Ирон адæм иртæст цæуынц иннæ адæмты 'хсæнæй се 'взаг æмæ 'гъдауæй. Уыдон нын баззадысты нæ рагон фыдæлтæй, æмæ сæ бахъахъхъæнын æмæ дарддæр хæссын у нæ хæс. Не 'гъдаумæ æнусты дæргъы хаст æрцыд ивддзинæдтæ, цыдæртæ æрбафтыд сыхаг адæмтæй, æмæ йæ æгас Иры дзыллæ æмхуызон нал кæнынц. Уый раст нæу. Куыд иу адæм, мах хъуамæ хæст уæм иу æгъдауыл.
Нæ иумæйаг æгъдау сбæлвырд кæныныл стыр куыст бакодта Аланты Ныхасы сæрмагонд къамис. 2003 азы мыхуыры уагъд æрцыд Ирон Æгъдæутты цыбыр бæрæгуат, кæцыйыл бакуыстой æмæ йæ мыхуырмæ бацæттæ кодтой Гаппуаты Тæтæрхъан, Калоты Георги, æмæ Мырзаганты Махар. Рецензенттæ йын сты профессортæ Цыбырты Людвиг, Хацырты Анзор æмæ Гуыриаты Тамерлан, бæрнон редактор ― профессор Джыккайты Шамил. Уыцы бæрæгуатæй мæ зæрды ис ам хицæн хæйттæ мыхуыры рауадзын. Абон уал ын мыхуыр кæнын йæ разныхас.
РАЗНЫХАС
Ирон адæм, куы равзæрдысты, уæдæй абонмæ цæрынц æмæ ирвæзынц сæ хорз æгъдауы, æфсармы æмæ лæгдзинады руаджы, Хуыцауы фæрцы. Адæмыхатт иннæ адæмты æхсæн зыны æмæ æрттивы, цыкурайы фæрдыджы хуызæн, æрмæстдæр йæ культурæйы руаджы. Культурæйы æйраг хай та сты адæмы æгъдау æмæ æфсарм, æнусты дæргъы кæй бахъахъхъæдтой, уыцы удварны хæзнатæ. Се 'хсæн, æнæмæнг, стыр бынат ахсынц бæрæгбæттæ æмæ, уыдон царды куыд бæрæггонд цæуынц, уый. Æгъдæутты тыххæй чингуытæ рацыди номдзыд уырыссаг æмæ ирон ахуыргæндтæ æмæ фысджытæ: Всеволод Миллер, Максим Ковалевский, Къарджиаты Бекызæ, Айларты Измаил, Хъайттаты Сергей, Хозиты Федыр, Агънаты Гæстæн, Цыбырты Людвиг, Цгъойты Хазби, Уарзиаты Вилен, Хацырты Анзор, Батырты Уырысби, Дзуццаты Хасан, Хадыхъаты Хадзымæт, Хæуытаты Къостайæн. Ирон æгъдæутты тыххæй газетты уыди Гоститы Хъазыбег, Калоты Георги, Гаппуаты Тæтæрхъан, Мырзаганты Махар æмæ иннæты уацтæ.
Адæймаг æгъдауджын æмæ кадджын вæййы, йæ бинонты æмæ йæ адæмы куы 'мбара, куы цæра хи фæллойæ, Райгуырæн бæстæ куы уарза, æрмæстдæр уæд. Давæг, марæг, стигъæг, æввонгхор, расыггæнаг, наркотиктæ уæйгæнæг, наркоман, магуса никæд уыдзысты æгъдауджын æмæ кадджын. Ахæмтæ æнæуынон сты Хуыцау æмæ адæмæн, сты æгад æмæ семæ тох кæнын хъæуы æрвылбоны царды. Стыр æргом раздахын хъæуы сывæлжтты хъомыладмæ. Ахуырады кусджытæ рæвдауæндæтты æмæ скъолаты хъомыладон куыст фаг нæ кæнынц. Хистæртæ та — хæдзæтты. Уыцы азым хауы сыхты, хъæуты, мыггæгты, округты, районты Ныхастæм дæр. Нæ хæс у нæ фæсивæды ирон æгъдæуттыл ахуыр кæнын. Адæймаг æгъдау базоны, фыццаджыдæр йæ хæдзары, йæ бинонты æхсæн. Уый тыххæй хуыздæр уаид нæ цины æмæ зианы хъуыддæгтæ хæдзæртты кæнын. Нæ цард фенцондæр æмæ фæрогдæр уæвынæн хъуамæ æххуыс уой не 'гъдæуттæ. Ныры заманы сбирæ сты дзæгъæл хæрдзтæ, æмæ сæ мауал кæнæм. Куывды дæр æмæ хæрнæджы дæр фынгæвæрд хъæуы бæрцæй, хъуамæ дзы калинаг мацы фæуа.
Цард цæуы размæ, æгъдæуттæ дæр кæнынц йе 'мдзыд æмæ сты фæлтæрæй-фæлтæрмæ хуыздæрæй дæттинаг æмæ æххæстгæнинаг. Рагæй-æрæгмæ ирон адæмы царды иттæг ахсджиаг бынат ахста æмæ ахсы æфсарм, уый у ирон царды тæккæ ахсджиагдæр моралон миниуджытæй иу.
Ирон адæмы æгъдæуттæй иу дæр æвзæр нæу, фæлæ сæ алкæцы дæр баст уыди æмæ уыдзæн йæ рæстæгимæ. Уыдонæй нæй зæгъæн афтæ: "Мæнæ ацы комы æгъдæуттæ хуыздæр сты иннæ комы æгъдæуттæй". Фау сæ никæцымæ ис æрхæссæн. 13 æнусы тæтæр-мангол аланты паддзахад ныддæрæн кодтой æмæ нын нæ фыдæлты батардтой хæхбæстæм. Ирон адæмæн хæхты цъассытæ систы сæ ирвæзынгæнæг, тыхамæлттæй зынвадæтты цардысты уым, кæрæдзийы нал уыдтой. Уыцы уавæрты сæ бон нæ уыд æппæт æгъдæуттæ иухуызон кæнын. Абон та цæрынц иумæ, кæд сæ Кавказы хæхты æфцæг дыууæ дихы кæны, уæддæр тырнынц кæрæдзимæ. Дунейы фарнæй хайджын уæнт æмæ тагъд баиу уæнт! Цæмæй сиу уой, кæрæдзийы хуыздæр æмбарой, уый тыххæй та се 'гъдæуттæ хъуамæ уой иухуызон. Ахæм хæс сæвæрыны фæстæ æппæт ирон адæмы Аланты Ныхасы хистæрты, культурæйы æмæ æгъдæутты къамистæ тынг бакуыстой горæтты, хъæуты, кæмтты цæрджытимæ ацы хъуыддагыл. Уымæй уæлдай ма Аланты Ныхасы Президиум æмæ Совет бирæ хæттыты æркастысты ирон адæмы иумæйаг æгъдæуттæм æмæ сæ нывыл кæныныл дарддæр кусдзысты къамистимæ. Фæлæ уыдон ницы бакæндзысты æнæ адæмæй. Нæ цард саразын кæсы æрмæстдæр нæхи адæммæ, æмæ йæ фæхуыздæр кæныныл, табуафси, бакусæм иумæ. Иу фæткыл цы адæм хæцы, уымæн æгъдау у тыхы хос. Хъуамæ иннæ адæмтæй фæстейæ ма зайæм. Абон царды уавæртæ сты вазыгджын. Гыццыл адæм уæвгæйæ, дунейы алы къуымты ныппырх стæм. Фæлæ, кæмфæнды куы уæм, уæддæр бахъахъхъæнæм не 'гъдау æмæ не 'взаг, — уыдон куы нал ой, уæд нал уыдзæн ирон лæг. Нæ кæстæрты нын халынц æвзæр кинонывтæй, æнæгъдаудзинадæй, хъæддаг митæй æмæ фыдракæндтæй. Хæсты быдырты фæцагъды сты нæ нацийы хуыздæртæ, афтæмæй скуынæг сты нæ уæздан куырыхон хистæртæ. Фехæлд фæлтæрты бастдзинад. Æппæт уыцы уавæртæ æрдомдтой ацы дзыппыдаргæ чиныг-бæрæгуат (справочник) саразын, ирон æгъдæутты иу фæткыл чи кæны, ахæм.
Чиныджы æрмæгыл куыст цыд 1998 азæй нырмæ. Аланты Ныхас 1998 азы апрелы — хуымгæнæны мæйы сарæзта ирон адæмы иумæйаг æмбырд ацы хъуыддаджы тыххæй. Сæрдариуæг дзы кодта Гиоты Михал. Доклад дзы скодта профессор Гаппуаты Тæтæрхъан ахæм темæйыл: "Ирон дзыллон æгъдæуттæ, царды уаг æмæ сæ фæхуыздæр кæныны мадзæлттæ". Æмбырды раныхас кодта Республикæ Цæгат Ирыстон — Аланийы Президент Дзасохты Алыксандр. Уый хорз хъуыдытæ бахаста доклады мидисмæ æмæ нын бабар кодта уынаффæты æрмæг чиныгæй рауадзын. Уымæ гæсгæ æрмæгыл бæстондæр бакуыста æгъдæутты фæдыл къамис. Къамисы уæнгтæ арæх цыдысты хъæутæм, районтæ æмæ округтæм, æмбырд кодтой адæмы фæндæттæ. Афтæмæй арæзт æрцыд цыбыр бæрæгуат ирон æгъдæуттæн. Бирæ хæттыты йæм æркастысты Аланты Ныхасы къамистæ, Президиум æмæ Совет, сæ фæндтæ йæм хастой адæм районты, округты, хъæуты æмбырдты. Чиныгæн йæ проект мыхуыргонд æрцыд 2002 азы 25 июны — хурхæтены мæйы газет "Рæстдзинад"-ы. Газетмæ æмæ автортæм сæ фиппаинæгтæ æрбарвыстой сæдæ адæймаджы бæрц. Фиппаинæгтæм та сæрмагондæй каст цыдис æмбырдты, æмæ афтæмæй фидаргонд æрцыдысты. Ирон æгъдæутты ацы бæрæгуатмæ лæмбынæг æркастысты округты, районты æмæ хъæуты цæрджытæ æмæ сæ хорзыл банымадтой. Мах сидæм Иры дзыллæмæ æмæ йæ курæм: «Абонæй фæстæмæ нæ хорз æгъдæуттæ аразæм семæ æххæст кæнæм æмхуызон, иу уаг æмæ иу фæткыл!».
Мах бахызтыстæм æртыккаг миназоны къæсæрыл. Ралæууыд ног дуг — зонадон-техникон прогрессы дуг. Уый адæмты цардмæ хæссы ног æмæ ног ивддзинæдтæ.
Ахæм фæтасæны заман мах дæр хъуыды кæнæм не 'взаг æмæ не 'гъдæуттыл, нæ фидæныл. Мах хъæуынц, нæ адæмы рæсугъд фидæны пайдайæн чи уыдзæн, ахæм æгъдæуттæ.
