М. Айдын Туран 

Журнал «Мах дуг», 1997 аз, №1 

... Цæлыккаты Ахмæт райгуырдис 1882 азы [2] Цæгат Ирыстоны Куырттаты комы Ногхъæуы. Уыцы рæстæджы ма ног уыдысты Кавказы хæсты хабæрттæ, æмæ сæ йæ чысылæй хъусгæ ’рцыд Ахмæт. Кавказ уыди Уырысы дæлбар, хицауиуæг дзы кодтой æцæгæлон æгъдæуттæ, колонион бæстæты куыд вæййы, афтæ. Æндæр хъуыды, æндæр зондахаст кæнæ æндæр æгъдæуттæн дзы сулæфт нал уыди. 

Уæрæхдæр дуне Ахмæт уынын байдыдта, Стъараполы гимназы [3] ахуыр кæнгæйæ. Ам бирæ уыд цæгаткавказаг фæсивæд. Каст æй фæци 1899 азы. Рауæрæхдæр сты дунемæ йæ фæндæгтæ. Бацыд Мæскуыйы университеты юридикон хайадмæ. Æввахсмæ базонгæ, йæ арæзт монархийы ныхмæ кæмæн уыд, ахæм студенттимæ, йæ зæрдæ ахсайдта революцион хъуыддагмæ. Æрлæууыд Уæрæсейы социал-демократон кусæг партийы рæнхъыты. Сусæгкуыстгæнджытæ дæр æм сæ хъус гъе уæд дарын байдыдтой. Æнкъардта, зыдта йæ уыцы уавæр, æмæ йын æнцондзард кæм уыдаид: абон бахаудзæн, сом бахаудзæн ахæстонмæ. Æмæ йын, æцæгдæр, 1903 азы нал уыди Мæскуыйы цæрыны бар, рарвыстой йæ Кавказмæ. Уый йын æфхæрд уыдис, ай-гъай, фæлæ иннæмæй та феввахсдæр йæ райгуырæн къонамæ. Ахмæт Цæгат Кавказы Терчы облæсты æрæвнæлдта социал-демократон комитеттæ аразынмæ, стынг кодта революцион архайд айдагъ Ирыстоны нæ, фæлæ Дагестаны дæр. Иттæг бацархайдта УСДКП-йы Теркаг-Дагестайнаг центр саразыныл. Хицауады ныхмæ адæмы зонд чи æнхъизын кодта, уыдонæн сæ сæйрæгтæй иу уыдис Ахмæт Цæлыккаты [4]. 

1904 азы аздæхт Мæскуымæ, æмæ уым уайтæккæ æвзæрст æрцыд делегатæй Уæрæсейы студентты сусæг съездмæ. Ацы æмбырд уыдис Киевы. Ахмæт дзы архайдта Мæскуыйы университеты фæсивæды номæй. Æмæ хуымæтæджы архайд дæр нæ: Ахмæты къухæй фыст у студентты фыццаг домæн, зæгъгæ, саразын хъæуы æвзæрстытæ сæрæвæрæн æмбырдмæ. Уый карз домæн уыди тынг. 

Æрæджиаугомау, 1907 азы, каст фæци йæ юридикон факультет дæр, æмæ афæлвæрдта адвокаты куыстыл, фæлæ дзы йæ зæрдæ ницахæм барухс. Раздæхти та политикон архайдмæ. Фыста уыцы рæстæджы дзырддзæугæдæр мыхуыры оргæнтæм («Русское слово», «Раннее утро», «Вестник Европы», «Утро России»), зынын байдыдтой йе ’мдзæвгæтæ, очерктæ, радзырдтæ; æрæвнæлдта романтæм. Базонгæ Паддзахадон Думæйы пысылмон депутаттимæ; уыдон дзы ракуырдтой æххуыс адæмон ахуырады хъуыддæгты. Уалынмæ Ахмæт сси «Пысылмон газет»-ы хицау. Адæмы зондахастыл тынг æндæвта газет, дзырдта бирæ ахсджиаг фарстатыл, скъолайы хуызæн уыд раст. Фæстæдæр стыр ахадгæ лæг чи разынд, уый — Султан Гали [5], 1911 азы ацы газеты райдыдта мыхуыр кæнын йæ радзырдтæ («Бæшкираг чызг», «Тæтæйраг бæллиц», «Æнæсыскъуыйгæ зарæг», «Адæймаг», «Мигъвæлмы» æмæ æнд.). 

1917 азы Февралы революцийæ Уæрæсейы адæмты царды ныфс бацыд, фæлæ фыдæнхъæл фесты: бæстæ цавæр фæндагыл ацæудзæн, уый не сбæрæг. Алыхуызон динтæ дæр æмвидыц нæ уыдысты. Уый тыххæй уымæй размæ дæр ныхас рауад: премьер-министр Столыпин æргомæй фыста Чырыстон аргъуаны Рухс синоды сæрдар Лукьяновмæ, зæгъгæ, «чырыстон дин æмæ пысылмон дины быцæуæн динон ахаст уыйас нæй, цас ын ис политикон æмæ культурой ахаст». Æмæ уый æцæг афтæ уыд. Хъæрмуд нæ уыдысты кæрæдзимæ. Афтæ уыд кæддæриддæр æмæ алы ран дæр. Уæрæсе йæ дзæмбы æрæвæрдта, кæй бацахста, уыцы адæмтæ æмæ зæххытыл, уæгъд сæ нæ уагъта. Империйы цы хъуыди ног бацахсгæ зæххыты? — иуæй, сæ хъæздыгдзинæдтæ, иннæмæй, уым фидар кодтой сæ арæнтæ, дардтой дзы се ’фсад. 

Фæлæ монархи фехалынæй иууыл ацы фарстатæ аскъуыддзаг уыдаиккой? Ууыл зæрдæдарæн кæй нæй, уый æмбæрстой Уæрæсейы пысылмон æхсæнады политикон æгъдауæй фæлтæрдджындæр минæвæрттæ. 1917 азы 15–17 мартъийы 4-æм Думæйы пысылмон депутаттæ æрæмбырд сты Петрограды æмæ тæрхон хастой, пысылмон æхсæнад æмæ центры ахаст дарддæр куыд уыдзæн, ууыл. Сæ дзырд сиу: майы райдайæны æртымбыл хъæуы пысылмон адæмы стыр съезд, æмæ уый бацамондзæн, ныхлæуд куыд аиуварсгæнæн ис æмæ дарддæр иумæ куыд архайын хъæудзæн, уыдæттæ. Равзæрстой «Рæстæгмæйы центрон бюро»; уый хъуамæ хъуыддагыл дарддæр бакуыстаид. 

Бафæдзæхстой йын: 

1) Съездмæ Уæрæсейы æппæт пысылмон адæмтæй дæр минæвæрттæ æрхонын; 

2) Адæмтæй чи цас фылдæр у, минæвæрттæ дæр уымæ гæсгæ æвзæрст куыд æрцæуой; 

3) Съездмæ пысылмон культурой-рухсадон куыстуæттæй, студентты æхсæнадтæй, дингæнæг цæдистæй, кооперативтæй æмæ æндæр ахæм организацитæй дæр лæгтæ æрбахонын. 

Пысылмæтты петроградаг æмбырды фæстæ Цæлыччы-фырты кад тынг сбæрзонд, йæ ном ын базыдтой æгас Уæрæсейы дæр. Уæд, уыцы æмбырды, æвзæрст æрцыд «Рæстæгмæйы центрон бюройы» сæрдарæй, йæ дæлразамынды — бюройы иннæ уæнгтæ — 28 лæгæй. Уыциу рæстæг Ахмæт уыд «Петроградаг советы» активон уæнг дæр. 

Уæрæсейы пысылмæттæ иу зондыл лæуд нæ уыдысты. Сæхи ластой алыхуызон политикон партитæм. Конституцион демократты (кадетты) съезды Садри Максуди бæргæ дзырдта, зæгъгæ «Уæрæсейы æртын милуан пысылмоны иууылдæр уыдысты æмæ ныр дæр сты сæрибардзинады партийы (ома — кадетты) фарс», фæлæ уый æцæгæй афтæ нæ уыд. «Рæстæгмæйы центрон бюро» ахæм карз цæлхъытæ нæ кодта, уый разы нæ уыд кадетты æбæлвырд политикæйыл, æрлæууыд йæ ныхмæ. Сæйраг критикæгæнæг та уыд «бюройы» спикер Цæлыччы-фырт. Газет «Голос Дагестана»-йы 1917 азы 30 апрелы мыхуыргонд æрцыд хъусынгæнинаг: «Абоны бон пысылмон æхсæнады тæккæ сабырдæр фæлтæртæ, аристократа æмæ горæтаг бонджынтæ дæр аккагыл нал нымайынц кадетты партийы уæвыныл. Уæрæсейаг пысылмæттæ бирæ азты уыдысты империализмы амæддаг æмæ уыцы империализмы сæрыл хæцын сæ бон нæу». [6]. 

Мартъи æмæ апрелы, съездмæ цæттæ кæнгæйæ, рабæрæг сæйраг фарстатæм сæ цæстæнгæстæ æмхуызон кæй не сты. Иутæ загътой, пысылмон регионтæ дам хъуамæ «бынтон сæрибар» уой, уæвгæ та ацы хъуыддагыл афтæ карзæй 1917 азы октябры онг ничи дзырдта. Иннæтæ лæуд уыдысты ахæм зондыл: фаг нын у «культурой автономи централизацигонд паддзахады фæлгæтты». Афтæ дзырдтой фылдæртæ: базаргæнæг тæтæйраг буржуази, панисламистон, пантюркистон æмæ социалистон интеллигенци. Æртыккаг альтернативæ та ахæм уыдис: «Федеративен республикæйы мидæг нын уæд нæ зæххыты автономи»; ацы хъуыдыйы фарс уыдысты, зæгъæм, æрыгон хъазайнаг промышленнон буржуази — æхсæнадон змæлд «Джадиды» [7] фарсласджытæ, туркестайнаг интеллектуалтæ, азербайджайнаг буржуази, башкираг, тæтæйраг социалисттæ æмæ æндæртæ. 

Уæрæсейы пысылмæтты съезд куыста 1917 азы 1-æм майæ 11-æм майы онг, æртымбыл 900 делегаты. «Бынтон ссæрибары» домæн фæстæуæз аззад, фæлæ рахастой къаддæрахадгæ уынаффæтæ. 1917 азы 1-æм майы трибунæмæ схызт ислам-дины дзырддзæугæдæртæй иу — Муса Джаруллаху Биги. Ламазы ’гъдау скæнгæйæ, уый дзырды бар радта Уæрæсейы пысылмæтты «Рæстæгмæйы центрон бюройы» сæрдар Цæлыччы-фыртæн. Ахмæт æрдзырдта февралы революцийы фæстæйы уавæрыл: «Дæлбаргонд адæмтæ удхар кæм кодтой, уыцы талынг ахæстон ныддæрæн ис адæмон растады цæфтæй. Мæнæ ацы зал, не ’мбырд ныррухс нæуæг сæуæхсиды тынтæй. Фæлæ мах политикон æгъдауæй бæрнджын стæм æмæ, раздæр цытæ бавзæрстам, уыдон хъуыды кæнгæйæ, æгæр ма хъуамæ баууæндæм, гъеныр самондджын уыдзыстæм зæгъгæ, ууыл. Абоны онг мах æдзухдæр уыдыстæм чырыстæтты къахы бын, нымадтой нæ дыккаг сорты кæнæ суанг æртыккаг сорты адæмыл...» 

Съезды архайдтой иууыл политикон партитæ æмæ къордтæ дæр, нæ дзы уыдысты æрмæст фылдæронтæ. Сæ ахадгæ куыст райдыдта æрмæст æртыккæгæм майы, трибунæмæ та ногæй Ахмæт куы схызтис, уæд. Уый бынтон тыхджын доклад скодта ныгуылæн дунейы уавæр æмæ йæ ахадындзинады фæдыл. Фæстæдæр Зенковский мысыд, зæгъгæ Ахмæт «йæ кавказаг темпераменты иууыл хъаруйæ бандæвта æппæтыл дæр...» Ахмæт та ногæй загъта, «Петроградаг советы» сидт, — æнæракæ-бакæйæ æмæ æнæмæнгæй фидыд саразыны тыххæй, — раст кæй у. Тынг карзæй æрлæууыд Ныгуылæны ныхмæ: «Ныронг æппæт европæйаг паддзахæдтæ дæр сæрибар æмæ демократийы сæрыл сæ рæсугъд ныхæсты бын æмбæхстой се ’цæг галиу зæрдæ æмæ хъуыддæгтæ... Европæйаг паддзахæдтæ цал æмæ цал хæсты ракъахтой! Уыдоныл хъуыды кæнгæйæ, зæрдыл æрбалæууы æмбисонд: «Дымгæ чи байтауа, уымæ уад æрæздæхдзæн». Сымах нын, европæйæгтæ, ахæм «хорз ракодтат, æмæ фæстаг æртæ азы дæргъы дунейыл адæмтæ сæ туджы мæцынц». 

Чи йæм хъуыста, уыдон тыхджын нымдзæгъд кодтой ацы ныхæстæм. Лæг дарддæр дзырдта: «Уырыссаг революци арвæй дур æрхауæгау уыдис Европæйæн, хъуамæ уый адæмты фервæзын кæна, Ныгуылæнæй нæм цы лакъон цæуы, уымæй. Революци райхъал кодта æппæт пысылмæтты дæр — мангойлаг быдыртæй райдай æмæ уартæ суанг Атлантикæйы онг. Уыцы тюркаг-тæтæйраг дуне, Ази æмæ Африкæйы бирæ адæмтæ кæмæ хауынц, уый рагæй хæст у исламы дин æмæ культурæйыл. Мах, Уæрæсейы пысылмæттæ, куыд пысылмон дзыллæты размæцыддæр хай, афтæ хъуамæ сæрибары сæраппонд æрбаиу уæвыныл тохы уæм цæвиттойнаг. Абон ислаймаг дуне ис дæлдзиныг уавæры, æмæ уый Европæйы политикæйы аххос у. Фæлæ нæ тыхтæ кæнынц фылдæр, æмæ нæ бирæ нал хъæуы, мах, пысылмæттæ, нæ дин æмæ нæ цивилизацийы сæрыл, нæ цытджын æмæ нæ рухс чиныг немæ, афтæмæй кæд сыстдзыстæм, уыцы бонмæ, стох кæндзыстæм, бæстыхицау йæхи чи ’нхъæлы, уыцы европæйæгты ныхмæ. Сахуыр сты дзурын зæгъгæ Хæстæг Скæсæны адæмтæ фынæй сты, сæ зæххытæй сым дæр нæ хъуысы. Фæлæ ныр уыцы фын фæцис...» 

Цæлыччы-фырт фынæн фæуын æнхъæл уыди. Фæлæ йын уый романтикон позици уыд, æцæгдзинад бынтон æндæрырдæм амыдта... 

Йæ доклады дарддæр уыд: «Ирайнаг æмæ туркаг революцитæ, Триполитанийы растад æмæ, æппынфæстаг, мах архайд уырыссаг революцийы — уыдон æвдисынц, Скæсæн кæй æрыхъал. Европæйæгтæ ныр дæр раст нæма ’мбарынц уавæр пысылмон бæстæты, фæлæ уый зонæнт, æмæ сæ рæхджы кæй бахъæудзæн рахизын, æрæджы дæр ма сæ цагъайраг чи уыд æмæ кæй æфхæрдтой, уыдонæй сæ позицитæ хъахъæнынмæ æмæ уыцы хъуыддаджы сæ дæсныйад æвдисынмæ». 

Ахмæт сидтис, уæрæсейаг пысылмæттæ цæмæй социалонкультурон принципты бындурыл æрбаиу уой, уымæ, фæлæ йæ ныхмæ карз лæуджытæ фæцис. Мехмет-Эмин Расул-заде [8], йæ доклады хъæддыхæй лæууыди национ-автономон паддзахæдтæ саразыны фарс, дзырдта, «национ хицæндзинæдтæ бахынцын» дам махæн хъуамæ уа сæйраг, уынаффæтæ хæсгæйæ... Расул-заде йæ концепци иууылдæр арæзта «национ» бындурыл, фæлæ уыцыиу рæстæг йæхи иуварс ласта пантюркизмæй дæр: «Мæнмæ гæсгæ, Уæрæсе хъуамæ автономон зæххытæй арæзт федераци суа. Фидæны йæ политикон арæзт хъуамæ ахæм уа, æмæ дзы иууыл адæмтæ дæр разы куыд уой, алкæмæн дæр дзы йæхи сæрмагонд национ-территорион арæзт куыд уа». Чи йæм хъуыста, уыдонæн сæ иу хайы зæрдæмæ нæ фæцыд Расул-задейы ныхас. Цæлыччы-фырт æмæ йæ фарсхæцджытæ рацыдысты æмбырдæй, ныууагътой йæ. Ахæм змæстытæ кæй рауад, уымæ гæсгæ пленарон æмбырдтæ нал уыд 7-æм маймæ, куыстой æрмæст дæлкъамистæ. 

7-æм майы та иумæйаг æмбырды Ахмæты ныхмæ тынг радзырдта казахаг делегат Досмухаммедов: «Наци цы у, уый æмбаргæ кæныс уæвгæ? Уый у туджы, зæрдæты, традициты, æвзаджы, æгъдæутты æмæ территорийы иудзинад. Ды куыд зæгъыс, афтæ — æнæ территорион иудзинадæй централизацигонд автономийы бындурыл — пысылмон наци аразæн нæй. Ды панисламист дæ, афтæ нæу? Мах та зонæм, панисламизмы æмбæрзæны бын цы ис, уый: интригæтæ, уыдонæн сæ нысан у, цæмæй иу наци æлдариуæг кæна иннæйыл». 

Ахæм цæлхъытæй нæ тарсти Ахмæт. Йæ фарс дæр бирæтæ хæцыд, уыдонимæ — сылгоймаг-делегаттæ дæр. Дарддæр фидарæй тох кодта федералистон позицийы ныхмæ — централистон хаххы сæрыл. 

Æрхаста ахæм аргументтæ: 

1) Федеративен паддзахады фæллойгæнæг пысылмæттæн сæ бон нæ уыдзæн уæрæсейаг закъонадæй пайда кæнын (уыцы закъонад та у, иннæтимæ абаргæйæ, размæцыддæр); 

2) Иумæйаг центр нын куынæ уа, уæд пысылмон национ-территорион иугæндтæ кæрæдзийæ аиртæсдзысты, фæиппæрд уыдзысты, зынæй ма кæрæдзийы æмбардзысты суннитæ æмæ шииттæ, сног та уыдзысты рагон ныхмæлæуддзинæдтæ; 

3) Ахæм «фæстæзад» регионты, куыд Кавказ æмæ Цæгат Туркестаны, фæзындæр уыдзæн сылгоймаджы фарста аскъуыддзаг кæныны хъуыддаг; 

4) Иумæйаг центр нæ уæвгæйæ, зын у зæххы реформæ аразын; 

5) Пысылмæттæ бирæгай кæм цæрынц, пысылмон адæмтæн фесæфынæй тæссаг кæм нæу, уымыты сæвзæрæн ис бынæттон проблемæтæн. Фæлæ, пысылмæттæ уырысы ’хсæн чысыл æхсæнадтæй кæм цæрынц æмæ сын иставæр автономи кæм нæй, уым уайтагъд суырыссаг уыдзысты; 

6) Пысылмæтты иугонд фронт куы слæмæгъ уа, уæд уый зиан æрхæсдзæн тюркаг æмæ æнæтюркаг адæмты цæдисæн. Уый фæстиуæгæн уæрæсейаг пысылмæттæн сæ бон нал бауыдзæн сæ дыууæ историон мæнæ ахæм функцийы сæххæст кæнын: йæ къæхтыл нал слæудзæн азиаг-пысылмон цытджын культурæ, пысылмон адæмтæн сæ бæрзæйыл æфтыдæй баззайдзæн европæйаг буржуазийы æфсондз; 

7) Æгæр децентрализаци пайда никæмæн æрхæсдзæн бонджын къласстæ йеддæмæ, хорз уыдзæн аристократийæн, буржуази æмæ дингæнджытæн. 

Дыууæтæн сæ дзырд не сиу ис. Унитаристон æмæ федералистон платформæтыл лæууæг делегæттæ фарста хъæлæсмæ куы ’рывæрдтой, уæд фæстиуæг стыр хъыггаг рауад Ахмæтæн æмæ йæ фарсхæцджытæн. Рамбылдтой Расул-задеитæ. Свечотовскийы нымадмæ гæсгæ сæ фарс хъæлæстæ уыдис 271, сæ ныхмæ — 446, (Зенковскийы бæрæггæнæнтæ сты бынтон æндæрхуызон). Тæтæйраг социалист Аяз Исхаки тынг бацархайдта, цæмæй дыууæты ныхмæлæуд дарддæр ма апарахат уа, ууыл, æмæ съезды фæстаг бон 11-æм майы Цæлыччы-фырт æвзæрст æрцыд Центрон национ советы сæрдарæй, Æххæстгæнæг комитеты сæрдар та сси Исхаки. Центрон национ советæн фæдзæхст æрцыд иумæйаг архайд координаци кæнын, æмæ уыцы бар радтой бæрзонд æвæрд лæгмæ — Цæлыккаты Ахмæтмæ. 

Фæлæ æмткæй Расул-задейы цæстæнгас йæ фæд бæрæгæй ныууагъта фæстагмæйы уынаффæтыл, Рæстæгмæйы хицауадмæ фæндæтты хуызы кæй балæвæрдтой, уыдоныл. Документы фыстæуыд: 

а) Уæрæсейы пысылмæтты съезд политикон цардарæзты хуыздæр формæйыл нымайы национ-территорион принциптыл æнцайæг федеративон демократон республикæ. Бæрæг бæлвырд территори кæмæн нæй, уыцы адæмтæн та уæд национ-культурой автономитæ; 

б) Иумæйаг динон æмæ культурон фарстатæ лыг кæнынæн та арæзт æрцæуæд иумæйагпысылмон оргæн, æппæтуæрæсеон масштабы дæр закъонæвæрæг тых кæмæ уыдзæнис, ахæм». 

в) Съезд Рæстæгмæйы хицауадæй ноджы бадомдта, пысылмон афицертæ командæ кæмæн хъуамæ кæной, ахæм пысылмон æфсæддон хæйттæ саразыны бар. 

Дардæй кæсгæйæ афтæ зынди, цыма зын рæстæджы фæйнæхуызон цæстæнгастыл хæцæг къордтæ иу дзырдмæ, фидыдмæ æрцæуæгау кодтой, фæлæ уый афтæ нæ уыд æцæгдзинадæй; уымæн æвдисæн уыдысты дарддæры цаутæ. Съезды фæстæ дыууæрдæм ивазæг къордтæ бынтондæр нал бафидыдтой. Рæстæгмæйы хицауад отставкæйы куы ацыд, уæд Национ совет стырныдта уымæ, цæмæй ног министрты советы пысылмæттæм æрхауа дыууæ бынаты уæддæр. Сæ иу куыд уа хъæууон хæдзарады министры бынат, иннæ та вакансион бынæттæй сæ иу. Гъеуыдæттæ загътой Цæлыккаты Ахмæт æмæ Аяз Исхаки, пысылмæтты минæварады сæргълæуджытæ, Рæстæгмæйы хицауады сæр къниаз Львовæн. Пысылмæтты ацы домæн йæ тъæнгтæ ныццагъта Петроградаг советы сæрдар къаддæрон (меньшевик) Чхеидзейæн, уымæй Ахмæты стыр дисы баппаргæйæ. Афтæ йæхи дардта иннæ гуырдзиаг къаддæрон Церетели дæр. Цæуыл банцад «Национ совет» æмæ «Петроградаг советы» ныхмæлæуд? 1917 азы 9-æм — 14-æм сентябры урс инæлар А.Г. Корнилов Рæстæгмæйы хицауад раппарыныл куы сфæлтæрдта, уыцы цауты фæдыл «нервыты хæст» куы рауад, уæд ахицæн «Национ совет» æмæ «Петроградаг советы» ныхмæлæуд дæр: Цæлыччы-фырт йæ бон базыдта уырыссаг æмæ гуырдзиаг социалисттæй дæр æмæ семæ никуыуал схъæрмуд. Фæлæ Корниловы растадæй тæссаг кæй уыдис, уымæ гæсгæ Ахмæт иуварс æрæвæрдта иууыл ныхмæлæуддзинæдтæ дæр. Уыцы рæстæг гермайнаг фронтæй Петроградмæ æрбаппæрстой цæгаткавказаг («хъæддаг») дивизи. Арæзт уыд 7 полкъæй. Сæ бон уыд А. Ф. Керенскийы [9] хицауадæн мæлæтдзаг цæф ныккæнын. Дивизи йæ бæстæмæ раздахын суанг 1917 азы июны Рæстæгмæйы хицауадæй домдта Пшимахо Коцев [10]; ныр дивизи æрхъула горæтыл, æмæ «революцион гарнизоны» салдæттæ сæ хотыхтæ аппæрстой æмæ фæлыгъдысты... Цæмæй операцийы цæгаткавказаг дивизи архайа, ууыл йæ зæрдæ дардта урс инæлар, фæлæ Цæлыккаты Ахмæты, Айтек Намитоков [11] æмæ æндæр ахæм дзырддзæугæ лæгты фæрцы дивизи хæсты нæ бацыд. Демократийы принциптыл æууæндгæйæ, ацы адæм фæныхас кодтой дивизийы командиртимæ, æрхатыдысты дивизийы тæвдтуг цæгаткавказаг фæсивæдмæ зæгъгæ «аздæхут уæхи райгуырæн къонатæм æмæ уæ зæхх бахизут, чи йæм æвзиды, уыцы анархийæ...» 

Уæдæ уырыссаг революци дарддæр куыд уыдзæн — уый тыххæй дискусси йæ тынгыл уыд 1917 азы февралæй октябрьмæ, фæлæ 1917 азы 26 октябры дискусси басабыр, æрцыд æндæр хабар: Троцкийы схуыстæй раппæрстой Рæстæгмæйы хицауады æмæ царды рохтыл Петрограды æрхæцыдысты фылдæронтæ. Уыдон, цæмæй æфхæрд адæмтæ сæ фарс уой, уымæ тырнгæйæ, расидтысты «Уæрæсейы æппæт адæмты æмбардзинад æмæ суверенитет», «алчидæр, куыд æй фæнда, афтæ сараздзæн хæдбар паддзахад», «рахицæн æй куы бафæнда, уæд дæр ын цæлхдур нæй», «национ къæлæт саст æрцыд» зæгъгæ. Æмæ ма ноджыдæр бирæ зæрдæвæрæнтæ. Скæсæн адæмтæм сæ сидты та фыстой: «Уæрæсейы пысылмæттæ, поволжьейаг, хъырымаг æмæ сыбираг тæтæр, туркестайнаг хъыргъызтæ æмæ сарттæ, фæскавказаг тюркæгтæ æмæ кавказаг хохæгтæ!.. Йæ мæзджыттæ æмæ аргъуантæ кæмæн хæлдтой, йæ дин æмæ йе ’гъдæуттæ паддзахы Уæрæсе йæ къæхты бын кæмæн кодта... Нырæй фæстæмæ уæ уырнындзинæдтæ æмæ уæ традицитæ, национ æмæ культурой кусæндæттæ сты сæрибар, ничиуал сæм уыдзæн ныхилæг. Уæ национ царды иууыл хъуыддæгтæ дæр аразут уæхæдæг, æнæ искæй барæвнæлдæй. Хæдбар стут. Уый зонут, æмæ уын уæ бартæ, Уæрæсейы иугуыр адæмты бартау, хъахъæнынц кусджыты æмæ зæхкусджыты депутатты æцæг хъомысджын оргæнтæ!» 

Ацы цауты фæдыл К. Каутский, Ленин «ренегаты» ном кæуыл баныхæста, уый загъта: «Къаддæрнымæцы парти пролетариаты номæй хицаудзинадыл куы æрхæца, уæд уый афтæ амоны, æмæ социализмыл дæ къух ауигъ... Мæнæ мах абон цы уынæм, уый пролетариата диктатурæ нæу, фæлæ у партийы диктатурæ пролетариатыл». 

Октябры революцийы фæстæ сæрæвæрæн æмбырдмæ æвзæрстытæ (Раймон Арон сæ рахуыдта «Уæрæсейы мидæг фыццаг æмæ фæстаг сæрибар æвзæрстытæ ныгуылæн уагыл») радтой, Ленин æмæ фылдæронты зæрдæ кæмæй нæ барухс, ахæм фæстиуджытæ. Эсертæ фæуæлахиз сты: схъæлæс сыл кодтой 20 милуан æмæ 900 мин æвзарæджы, афтæмæй райстой 410 депутатон мандаты. Ленины фылдæронты партийыл сæ хъæлæс радтой 9 милуан (25 %) адæймаджы, æмæ сæ минæвæрттæй сæрæвæрæн æмбырдмæ бахауд 175 лæджы. Кадеттæ æмæ иннæ буржуазен партитæ райстой 4 милуан æмæ 600 мин хъæлæсы, ома — 17 депутатон бынаты, къаддæронтæ — 1 милуан æмæ 700 мин хъæлæсы, ома — 16 депутатон мандаты. Чысыл нациты минæвæрттæм æрхауд æмткæй 86 бынаты... 

Сæрæвæрæн æмбырдмæ равзæрстой Цæлыккаты Ахмæты дæр. Уæрæсейы парламент фыццаг хатт демократон æгъдауыл æвзæрст бæргæ ’рцыд, фæлæ йын закъæттæ ’вæрыны куыст бакæныны фадат нæ фæцис. Советтæн дæлбар уой, уый нæ бафæндыд Сæрæвæрæн æмбырды, æмæ йæ 1918 азы 5 январы йæ фыццаг æмбырды фæстæ Ленины бардзырдæй фентъæрдтой, афтæмæй уæдæй фæстæмæ паддзахады парламентон демократа æрæвæрыны фæндæй рыг дæр нал баззад. 

Фылдæронтæ ноджыдæр æнцæйттæ агуырдтой сæ хъуыддагæн. Сæ удæй цыдысты, алы фæлтæртæ цæмæй сæ фарс фæуой, ууыл. Нæ сæ ферох сты пысылмæтты «буржуазен» организацитæ дæр. Сæ нымæцы уыд Национ совет, уый ма ныр дæр куыста Петрограды. Нациты хъуыддæгты адæмон комиссар Сталин æрхатыд Ахмæтмæ, æмгуыстад дам кæнæм бынæтты дзыллæты ’хсæн «революцийы рæстад» æмбарын кæныны хъуыддаджы, уыимæ зæрдæ æвæрдта «тынг пайда уавæртæй». Ахмæтæн Сталин дзырдта зæгъгæ пысылмæтты Национ совет баззайдзæн автономонæй, стæй æввахсдæр рæстæджы арæзт æрцæудзæн пысылмон хъуыддæгты комиссарад, йæ сæргъы Цæлыччы-фырт куыд æрлæууа, афтæмæй. Национ совет не сразы ацы мæнгард фæндоныл, уый нæ, фæлæ ма советæй аиуварс кодта тæтæйраг социалист Сайд Енгеличевы, — Сталин цы фылдæронтæн хъузонуæвинаг структурæ саразинаг уыд, уымæн сæрдарæй кæй нысан кодта, уыцы лæджы. Æмæ уæд нациты хъуыддæгты адæмон комиссар æрæнцад «революцийы фанатичы» ном хæссæг Мулле- Нур Вахитовыл, кæцы сси Астæуккаг Уæрæсе æмæ Сыбыры пысылмон адæмы хъуыддæгты Центрон комиссарады сæргълæууæг (ацы Комиссарад арæзт æрцыд 1918 азы 19 январы Адæмон комиссарты советы уынаффæмæ гæсгæ). 

Хабæрттæ Ахмæты æркодтой хатдзæгмæ: уырысы Уæрæсейы дзæгъæл у мæ архайд æмæ ардыгæй фæцæуон. Елехъоты Тамби [12] куыд зæгъы, уымæ гæсгæ, бæстæйы центры фылдæронтае хицаудзинад куы байстой, уæд уый фæстæ Цæлыччы-фырт æрыздæхт Кавказмæ æмæ 1918 азы æрлæууыд Терчы облæсты Адæмон советы сæргъы. Фыццагау у хъæддых, фидар тохгæнæг. Уыцы рæстæг Цæгат Кавказ тынг зын бонтæ æрвыста, хæрз уынгæг уыд йæ материалон æмæ моралон уавæр, фæлæ уæддæр зæрдиагæй архайдта йæ хъысмæт ын хиуагонæй аразыныл. 1918 азы 11 майы расидтысты хæдбар цæгаткавказаг иугонд паддзахад... [13] 

Уæрæсейæн йæхимидæг та 1918 азы июны, мидхæсты тымыгъы рæстæг, фылдæронтæ расидтысты «сыгъдæггæнæн» (чистка); сæ фыццаг амæддаг уыдысты къаддæронтæ æмæ эсерты рахизон къабаз. 1919 азы фæудмæ хъуыстгонд «Петроградаг совет», æрæджы дæр ма Ахмæт йæ уæнг кæмæн уыд, уый — бынтон фендæрхуызон: ныр дзы ис 1500 фылдæроны, 300 æнæпартионы, 3 къаддæроны æмæ 100 социалисты. Уыйас стыр ивддзинæдты фæстиуæгæн фæтынгдæр сты якобинаг тырнындзинæдтæ. 

Мидхæсты тугкалд æрбаввахс Кавказмæ. Йæ хицауиуæгады позицитæ фидар кæныныл фæлтæрæнтæ кодта Цæгаткавказаг Республикæйы национ-либералон, социал-демократон æмæ консервативен къордты коалици. Азербайджаны рохтæ уыдысты мусаватисттæм, Гуырдзыйы — къаддæронтæм. Англис — йæ фарс, афтæмæй Урс Æфсад хæцыд куыд фылдæронты ныхмæ, афтæ националон тыхты ныхмæ дæр. 1918 азы зымæджы уæззау уавæры бахауд Кавказ. 1919 азы 23 майы Деникин раппæрста цæгаткавказаг хицауады. Пшимахо Коцев йæ бынатæй раздæр ацыд, фæлæ йæ ныр урсытæ Пятигорскы æрцахстой. Хицаудзинад лæвæрд æрцыд Михаил Халиловмæ (14), кæд «уырысы инæлæрттимæ иумæйаг æвзаг ссарын» йæ бон бауид зæгъгæ, фæлæ уый бакаст Деникины ультиматумы коммæ æмæ Национ æмбырдыл йæ къух систа. Цæгаткавказаг интеллигенцийæ бирæтæ ахордтой Коцевы хал, бирæтæ лидзæг фесты Гуырдзыстон æмæ Азербайджанмæ. 1919 азы сæрды ’мбисыл хæстон уавæр ноджы февзæрдæр, фæтынгдæр Деникины æфсады бырст, æмæ алыхуызон тыхтæ æриу сты бæстæ бахъахъæныны сæраппонд. Сарæзтой хъахъæнынады совет, йæ сæргъы — исламисттæ-консерватортæ Узун Хаджи æмæ Али Акушинский. Советы сæйраг æнцой уыдысты суфиты организацийы уæнгтæ. Советы фарс æрлæууыдысты национал-либералтæ, ноджы — Цæлыччы-фырт разамынд кæмæн лæвæрдта, уыцы социал-демократтæ æмæ къаддæронтæ, стæй ма урсытимæ тохгæнæг фылдæронтæ Коркмазов æмæ Калмыковы сæргълæудæй. Уыцы зын бонты Ахмæт фæлвæрдта Гуырдзыстон æмæ Азербайджаны хицауадтимæ бастдзинад саразынмæ. Калачы куыста «Хæххон конференци», сæрдариуæг дзы код та Ахмæт йæхæдæг, æмæ йын бантыст хæстон æмæ политикон бастдзинæдтыл бадзурын (15). Алихан Кантемурти (16) æмæ ма уыимæ ноджыдæр дыууæ делегаты арвыста Карабахмæ; уыцы ран уыдис Кязым Кап-бейы штаб, æмæ хъуамæ æрвыст лæгтæ йемæ баныхас кодтаиккой, цæмæй уый дæр тохы сæ фарс бацæуа. 1919 азы августы æмбисыл Тифлисы сæмбæлдысты Цæлыччы-фырт æмæ Кязым-бей, бафидыдтой цалдæр мадзалыл. 49 хъæлæсы — йæ фарс, 2 — йæ ныхмæ, афтæмæй Кязым-бей æвзæрст æрцыд цæгаткавказаг фронты камандæгæнæгæй. Ахæм мадзæлттæ уыйас зынгæ пайда нæ радтой, Деникины æфсад сæ фыдми кодтой Цæгат Кавказы, цъист æмæ дæрæныл нæ ауæрстой, фæлæ уымæн дæр йæ тых сындæггай æркуынæг. Уымæй фæпайда кæнгæйæ, фылдæронтæ боныфæстагмæ сæ дзæмбы æрæвæрдтой — раздæр Цæгат Кавказыл, уый фæстæ та — Азербайджан æмæ Гуырдзыстоныл. Гуырдзыстон аннексигонд куы ’рцыд, ныхмæлæуды фæстаг артдзæст куы ахуыссыд, уæд либералон, социал-демократон æмæ иннæ къордтæ, къаддæронтæ дæр семæ, афтæмæй ныууагътой Кавказ. Фыдохы фыццаг бæлццæттимæ баиу Цæлыккаты Ахмæт дæр. Уыцы рæстæг кæд Турчы тынг бирæ кавказæгтæ уыд уартæ рагæй дæр, уæддæр политикон конъюктурæмæ гæсгæ Туркæн йæ бон нæ уыд Цæгат Кавказы сæрибарыл тохы бацæуын. Турчы хицауад Советон Уæрæсеимæ лымæныл архайдта æххуысæнхъæл, æмæ ахæм уавæрты зын змæлæн уыд Кавказæй æрбацæуæг эмигранттæн. Уæлдай уæззау уавæры бахаудтой, фылдæронты хицауиуæгады ныхмæ чи лæууыд йæ заманы, ахæм къордтæ. 1924 азы 1 ноябры Стамбулы æрæмбырд сты Цæгат Кавказ, Азербайджан æмæ Гуырдзыстоны минæвæрттæ; сæ зæрды уыд Кавказ советон дæлбарадæй суæгъд кæныныл кусæг Комитет саразын. Хъуамæ æмбырд сбæлвырд кодтаид «хæдбар кавказаг конфедеративон паддзахад саразыны принциптæ», æмæ уынаффæтæ дæр рахастой уыцы фарстаты фæдыл, фæлæ официалон Турк уыдæттæ нæ уыдта æмæ нæ хъуыста. Уый нæ, фæлæ йæ туркаг хицауад æлхъывта, æмæ 1926 азы уыцы организаци йæ архайд ахаста Парижмæ. Цæгаткавказаг политикон архайджытæн сæ зынгæдæртæй иутæ — Вассан-Гирей Джабагиев, Айтек Намитоков, Алихан Кантемурти, Пшимахо Коцев — баззадысты Турчы, иннæтæ — Абдулмеджид Чермоев, Хайдар Бамматов, Байаты Гаппо — ацыдысты Ныгуылæнмæ. Цæлыччы-фырт æнхъæлдæн æмæ Турчы фæстиат дæр нæ баци, фæлæ уыциуцыдæй араст Ныгуылæнмæ. Политикон эмигранттæн сæ нывы цы хъизæмæрттæ фыст уыдис, уыдон иууылдæр бавзæрста Ахмæт. Фыццаг дунеон хæсты фæстæ æмæ дыккаг дунеон хæсты разæй рæстæджыты Европæйы паддзахадтæй «тæккæ раззагдæр æмæ æххæстдæр демократа» кæм уыди, уыдонæй иу — Чехословаки, йæ сæргъы президент Масарик, афтæмæй. Æвæццæгæн, сæрибардæр уавæрты хынцмæ ардæм æрбацыд Ахмæт дæр, æрæнцад Прагæйы. 

Фæсарæнтæм афтæг оппозици алцæмæй дæр æмзонд нæ уыд. Иумæйаг сын цы уыд, уый — иууылдæр лæууыдысты фылдæронты ныхмæ, дзырдтой «рæйгуырæн бæстæйы сæрибарыл». Цæлыччы-фырт йæхи иуварс дардта Бамматовæй, Кавказы уæвгæйæ, Узун Хаджийæ йæхи куыд иртæст дардта, афтæ. Æз куыд зонын, уымæ гæсгæ æввахс нæ цыд Саид Шамилмæ [17] дæр. (Ацы лæг уыд цытджын имам Шамилы фырты фырт, æмæ тынгдæр уый тыххæй раразмæ). Уый хыгъд йæ цæстæнгас ныр тынгдæр иу кодта, 1917 азы йæ ныхмæ хъæбæрæй кæмæн дзырдта, уыцы Расул-задейы цæстæнгасимæ. 1924 азы Цæлыччы-фырт Прагæйы уадзын райдыдта журнал «Кавказский горец», пропагандæ кодта Цæгат Кавказы хæдбардзинады хъуыды. Уыцы уагыл дарддæр архайдта ноджы зæрдиагдæрæй... [18] 

Цæгаткавказаг эмиграцийыл фыццагдæр цы стыр цæф æруад, уый — Ахмæты фæзиан 1928 азы 2 сентябры. Йæ рухс дунейæ ахицæн 46-аздзыдæй. Адæм кæрæдзийæн аргъ кæнынц субъективен æгъдауæй. Хорз æмæ ’взæр, раст æмæ зылын, рæсугъд æмæ фыдуынд иу цы хоны, ууыл разы лæу иннæ, зынынц æм æндæрхуызонæй. Æнæмæнг, уыдаид Ахмæтмæ рæдыдтытæ. Фæлæ уый йæ æппæт ныфс, йæ зæрдæрыст, йæ темперамент æмæ йæ архайдæй мæсыгау бæрæг дардта йæ дуджы цæрæг лæгты ’хсæн. Цæлыккаты Темболаты фырт Ахмæт царди змæст æмæ хæлхъой дуджы, стыр тохтæ кæм цыд, стыр ныхмæлæууындзинæдтæ кæм æнхъызт, ахæм дуджы. Æмæ цыфæнды уавæрты дæр уыди Лæг. Кæд æмæ Елехъоты Тамбиимæ идеологон æгъдауæй æнгом нæ уыдысты, уæддæр сæ хъысмæттæ рауадысты æнгæс. Махæн цымыдисаг у, Тамби Кавказы хæрзуд æмæ сæрыстыр хъæбул — Цæлыккаты Ахмæтæй цы зæгъы, уый (журнал «Горцы Кавказа», № 1 [19]): «Ахмæт дам суанг эмиграцийы зындæр азты дæр дарддæр æууæндыд уырыссаг демократийы хъомысыл, фæлæ йæ фæстæдæр «царды зилдухæнтæ æмæ цæлхъытæ уыцы хатдзæгмæ æркодтой: Кавказы адæмтæн сæ политикон хæдбардзинадыл тохы зæрдæдаргæ никæуыл у сæхицæй дарддæр». 

Ныууагъта нын йæ чингуытæ, йæ архив. Очерктæ «Кавказ æмæ Поволжье», радзырдты æмбырдгæндтæ «Кавказы хæхты» æмæ «Зубейдайы рæсугъд», роман Кавказы революцийы цауты фæдыл — «Æфсымæр æфсымæры ныхмæ», дыууæ брошюрæйы — «Сæрæвæрæн æмбырды пысылмæтты фракци» æмæ Уæрæсейы пысылмæттæ æмæ федерацитæ». Мыхуыры никуыма рацыдысты ацы дыууæ уацмысы — «Хæххон республикæ» æмæ «Дагестан арты». [20] 

Фæззыгон æнтъыснæг боны Ахмæты чырыны мидæг йе ’мбæлттæ Варшавæйы уынгты куы хастой, уæд дæр цард йæ цыды кой кодта, уæдæ цы. Цард æнæ мæлæт нæй, цард æмæ мæлæт кæрæдзиуыл æлхынцъбыд сты. Йæ радзырдтæй иуы Ахмæт мæлæты хоны «æнæкæрон нæуæвынад». «Ууыл ахицæн. Кæрон!» — фыста Цæлыччы-фырт. Мæлæт уымæн уыд йæ «цинтæ æмæ зынты, хъæлдзæгдзинад æмæ уæлахизты кæрон...» Кæддæр афтæ кæмæй загъта — «Никуы дын басæтдзынæн!» — уыцы царды æцæгдзинад ныр æрсабыр кодта Къæдзæх-Лæг — Цæлыккаты Темболаты фырт Ахмæты дæр. 

1. По-турецки статья называется так: М. Айдын Туран. Фыртыналы йылларда бир мюджаделе адамы. Ахмет Нимболатович Тсаликкаты (1882–1928). 

2. Ахмет родился в сел. Ногпысылмонкау, образованном выходцами из Куртатии. У его отца Темболата было два брата Данелбег и Амзор. Данелбег был генерал-майор русской армии, герой русско-турецкой войны 1877 г. У Ахмета было два брата Солтан и Шамил и еще четыре сестры — Фатимат, Нади, Аминат и Меретхан. Младшая из сестер Меретхап окончила в Казани мусульманскую школу (мæдрис) и потом вышла замуж за кумыкского парня Акима Аджаматланы, их сын Аткай стал народным поэтом Дагестана, классиком кумыкской литературы. 

3. Одно из лучших учебных заведений в крае, открытое 18 октября 1837 г. Обучение велось по особой программе и предполагало подготовку кадров для кавказской администрации. На открытии гимназии присутствовал Николай I, совершавший поездку по Кавказу. Гимназию окончили крупные общественные деятели, писатели и просветители, в их числе Коста Хетагуров, Иналук Тхостов и многие другие. 

4. В осетинской историографии этот факт продолжают тщательно замалчивать. 

5. Видный представитель общественной мысли Башкортостана. Признанный лидер культурно-политического движения мусульман Поволжья. После 1919 г. эмигрировал в Турцию. 

6. Все цитаты приводятся в обратном переводе с турецкого языка. 

7. Джадидизм — реформаторское движение в исламе, связанное с пропагандой «нового метода» (узули джадид) обучения молодежи. Его основателем в России был крымско-татарский общественный деятель Исмаил-Бей Гаспрали (1851–1914). 

8. Яркий представитель общественной мысли Азербайджана. Один из лидеров партии «Муссават// Равенство». После 1921 г. эмигрировал за границу. Подробнее о нем и его деятельности смотри статью Ахмета Цалыккаты «Литература кавказской эмиграции», публикуемой здесь в качестве приложения. 

9. Кавказская или «Дикая» дивизия состояла преимущественно из северокавказских мусульман. Входила в 111 конный корпус генерал-лейтенанта А. М. Крымова, начальником штаба дивизии был моздокский казак полковник Татонов. По оценке современников насчитывала около 1500 шашек. 

10. Пшимахо Коцев (1887–1962) — коннезаводчик, представитель крупной буржуазии. Заместитель председателя ЦК Союза объединенных горцев Северного Кавказа и Дагестана. После 1919 г. эмигрировал в Турцию, затем жил в странах Европы. 

11. Всероссийский мусульманский совет организовал агитационную работу в полках «дикой дивизии», которую возглавил Ахмет Цалыккаты. Войска были разложены и стали непригодны для военных действий в Петрограде. В осетинской историографии роль Ахмета тщательно замалчивается, а сам факт приписывается «старшему уряднику» горско-татарского полка Хаджи-Мурату Дзарахохову. 

12. Тамби Елекоти (1889–1952) юрист, занимался адвокатской практикой во Владикавказе. Принимал активное участие в работе Союза объединенных горцев. Эмигрировал во Францию, где в 30-е годы сотрудничал в ж. «Кавказ», издаваемом Гайдаром Баматовым. Член французского отделения «Северо-Кавказского национального комитета». 

13. На I съезде горцев Северного Кавказа в мае 1917 г. во Владикавказе был образован общий исполнительный орган — ЦК Союза горцев Северного Кавказа и Дагестана. На II съезде в сентябре 1917 г. во Владикавказе подтвердили желание горцев создать собственное государство. В следующем году 11 мая 1918 г. оно было официально провозглашено под названием «Союз объединенных горцев Северного Кавказа и Дагестана». Было образовано правительство во главе с Абдулмеджидом (Тапа) Чермоевым (1882–1937). См. статью Бритаева Е.Ц. Братство // Соч., т. 2. Владикавказ, 1982, с. 95–97 (на осет. яз.) 

14. Микаил Халидов (1866–1936) — полковник русской армии, последний глава Союза объединенных горцев. Эмигрировал в Турцию, жил в странах Европы. 

15. Учитель М.К. Гарданти (1870–1962) работал в это время в Тифлисе в осетинском начальном училище и откликнулся на это событие газетной статьей с характерным названием «Очередная афера». В ней он призывал горцев поддержать русских рабочих и крестьян в борьбе за свободу, равенство и братство. См.: Лолаев Б. П. Пастырь народа. Владикавказ, 1991, с 50—51. 

16. Алихан Кантемурти (1886–1963) — юрист, представитель Союза объединенных горцев в Закавказье. Видный деятель национального и культурно-политического движения кавказских горцев в России и эмиграции. 

17. Саид Шамиль (1901–1981) — внук амана Шамиля, сын его младшего сына Камиля. 

18. Содержание первого номера этого издания изложено в ж. «Мах дуг», 1993, № 5-6, с. 68-69. 

19. Журнал «Горцы Кавказа» выходил в Варшаве с 1930 г. на двух языках — русском и турецком. Его редактором был Барасби Байтуганти (1899–1986). В состав редакции входили уже известные нам делегаты I съезда мусульман России Мехмет-Эмин Расулзаде, Аяз Исхаки, последний глава Союза объединенных горцев Микаил Халилов. Кроме того, Бало Билати, Адылбег Кулати, Салат Фарниати. В 1934 г. журнал был переименован в «Северный Кавказ» и стал основным печатным органом северокавказской эмиграции. 

20. Речь идет о работах Цалыккаты «Горская республика. Физико-географические, статистические и экономические очерки», а также «Кавказ в огне революциии». Судьба этих двух рукописей, как и всего архива, неизвестна.