ. Фысджыты Æппæтцæдисон дыккаг съезды уыдоны тыххæй Шолохов загъта: «...дарынц нæм фыд-зæрдæ, уæвгæ та махæй алчидæр фыссы, йæ зæрдæйы цы райгуыры, уыдæттæ, нæ зæрдæтæ та сты, кæмæн лæггад кæнæм, уыцы парти æмæ адæмы...» Зæрдыл æнцон бадарæн афоризм схауди нæ номдзыд фыссæджы дзыхæй, уæвгæ та, фæсарæйнаг фысджытæ цы загътой, уый дæр уыцы хъуыдытæ загъта: фыссæджы хъуыдытæ гуырынц, партийæн кæй радта, уыцы зæрдæйæ. Шолоховы сфæлдыстадæн аргъгæнæг советон критиктæ тынг зыдтой, «Тихий Дон» соцреализмы домæнтæн æппындæр дзуапп кæй нæ дæтты, туджы зæйтæ расайæг революци дзы æвдыст кæй æрцыди, фæлæ, æз хæдхуыздæр хъуыдытæ зæгъон, зæгъгæ, теоретизиргæнджытæ систы. 

Авторы идеалтæ, йæ ахсджиагдæр хъуыдытæ хæссæг вæййы чиныджы сæйраг хъайтар. Мелехов сырхыты дæр базыдта æмæ урсыты дæр, æмæ йын йæ уд чи тынгдæр амардта, уый цæмæй сбарстæуа? Пехуымпарæн лæвæрд курдитæй райгуырди ацы эпикон уацмысы кæрон. Кæддæры цардбæллон, цардæндидзæн заманы йæ курдиат кæмæн райхæлдаид æмæ йæ адæмы сæрхъызой чи суыдаид, уыцы Мелеховæн ма баззади йæ хæрв. Йæ фырт Мишаткæ ма йæ зынтæй базыдта: 

«Он стоял у ворот родного дома, держал на руках сына. 

Это было все, что осталось у него в жизни, что пока еще роднило его с землей и со всем этим огромным, сияющим под холодным солнцем, миром». 

Шолоховы скъола амоны: садзгæ зондæй ифтыгъд фыссæджы къухæй æцæг аивадон уацмыс нæ рацæудзæн. 

 

Поэт А. Блок йæхæдæг йæ уацмыстæн æппæты карздæр аргъгæнæг — йæ поэмæ «Дыууадæс»-ы фæстаг стъæлф куы сæвæрдта, уæд йæ боныджы ныффыста: «Сегодня я гений». 

Дыууадæс цардæфхæрд лæппуйы сæхи зондæй бацыдысты сырхæфсæддонты рæнхъытæм (Йесо Чырыстийы ахуыргæнинæгтæ дæр уыдысты дыууадæс). Дыууадæс сырхгвардионы систой сырх тырыса, дунесыгъдæггæнæг, хæрæмттæ сафæг арты æвзæгты хуыз райсæг тырыса. Сæ разæй урс тæмæнтæкалæг худы цыди Чырысти. 

Ахæм революцимæ æнхъæлмæ касти А. Блок... 

_______________________________________ 

 

¹ Ицоцхли! — бирæ цæр! 

² Глехи — зæхкусæг. 

³ Батъоно — æлдар. 

⁴ Тохи — къæпи. 

⁵ Моди ака — ардæм рауай. 

⁶ Хаса — æддæдзаст. 

⁷ Зареба (зароба) — причастие. 

⁸ Дзармадзан — сармадзан. 

⁹ Хъусын дæм. 

¹⁰ Куыдтæ мын дæ? Дзæбæх фынтæ федтай? 

¹¹ Арфæйаг у, батъоно Лобжанидзе! 

¹² Рынчын мыййаг дæ? Фæсус хъæлæсæй куы дзурыс? 

¹³ Уый бæрц мит ныууарыд æмæ æддæмæ акæсæн нæй. Æмæ нæ къæбиц дæр фæафтид. 

¹⁴ Ныртæккæ сын бардзырд ратдзынæн. Алцыдæр уын фервитын. 

¹⁵ Бузныг, батъоно, стыр бузныг! 

¹⁶ Цыдæр ныхæстæ хъуысы, цыма большевикты абырджытæ æфцæгыл рахизынмæ хъавынц? 

¹⁷ Дæ зæрдæ мацæмæ æхсайæд, батъоно. Фæлæ мæ иу-дыууæ боны Онмæ куы ауадзис. Нæфæразгæ дæн. 

¹⁸ Кой дæр нагъ! Къæрцхъус ут! Ноджы ма дæм æрвитын 80 гвардионы дæр. 

¹⁹ Командиртæ 6 къахдзæфы размæ рацæуæнт!