Бальтасар Грасиан
Бес-Уæгъуыры бархи тæлмац
Журнал «Мах дуг», 2007 аз, №5
(Скъуыддзаг)
Уынын: зæхх тымбыл нал у, уымæн æмæ ныззылынтæ-мылынтæ; мæрыл æдæрсгæ æрлæууæн нæй, къæхты бынæй аирвæзы; фылдæр адæм чъизитæ, хъылматæ дзæнæт хонын райдыдтой, лæгау лæгтæ ма ис æрмæст иугæйттæ; дуне фæздæг фестад, æмæ йæ дымгæ фæйнæрдæм ыскъæфы. Уынын: хуры зæххы паддзах ничиуал хоны, мæйы та — успаддзах, планетæты цыд ныссуйтæ, Бонвæрнон раздæр фæндагамонæг уыди, ныр йæ рухсæй цæстытæ къахы, сæузæрин худгæйæ кæуы; дыргътæ фесты дидинджыты разæй, хъоппæджытыл сындзытæ æрзад; раст ныззылынтæ, зылын та раст ысси; дæ фæсхъус куы аныхай, уæд дæ къултæ фехъусдзысты; æппæты разæй цы хæрын хъæуы, уый æппæты фæстæ хæрын райдыдтой; нысантæ — хæрх, фæрæзтæн та сæ кой дæр нæй: сызгъæрины уæз нал и, бумбулийыл бафтыди; хорз миниуджытæ дæм цас фылдæр уа, уый бæрц дын къаддæр бантысдзæни; къæсхуыртæ цардæй къæртт æппарынц, дæлæмæдзыдтæ уæлиæутты бадынц; хуыснæджытæ царды хицæуттæй агæпп ластой, æлдæрттæ цагъартæ систы, цагъартæ — цумагæнджытæ; сæрбæрзонд уæвынæй сæргуыбыр-уæнтæхъил уæвын — пайдадæр, фæкалдтæ — схæцæг дыл нæй; сгуыхтытæ нымады никæмæуал сты, кад та бонджынтæ æлхæнынц; æфсарм — къæхты бын, хæларзæрдæтыл та худæгæй мæлынц; искæмæн йæ гамхуд систай — топпытæм дæ ныддардзысты, кæд цæстфæлдахæг дæ — куырыхон дæ рахондзысты; кæд зондæй архайыс — къуырцдзæвæнмæ дæ фæндаг, зæринком разагъды лæгмæ хъусæг нæй; рæстæг радзур-бадзуртыл ацæуы, æрттиваг бонтæй сау азтæ рауайы; чызг нымудзæг лæппулæджы сæрра кæны, стæй йæ гаффуттæй фæуадзы; æппæт хæзнатæ дæр — Парижы, къуыдиппытæ æзфæраздæронæй Парижмæ афардæг ысты.
Ногæй та уын зæгъын: дуне æддæг-мидæг ауади, фæуæлгоммæ, схъомпал: хæларзæрдæ нымады никæмæуал у, æхсарджынæн йæ фæндаг — æхгæд, æдзыттæ — цытджын; стуртæ адæймæгты хуызы бацыдысты, адæймæгтæ та стуртæй дæлдæр æрхаудтой; исджынæн — намыс, æнæис та — куыдзæмгад; зондылæгтыл нымад сты, зондджынтæ нæ, фæлæ галуанджынтæ; чызджытæ ниуынц, зæронд устытæ схъиуынц; домбæйттæ мехъхъ кæнынц, сагтæ сæ амæттæгты фæйнæрдæм рæдувынц; уасджыты бæсты кæрчыты хъихъырихъухъу хъуысы; бирæ зæххы хицæуттæн дуне скъуындæг, æлдæртты та фырмæгуырæй дур хæрдмæ суры; дарддзæст ницыуал уыны, æлхуыйтæ зыгъуыммæ зилынц; мадæлтæн тырынтæ нал гуыры, дзидзидайтæн æхсыр нал и; ницæйæгты буц дарынц стыр хæзнатау, сæнтдзæфтæ æмæ рæучитæ хизынц хохмæ; æнамондты фенын, нæма райгуырынц, афтæмæй, йæ хъул сах кæмæн абадт, уыдоны та — сæ мæлæты фæстæ; хъуыдыйы мыггагæй кæмæ ницы ис, уый йæ дыдзæхсæн ныхæстæй адæмы рæвдауы, æмæ йæ уыдон дæр уæлæрвтæм сисынц.
Дунейы цæрджытæ се ’хсæнæй Рæстдзинады куы фæсырдтой, хъоды йыл куы бакодтой æмæ йын йæ бынаты Зылыны куы сæвæрдтой, фыссы Лукианы хæлар (Тертуллин, Квинт Септими Флорент. — Тæлмацгæнæг), уæд Сæйраг Парламент афæлвæрдта Рæстдзинады фæстæмæ дунемæ раздахын — адæмæн сæхи фæндыд афтæ, уымæн æмæ сæ сæрæн нал уыдысты сæ фæсдзæуинтæй, сæ кусджытæй æмæ суанг сæ устытæй дæр: бæстæ байдзаг сайæгойтæй, фæлитойтæй, цæстфæлдахджытæй. Дуне Вавилонæй дæлвæд-уæлвæд ницыуал ныууагъта, иу иннæйы нал æмбæрста — вавилойнæгты цæрмыстыгъд бакодтой: «нæ»-йæ «о» дзырдтой, «сау»-æй та «урс» — сæ иу ныхасыл дæр æууæнк нал уыд. Иууылдæр удаист хъæрахст кодтой: «Рæстдзинад! Раздахут нын Рæстдзинады!»
Хъуыддаг саразын къухы æнцонтæй кæм бафтыдаид? Фыццаг уæвын никæй фæндыди. Суанг ма стыр хорзæхæй дæр зæрдæ бавæрдтой, фыццагдæр раст ныхас чи зæгъа, уымæн, фæлæ — абабау! — кæд исчи бахаста йæ ныфс! Æмæ цынæ мадзал арæзтой, адæмы цы хуызы нæ фæлвæрдтой! Нæй, нæ кастысты коммæ! «Цæмæй Рæстдзинады раздахай, уый тыххæй хъуамæ адæймагæн йæ риумæ бахиза, хъуамæ уидæгтæ ауадза зæрдæйы.
Фæлæ уымæн цы амалæй и скæнæн?» Политиктæ ныццæхгæрмæ сты, ахæм хабарæн, дам, уæвæн нæй: «Кæцæй райдайæм? Италийæ? Уый худæг уаид; Францæй? — О, æрцагътой дын францæгтæ; Англисæй? — Кой дæр æй ма кæн; Испанийæ? — Уый ахъуыдыйаг у, фæлæ цыма уым дæр тынг зынтæй рауайдзæни».
Бирæ рабадтыты-бабадтыты, бирæ дæлæ-уæлæты фæстæ иу уынаффæмæ æрцыдысты: рæстдзинады иуцасдæр фæхъæстæ кæнын хъæуы сæкæрæй, цæмæй йын йæ маст асæтта, ноджы йыл хъуамæ ауадзæм амбрæ, науæд йæ хъæхъхъаг тæфæй адæм фæйнæрдæм лидзæг фæвæййынц. Гъемæ дын æм алы хъацæнтæй дзæбæх куы базылдысты, уæд æй сызгъæрин кæхцы ауагътой (авджын дзаумайæ Хуыцау бахизæд — æддæмæ зындаид!) æмæ йæ алкæй дзыхмæ дæр хастой. Рагацау сæ-иу, ай-гъай, баууæндын кодтой, Китайæ, стæй ноджы дарддæр бæстæтæй ласт æвдадзы хос у, йæ цуры шоколадтæ, цайтæ, шербеттæ-йедтæ ницы сты, зæгъгæ.
Куыстой бæлвырд фæткмæ гæсгæ. Фыццаг бацыдысты паддзæхтæм, ома кæд хуымæтæджы адæм хицæутты фæзмиккой. Фæлæ-иу дзы монархтæ куыддæр се ’взаг атылдтой, афтæ йын-иу йæ мастад рахатыдтой (уыдонæн сæ фондз æнкъарæны æппæтæй ифтонгдæр, ифтыгъддæр сты, уæлдайдæр сæ хъустæ æмæ смудæнтæ), æмæ-иу сæ зæрдæ схæццæ. Иуæй-иуты хъуыры дзы иугай æртæхтæ аирвæзт æмæ йæ фæстæмæ рату кодтой, стæй, дам ма ныр дæр тутæ кæнынц. Чи-иу дзы фæхъæстæ, уый та-иу сдзырдта: «Мæнæ цы маст у!» Уæд-иу ын дзуапп радтой: «Ай Рæстдзинад у, Рæстдзинад». Уый фæстæ рахызтысты ахуыргæндтæм. «Адон дзы æнæ уæлдай ныхасæй баназдзысты, — загътой нуазæн хæсджытæ, — сæ цард-цæрæнбонты йæ куы агурынц». Фæлæ фæрæдыдысты: ахуыргæндтæ дæр-иу æй куы федтой, уæд ыл-иу сæ былтæ акъуырдтой, теоретикон рæстдзинад, дам, нын фаг у, практикон та ма нæ чердыгæй хъæуы. Рæстдзинад уыдонæн æрмæст сæ хъуыдæджы ис, æрвылбоны хъуыддæгты та сын хъыгдарыны хос йеддæмæ ницы у. «Цом зæрæдтæм æмæ æнахъомтæм, уыдон уарзынц рæстдзинад». Куыннæ стæй! Куыддæр ын-иу йæ ад бамбæрстой, афтæ-иу сæ былтæ фесчъилтæ сты, сæ дæндæгтæ-иу кæрæдзимæ нылхъывтой: «Мæн ницæмæн хъæуы! Мæнæ дзы мæ сыхагмæ фæкæсут». Кусджытæм æй бахастой — никуы æмæ ницы. Куы, дам, дзы фæхъæстæ уæм, уæд цыппар боны фæстæ стонгæй ныхъхъæндæлтæ уыдзыстæм. Хуыйджытæ дæр ыл нæ барвæссыдысты. Сæудæджертæ та бынтон ныццæхгæрмæ сты: уынын дæр, дам, нын æй ма фæкæнут. Лæггадгæнджытæ, фæсдзæуинтæ дæр æй сæхимæ æмгæрон нæ бауагътой. «Адде йæ кæнут! — загътой сылгоймæгтæ. — «Хинæйдзаг куынæ уа ус, уæд йæ уадултæ фæлурс».
Гъе, афтæ алы куыстыты лæуд, алы хъуыддæгтыл хæст адæмтыл фæзылдысты нуазæны хицæуттæ, фæлæ дзы иуы дæр нæ бафæндыди Рæстдзинадæй фæхъæстæ уæвын. Боныфæстагмæ сфæнд кодтой сабиты бафæлварын. Райдыдтой дзидзидайтæй, уымæн æмæ йын стырдæртæ йæ ад раиртæстой, стæй йæ, сæ мадæлты фæзмгæйæ, нæ куымдтой нуазын. Ноджы æрхатыдысты бынтон зондцухтæм, хæрз æдылытæм — уыдон дзы æнæ ракæ-бакæйæ ныххырхтой. Дзидзидайтыл сайд æрцыди: фыццаг адджын хъуыртт сæм хорз фæкаст; æдылытæ йын ницы бамбæрстой æмæ æмбисонд фесты — кæхцæй атонын нал куымдтой, цалынмæ Рæстдзинадæй сæ хытъынтæ нæ байдзаг ысты, уæдмæ. Гъемæ ныр, маст у, нæу, уæддæр та сæ хъæлæсæй сирвæзы бар-æнæбары, искæмæн хъыг уыдзæн æви нæ — нымады дæр сæм нæу, срæцугъынц æй. Иутæ йæ дзургæ кæнынц, иннæтæ — хъæр.
Сабитæ æмæ зондцухтæ... Уыдон ысты ныр Рæстдзинад-паддзахы фæсдзæуинтæ, лæггадгæнджытæ, иузæрдыг фæдонтæ.
