Хъодзаты Æхсары тæлмацтæ 

Журнал «Мах дуг», 2010 аз, № 8, 9 

Кæд судзын æмæ рухс кæнын дæ бон нæу, уæд та рухсæн цæлхдуртæ ма ’вæр. 

Адæмимæ хæларæй цæрын æнæмæнг кæнинаг хъуыддаг у. Адæймагмæ хорз цæстæй куы нæ кæсай, уæд царды дæ ахсджиагдæр хæс не ’ххæст кæныс. 

Æрымыс-иу, æвзæрæй цы сарæзтай, уыдæттæ иууылдæр. Уый дын феххуыс уыдзæн æвзæрдзинæдтæ нæ кæнынæн. Цы дзæбæхтæ сарæзтай, уыдон дæ зæрдыл куы дарай, уæд дын уый къуылымпыйы хос уыдзæни хорз кæнынæн. 

Адæм уарзондзинады руаджы цæрынц; хи уарзын — уый мæлæты райдайæн у, Хуыцауы æмæ адæмы уарзын та — царды райдайæн. 

Арв æмæ зæхх æнусон сты. Æнусон уымæн сты æмæ сæхицæн нæ цæрынц. Уымæн сты æнусон. 

Хи æмæ æхсæны царды ис иу закъон: цард фæхуыздæр кæнын дæ фæнды — цæттæ у йæ раттынмæ. 

Зæронд бæласæй æрхауди рæгъæд фæткъуы æмæ тала фæткъуы бæласы цурмæ батылд. Æмæ йын тала афтæ зæгъы: «Æгас цу, фæткъуы. Мæ зæрдæ дын зæгъы, цæмæй тагъддæр бамбийай æмæ мæ хуызæн суай». «Дæхæдæг бамбий, æнæфенд цыдæр, — загъта фæткъуы. — Нæ уыныс, цы сырхуадул, дзæбæх, фидар æмæ донджын дæн, уый. Мæн æмбийын нæ фæнды, мæн фæнды мæ зæрдæйы дзæбæхæн цæрын, цин кæнын». «Хъус-ма, мæ къона, дæ фидауц дæр, дæ буар æнæхъæнæй дæр ницы сты, уд сæ нæй. Уд ис æрмæстдæр дæ аппы, зонгæ дæр кæй нæ кæныс, уыцы аппы». «Уыдон æдылы ныхæстæ сты, цæй апп и мæ мидæг?» — ратæвд и фæткъуы æмæ ныхъхъус. 

Ахæм зондыл хæст сты адæмæй дæр бирæтæ: буарæй уæлдай ма уд дæр кæй ис, уый не ’мбарынц æмæ цæрынц цæрæгойты цардæй. Фæлæ дæ фæнда æви ма фæнда, уæддæр, цас фылдæр фæцæрай, уыйбæрц уыцы фæткъуыйау, лæмæгъæй-лæмæгъдæр кæндзынæ, æмæ цардыл цы нымадтай, уый айсæфдзæн, æмæ фæстагмæ разындзæн æцæг, рæзгæ-æнæмæлгæ цард. Гъемæ уæдæ хуыздæр нæу, тæккæ райдайæнæй фæстæмæ, мæлинаг чи у, уыцы цардæй нæ, фæлæ иудадзыг рæзгæ чи кæны, мæлæт кæмæн нæй, уыцы цардæй цæрын? 

Адæм мæстыйæ быцæу кæныныл куы схæцынц, уæд саби, раст чи у æмæ зылын чи у, уый не ’взаргæйæ, æнкъардæй алидзы сæ цурæй, сæ дыууæйыл дæр йæ зæрдæ фæхуды, афтæмæй. Æмæ саби кæддæриддæр растдæр вæййы быцæугæнджытæй кæцыфæндыйæ дæр. 

Хъæздыджы бинонтæ сты 3, уæттæ та йæм ис 15, фæлæ мæгуыргуры йæ хæдзармæ ницы хуызы бауадздзæни. 

Зæхкусæгæн йæ хæдзар 7 адылийы йеддæмæ нæу, йæ бинонтæ дæр сты 7, æмæ фæндаггонæн кæддæриддæр вæййы рæдау фысым. 

Иу адæймагæн дæр нæй зæхх йæхи бакæныны бар. 

Чырысти адæмы афтæ ахуыр кодта: Хуыцау æмæ, дам, адæймаджы астæу æхсæнылæгтæ нæ хъæуы. Æцæгæй дæр, фыд æмæ фырты астæу хъуамæ цавæр æхсæнылæгтæ уа? 

Адæймаг рæстæй куы цæра, æрмæстдæр уæд у сæрибар. Рæстдзинад та зонды фæрцы ссарæн ис. 

Цы царды фæтк æвæрд æрцыд, уый аивыны тыххæй цаутимæ тох кæнын нæ хъæуы, фæлæ, уыцы цаутæ цы хъуыдытæй райгуырдысты æмæ райгуырынц, уыдонимæ. 

Хæст ахæм æнахъинон ми у, æмæ йæ фæрцы æппæты бæрзонддæр бынæттæ æмæ кад æрхауынц æппæты ныллæгдæр æмæ хæлддæр адæймæгтæм. 

Дзырд адæмы кæрæдзиуыл бæтты, уымæ гæсгæ архай афтæ дзурыныл, цæмæй дæ иууылдæр æмбарой, стæй, цы дзурыс, уыдон иууылдæр раст куыд уой. 

Хорз кæнын адæймагæн цин хæссы. Циныл бафтдзæни, хорз кæй кæныс, уый кæй ничи зоны, уый куы базонай, уæд. 

Хуыцау адæмæн рарвыста хæринаг, дæлимон та — хæринаггæнджытæ. 

Персайнæгтæм ахæм æмбисонд ис: 

Адæймаг куы амард, уæд йæ уд тахтис арвмæ, æмæ йæ размæ фæцис æнахъинон фыдынд сылгоймаг, йæ буар — чъизи, цæфтæ æмæ хæфдзæстытæ. «Уыцы фыдкондæй, æлгъагæй, цъымырæй ам цы ми кæныс? Емынæйы цæфы хуызæн куы дæ. Чи дæ, цы дæ?» — бафарста йæ уд. Æбуалгъ сылгоймаг ын дзуапп радта: 

— Æз дæн — дæ хъуыддæгтæ. 

Хъæздгуыты фæрныг цардæн йæ гуырæнтæ сты мæгуырты цæссыгтæ. 

Адæмæй æфсæрмы кæнын хорз у, æппæтæй хуыздæр та у хицæй æфсæрмы кæнын. 

Æвæдза, куыд мæнг, куыд зыгъуыммæ арæзт у дуне! Мæгуырты фæллойæ чи схъæздыг, мæгуырты фæрцы галуантæ, бæркадджын хойраг, амæй-ай зынаргъдæр фæлыст кæмæн ис, уыцы хъæздгуытæ афтæ хъуыды кæнынц, мах мæгуыртæн хæрзгæнæг стæм, зæгъгæ! 

Мах нæхи цард æцæгæй фæаразæм, искæй цæрайæ куы фæцæрæм, æрмæстдæр уæд. Уый адæймагмæ диссаг кæсы, фæлæ йæ бавзар, æмæ дæ уæд бауырндзæни. 

Истæмæй куы тæрсай, уæд æй зон: дæ тарстæн йæ аххос æдде нæй, фæлæ дæхи мидæг. 

Æлгъитынц дæ, фаутæ дыл æвæрынц — цин кæн; æппæлынц дæ — хъыг дын уæд. 

Хорз у хи афтæ сахуыр кæнын: искæуыл куы сæмбæлай, уæд æппæлынтæм, стауæн ныхæстæм ма ’нхъæлмæ кæс, фæлæ æфхæрдмæ, æвзæр, æгадгæнæн ныхæстæм, карз уайдзæфтæм. Дæхи афтæ куы дарай, уæд уый ахъаз у фæлтæрынæн, дæ сæрыстырдзинад сафынæн. 

Æвзæр ракæнын дын кæй бон у æмæ дæуæй тыхджындæр чи уыдзæни, Хуыцауимæ куы баиу уай, уæд? Уый та дæ бон у. 

Дæ алы бон дæр-иу хорз хъуыддагæй сфидауын кæн. 

Алы стыр хъуыддаг дæр рæзы сабыргай, æнæ зынгæйæ. 

Æвзæр кæнын хъæддаг сырды мæстæй марынæй уæлдай нæу. Фыдракæнд чи саразы, уымæ фылдæр хатт уыцы фыдракæнд цыфыддæр хуызы раздæхы фæстæмæ. 

Нæ царды цы ивддзинæдтæ цæуы, уыдон ницы сты, нæ хъуыдыты цы ивддзинæдтæ цæуы, уыдонимæ абаргæйæ. 

Адæймагæн йæ буары æмæ уды рæзтæн хъизæмæрттæ сты ахъазгæнæг. 

Дæ уд уæззау утæхсæнты куы бахауа, уæд дæхи ма ’руадз, стæй Хуыцауæй дарддæр макæмæн мацы дзур. Хъæуы хъусæй лæууын, фæразын. Науæд дæ удхæрттæ æндæртæм бахиздзысты, æмæ уыдон дæр хъизæмар кæндзысты. Дæхи мидæг куы басудзой, уæд дын феххуыс уыдзысты уæлдæр схизынмæ, идеалмæ феввахсдæр уæвынæн. 

Буддæ дзырдта: царды дæр, хъуыды æмæ ныхас кæнгæйæ дæр, стæй ахуырыл хæст уæвгæйæ дæр мæнæй рох нæ вæййы сæйраг хъуыддаг: Зонды домæнтæй иуварс нæ хизын. 

Æвæдза, æндæрты койтæ нæ кæнынæн, фауынæн бирæтæ нæ хъæуы. Æмæ цас фенцондæр вæййы цæрын, искæуыл даутæ чи не ’вæры, уыдонæн! Фæлæ æрмæстдæр стæмты бон у афтæ кæнын. 

Æхсæны цардæн фæхуыздæргæнæн ис, адæм æфсарм æмæ хæрзæгъдауы фæндагыл куы ’рлæууой, æрмæст уæд. 

Æфсармы хъæлæс у Хуыцауы хъæлæс. 

Де ’фсарм кæуыл нæ разы кæна, уыцы хъуыддæгтæй дæхи хиз. 

Йæ зæрдæйы дзæбæхæн гæдыйы лæппыны кæнæ цъиуы удхарæй чи мары, уыцы сывæллæтты бауромдзыстут æмæ сын зонд амонын райдайдзыстут, цæрæгойтæн тæригъæд кæнын хъæуы, зæгъгæ. Уæхæдæг та цуаны ацæут, бæлæтты топпæй æхсын байдайут, стæй дзаг фынджы уæлхъус æрбадут æмæ цæрæгойты фыдæй уæхи хорз фенут, ома сывæллæттæн бар цы нæ дæттут, уыдæттæ уæхæдæг кæнут. 

Ау, ацы æнахъинон митæ адæм никуы ныууадздзысты? 

Фæлмæн дзуапп хæрамæн йæ тых сæтты, æфхæрæн ныхæстæ та сæ фæдыл маст сайынц. 

Сылгоймаг, бинонты мад, йæ хæдзары амондджын уæвын куы нæ базона, уæд никæм æмæ никæд уыдзæн амондджын. 

Зондджын адæймаг цардыл тынгдæр хъуыды кæны, мæлæтыл нæ, фæлæ. 

Хæларзæрдæ адæймæгтæн удæнцой хæссынц адæмы ныхæстæ нæ, фæлæ се ’фсарм. 

Дæхи рæстытæ макуы кæн. 

Чъындыдзинад, гæртæмттæ исын, искæй фæллойæ цæрын æмæ мæнгардæй, сайгæйæ цæрæнхостæ амал кæнын — æппæт уыдæттæн ссарынц ахæм æфсон: мæ бинонты, дам, уарзын, мæ бинонты, дам, цæрын хъæуы. 

Бирæ зонын хорз у, зæгъгæ, чи хъуыды кæны, уыдон рæдигæ кæнынц. Зонындзинæдтæн сæ бирæ нæ, фæлæ сæ хæрзхъæддзинад у ахсджиаг. 

Нæ зонынæй ма тæрс, тæрс мæнг зонындзинæдтæй. Дунейы хæрæмттæ иууылдæр уырдыгæй цæуынц. 

Йе ’дылыдзинад бамбæхсын чи зоны, уыцы адæймаг хуыздæр у, йæ зонд равдисынмæ чи тырны, уымæй. 

Де ’взæр митыл куы нæ сæттай, уæд сыл æфтаугæ кæныс. 

Йæ лæмæгъдзинæдтæ чи зоны, æрмæстдæр ахæм адæймаг скæндзæни раст аргъ искæй лæмæгъдзинæдтæн. 

Æрдзмæ кæсгæйæ нæ зæрдæтæ кæй æрфæлмæн вæййынц æмæ дзы нæ мондæгтæ æнæфсисæй кæй фæисæм, уый хуымæтæджы нæу: ахæм сахат нæм тъымы-тъыматы тарæй рацæуынц нæ рагзамантæ, нæхæдæг дæр æй нæ фембарæм, афтæмæй æрымысæм, кæддæр цæрæгойтæ, бæлæстæ, дидинджытæ, зæхх кæй уыдыстæм. Растдæр зæгъгæйæ та, уый у, нæ алыварс дунеимæ иу кæй стæм, фæлæ ныл рæстæг мæрдырох кæй бафтыдта. 

Амонды ахсджиагдæр æууæлтæй иу у, адæймаг æмæ æрдзы бастдзинад хæлд куы нæ цæуа, уæд уый, ома цæр гом арвы бын, хуры рухсмæ, сыгъдæг уæлдæфы, æмхиц у зæххимæ, зайæгхæлттимæ, цæрæгудтимæ. 

Дзыхарæхстæн, мæлгъæвзагæн йæ дзырдты апп ферттивы налхъуыт-налмасау. Æцæг зондджын адæймаг дзырдтыл ауæрдгæ фæкæны. 

Философон хъуыдытæ æвдисынæн цыма афоризмтæй хуыздæр формæ нæй. 

Базырджын ныхæсты чиныг... Зонды куыстæн къуылымпыйы хос нæ, фæлæ ахъазгæнæг у. 

Алы бон дæр дунейы зондджындæр адæймæгты дунейы цæр — уымæй ахсджиагдæр ма цы уа царды! 

Цасфæнды æмæ куыдфæнды дзур, уæддæр дзы мадæлон æвзагæн æмбал нæй. Уды фæндиæгтæ зæгъын дæ куы фæнда, уæд иу францаг дзырд дæр дæ сæрмæ не ’рцæудзæн, искæй цæстмæ дæ дæхи равдисын куы ’рфæнда, уæд уый та æндæр хъуыддаг у. 

Дзырды фæрцы баиугæнæн ис адæмы, дзырды фæрцы сæ фæхицæнгæнæн дæр ис... Адæмы чи хицæн кæны, фыдæх æмæ сыл æнæуынондзинад чи ’фтауы, ахæм дзырдтæй уæхи хизут. 

Адæймаг цас фылдæр дæтты адæмæн æмæ цас къаддæр домы йæхицæн, уыйбæрц у хуыздæр; цас къаддæр дæтты адæмæн æмæ цас фылдæр домы йæхицæн, уыйбæрц у æвзæрдæр. 

Искæй тыххæй æвзæртæ чи дзуры, дæуæй та æппæлгæ чи кæны, ахæмтæм макуы хъус. 

Зонындзинад нысан нæу, фæлæ хотых. 

Цæмæй адæймаг удæй хæрзæгъдау æмæ æнæниз уа, уый тыххæй-иу хъуамæ йæ къабæзтæ æнæмæнг аивазид, базмæлид-иу. 

Хæстыты кæрæдзи цæгъдгæйæ, мах стæм, авджын мигæнæны цы хæлуарджытæ ис, уыдон æнгæс: кæрæдзи сафынæй уæлдай ницавæр хуыздæр зондмæ æрцæуынхъом стæм. 

Адæм фæйнæхуызæттæ цæмæй сты? Иутæ раздæр хъуыды фæкæнынц, стæй дзургæ æмæ кæнгæ, иннæтæ та раздæр дзургæ æмæ кæнгæ, стæй та — хъуыды. 

Дæ зондæн, куыд гæнæн ис, афтæ фылдæр хойраг дæтт. 

Бæллæхты сæр — мæллæг зонд. 

Царды дæ кæуылты ацæуын хъæуы, уымæн зонд — йæ амонæг. 

Аивадæн бирæ цыдæртæ хъæуы, фæлæ сæ ахъаззагдæр — зынг. 

Цыт уарзын, кадмæ бæллын — уый у, цы иунæг дзаума дыл баззад, уый. Зын дæм кæсы йæ раласын, фæлæ дæ удхарæй мары, уымæн æмæ дын æлхъивы дæ уды сæрибар. 

Бæргæ, адæмы куы бауырнид, тых тыхы мидæг кæй нæй, фæлæ рæстдзинады, æмæ рæстдзинад куы дзуриккой ныфсхастæй. 

Хорз нæу, адæймаг амæлыныл цæй тыххæй сразы уа, ахæм исты йын куы нæ уа, уæд. 

Раст фæндаг ахæм у: дæ разæй чи цард, уыдон хъуыддæгтæ базон, бамбар æмæ дарддæр цу. 

Йæ цард чи раиртæста, бамбæрста, уыцы адæймаг у, паддзах дæн, зæгъгæ, æнæнхъæлæджы афтæ чи банхъæлдта, ахæм цагъайраджы æнгæс. 

Адæймагимæ æнцон цæрæн у, дæхи уымæй уæлдæр æмæ хуыздæрыл куы нæ нымайай, стæй уый дæр дæхицæй уæлдæр æмæ хуыздæрыл куы нæ нымайай, æрмæстдæр уæд. 

Æппæтæй фылдæр дзуры, дзуринаг кæмæ ницы ис, уый. 

Цардæн аргъ кæнын хъæуы йæ бæрцмæ гæсгæ нæ, фæлæ, цас хæрзхъæд у, уымæ гæсгæ. 

Амонд у, фæсмон кæуыл нæ кæнай, ахæм удæхцон. 

Цал сæры ис, кæд уал зонды ис, уæд уарзтытæ дæр ис, цал зæрдæйы ис, уал. 

Уарзондзинады миниуæг ахæм у: чи йæ бавзары, уымæн фарн хæссы. 

Уарзондзинад у, кæй уарзыс, уый цæрайæ куы цæрай, уæд уый. 

Уарзондзинадыл тæрхæттæ, уынаффæтæ кæнынæй уарзондзинад мæлгæ кæны. 

Æппæты саузæрдæдæр адæймагæн дæр йæ цæсгом барухс вæййы, уарзынц дæ, зæгъгæ, йын куы фæзæгъынц, уæд. Уæдæ амонд уарзты ис. 

Уарзондзинад цардфæлдисæг у. 

Нæлгоймаджы хуызæн уæвынмæ чи тырны, уыцы сылгоймаг, сылæнгæс нæлгоймагау, сахъатджын у, гуылмыз у. 

Амондджын у, йæ хæдзары амондджын чи у, уый. 

Нæлгоймæгтæн сæ фылдæр сæ устытæй домынц, сæхимæ цы хорз миниудджытæ нæй, ахæмтæ. 

Ус курын хъæуы, мæлын куыд хъæуы, афтæ, ома, æндæр гæнæн дын куы нал уа, уæд. 

Хæрзæгъдау адæймагæн йæ бинонты хъуыддæгтæ вазыгджын вæййынц, æнæгъдауæн та йæ алы хъуыддаг дæр — нывыл, æнæхъинц. 

Сабиты дæ тызмæг, гуырымыхъхъ митæй нæ фæтæрсын кæндзынæ, уыдонæн сæ удхæссæг сайын, мæнг митæ сты æрмæст. 

Сывæллæттæ алкæй дæр уарзынц, уæлдайдар та, чи сæ уарзы, чи сæ рæвдауы, уыдоны. 

Адæймаджы куы нæ фæндид, уæд а дунейыл адæймаг дæр нæ уаид Царды алы куыст дæр, алы архайд дæр фæндонæй рацæуы.