Ныримæ абаргæйæ рагзаманты адæймагмæ дзаумæттæ уыди бирæ къаддæр, фæлæ сæ пайда кодта дæргъвæтиндæр рæстæджыты дæргъы. Фæллойгæнæг исбонимæ фидар тæгтæй баст уыди. Дзаумайæ, æндæрæй йæм цы уыди — иууылдæр ын уыдысты удгоймæгты хуызæн æмæ-иу сæ алчидæр фæхайджын йе скæнæджы æууæлтæй, алкæй дæр дзы хуыдтой хи номæй, уыди йын йæхи хъысмæт. Уыцы арф æвæрд æууæлтæ раргом кæнын нæ бон бауыдзæн семиотикæйы мадзæлттæй парахатæй пайда кæнгæйæ. Хæдзары дзаумæттæ афтæ арæзт цыдысты æмæ сæ алкæмæй дæр пайдагонд кæй цыди, уымæй уæлдай ма уыди семиотикон миниуджытæй хайджын, ома, уыди цыдæр нысан æвдисæг. Зæгъæм, агуывзæ у дзаума, сыкъа та æрвон миниуджытæй хайджын — уымæй кувгæ кодтой.
Ацы ран нæ хъус æрдарæм, фыдæлтæй нын чи баззад, уыцы æртæкъахыг тымбыл, ныллæг стъолмæ, ирæттæ йæ хонынц фынг|фингæ. Фыдæлтыккон ирон хæдзар дæр æмæ кавказаг адæмты хæдзæрттæ дæр æнæ фынгæй не сфидыдтаиккой. Цардыуаг хорз чи зыдта, уыдоны ныхæстæм гæсгæ алы уазæгæн дæр æвæрдтой сæрмагонд фынг. Ахæм фадат кæмæн нæ уыди, уыцы хæдзæртты дыууæ-æртæ лæгæн æвæрдтой иу фынг. Фæсхæрд-иу сæ айстой æмæ сæ ауыгътой къулыл. Ацы ныхæстыл чи нæ баууæнда, уымæн ма йæ иу хатт зæгъын: æз кæнын чысыл фынджы кой.
Сæ бæрзæнд-иу уыди 50–60 см, ныры европæйаг стъолы бæрзæндæн фынгтæй никæцытæ уыдысты. Мах кæй зонæм, ахæм стъол нæ уыди, фæлæ æртыкъахыг чысыл тымбыл тæбæгъ. Афтæ йæ уымæн хонын æмæ фынджы чъири уыди тæбæгъау чъилджын, къуырф. Уымæн æвдисæн сты ирон æрмæджытæ дæр. Фынг у, цалдæр æмбарынады кæмæн ис, ахæм дзырд: стъол — дзаума — минас. Афтæ у гуырдзиæгтæм, балхъартæ æмæ хъæрæсейæгтæм дæр.
Абайты Васойы æвзагиртасæг куыстытæй базонæм, дзырд «фынг» куыд равзæрди, уый. Дзырддзæугæ ахуыргонды хъуыдымæ гæсгæ ацы дзырд æмхиц у рагон индиаг, ирайнаг æмæ бердзенаг дзырдтимæ, йæ уидагмæ гæсгæ та у рагирон дзырд. (5, т. I, 498 ф.) Адæттæ иууылдæр дзурæг сты, æртыкъахыг фынг тынг рагон кæй у, ууыл. Фæсхæрд æй къулыл кæй ауыгътой, уый та у, цæугæцардгæнæг скифæгты рæстæгæй кæй æрцыд, уымæн æвдисæн. Антикон фыссæг Аммиан Марцелин куыд зæгъы, афтæмæй ма нæ дуджы IV æнусы аланты иу хай кодтой цæугæцард. Æмæ, ай-гъай дæр, цæугæцардгæнджыты дугæй æнæмæнг цыдæртæ æрхæццæ фæстæдæры фæлтæртæм.
Тынг дзæбæх алыхуызон хъæдын æртыкъахыг фынгтæ ссардтой алайнаг дæлдзæх зæппæдзты. Фыццаг хатт кæй ссардтой, уыцы фынг уыди VII–VIII æнусы конд æмæ разынди Архоны зæппадзы, уый фæстæ Кисловодскы сахармæ хæстæг, Рим-гора чи хуыйны, уыцы зæппадзы разынди чысыл фынг. Ноджыдæр ма иу фынг ссардтой Хъæрæсейы Хасауты хъæумæ хæстæг дæлдзæх зæппадзы. Уыдонæй цы рагагъоммæйы анализ скодтой, уый нын фадат дæтты ахæм хатдзæг скæнынæн: ацы фынгтæ сæ арæзтмæ æмæ сæ нысаниуæгмæ гæсгæ дæр сты ирон фынгты хуызæн. Уымæ гæсгæ нæ бон зæгъын у: иу уыди сæ рæзты фæндаг. Уымæн та æвдисæн у, алайнаг культурæйы æууæлтæ ирон адæмы цардыуаджы бирæ заманты кæй нæ сихсыдысты æмæ сын иумæйаг культурон фæтк кæй уыди, уый.
Зæгъын ма хъæуы, ирæтты ныллæг фынгтæ цалдæр хуызы кæй уыдысты, уый тыххæй дæр. Иуæй-иу æртæ кæнæ цыппæркъахыг фынгтæн уыди æмдымбылгонд цыппæрдигъон чъиритæ. Сæ бакастмæ гæсгæ æмхуызон кæй уыдысты — асæй чысыл, сæ къæхтæ — ныллæг, уый хынцгæйæ зæгъæн ис, фыццагдæр фынгтæ тымбыл æмæ æртыкъахыгтæ кæй уыдысты, уый. Æртæ æрæнцайæны сын кæй уыди, уый руаджы лæууыди фидар æмæ уыди лæууæн дзаума. Æртæ у, алы предметæн дæр æнæфæцудгæ фидар æнцой чи аразы, ахæм æппæты къаддæр нымæц. Нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм иуцалдæр ирон уадзæн зæгъинаджы:
Фынг дæр æртæ къахыл лæууы.
Фынг æртыкъахыг у.
Æртæ зæрдæйæн адджын у.
Къухы цы æрмæджытæ ис, уыдонмæ гæсгæ нæ бон зæгъын у, æмдымбыл, æртыкъахыг фынгтимæ ма уыцы иу рæстæг æндæр хуызæттæ дæр кæй уыди. Алтайы Пазырыкы угæрдæнты кæй ракъахтой, ахæм цыппар салд обауы наукæйæн балæвар кодтой нæ дуджы агъоммæйы V—IV æнусты цæугæцардгæнджыты культурæйы æгæрон зынаргъ цыртдзæвæнтæ. Махæн дзы цымыдисаг сты, дæргъдымбыл хъæдын фæндаггон стъолтæ, цыппæргай садзгæ къæхтæ сын, асæй уыдысты фынджы йæстæ. Уыцы культурæ æввахс уыди скифтæн. Ахæм хъуыды дæр ис, зæгъгæ, уыцы культурæ сæ туджы кæмæн уыди, уыдон дзырдтой ирайнаг ныхасыздæхтыл. Гъе, уымæ гæсгæ, уæды фынгтæ фæстæдæры фынгтимæ æмиæстæ кæй уыдысты, уый æнæнхъæлæджы хабар нæу. Сæ конд кæмæн нæ ивта, уыцы кæронмæ æххæстарæзт фынгтæ æвдисæн сты сæ фæзындыл 2500 азы кæй цæуы, уымæн. Ныллæг æмæ садзгæкъах фынгтæ æнцон архайæн уыдысты цæугæцардгæнæг адæмæн, чъилджын кæй уыдысты, уый руаджы фынг уыди, хойраг кæм æвæрдтой, ахæм къахджын тæбæгъы хуызæн.
Бæлвырд уавæртæ хынцгæйæ, зæгъæн ис, æмæ тугхæстæг знæмтæ уыцы иу заманты кæй пайда кодтой æмхуызон хæдзары дзаумæттæй. Кæй кой скодтам, уыцы дыууæ хуызы фынгтæ сты абоны ирæттæм дæр. Æмæ сын уæд, æвæццæгæн, æнæ уæвгæ нæ уыди рагзаманты дæр. Иу ахæм фынг ссардта этнолог Калоты Б.А. Гæлиаты хъæуы йæ балцы рæстæг. Иннæ — дæргъдымбыл, цыппæркъахыг фынг ис Дзывгъисы кувæндоны. Дзуары бон-иу кусарт уыцы фынгыл кодтой.
Фынгыл кусарт кæй кодтой, уый тыххæй кæсæм иуæй-иу нарты кадджыты дæр. Ууыл дзурæг сты революцийы размæйы ирон адæмы культурæ иртасджыты æвдисæйнæгтæ дæр. «Фынг» уыди хæдзарон кусартгæнæны рагон æууæлтæ æмæ кусæрттагæн йæхи иугæнæг дзырд. Уымæн тынг бæлвырд æвдисæн сты скифты заманты ингæнтæ æмæ фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттæ.
Адæмон сфæлдыстады нæ рагфыдæлты рæстæг æмæ суанг ныр, XX æнусы кæрон дæр ирæттæм «фынг» у тынг кадджын, Хуыцауы комытæфдзыд. Нæ хъуыды бафидар кæныны тыххæй байхъусæм ирон цардыуаг иртасджытæм. Сæдæ азы размæ ахуыргæнæг Кокиты Саукуыдз йæ очерк «Записки о быте осетин»-ы къонайы рæхысæн цы ахъаззаг нысан уыди, уый бафиппайгæйæ, фыста: «Йæ ахадындзинадмæ гæсгæ хæдзары дзаумæттæй дыккаг бынат ахсы фынг. Хæрын ирæттæм тынг ахсджиаг, бæрæгбойнон кадджын у. Ирон лæг комдзаг скæныны размæ зæрдæбынæй бакувы, раздæр Хуыцауы ном ссары, зæдтæ æмæ дауджытæй алкæмæн дæр батабу кæны. Кæй зæгъын æй хъæуы, ирон лæджы цæсты тынг кадджын у фынг, уый йæ æдзухдæр æфсады, æдзухдæр ын хæринаг æрæвæрынц фынгыл. Фынг у зырнæйзылд чысыл стъол, лæууы æртæ къахыл; кæны йын, фылдæр уæвæн нæй, ахæм кад; хæргæ-хæрын нæ фæтчы æнаив ныхæстæ дзурын, уæлдай змæлд кæнын; фынг бафхæрæгæн хæдзары хицау нæ ныббардзæн; лæг фынджы номæй ард дæр хæры, йæ фыдæх дæр æфтауы. Ирон лæгæн йæ хæдзары рæхыс æмæ фынджы хуызæн сусæг миниуджытæй хайджын, табуйаг ницы ис». (19, 82 ф.)
Ныр дæр ма ирæттæ сæ ныхасы уадзæн фæзæгъынц фынджы кад æмæ сыгъдæгдзинадыл дзурæг æмбисæндтæ. Иуцалдæр дзы æрхæсдзынæн:
Ирон фынг æгъдауæн у.
Ирон фынг зонд амоны.
Алы фынг дæр йæ фарн йемæ хæссы, йе ’гъдау ын æххæст хъæуы.
Фынджы фарн бирæ уæд, фынг бахатыр кæнæд.
Табу фынджы фарнæн.
Ацы æмбисæндтæ ирæттæ дзурынц, æнæуи куы фæхæрынц, уæд дæр æмæ бæрæгбоны фынгыл дæр. Æртыкъахыг тымбыл фынг сыстæм ис, фæлæ фынджы æгъдæуттæ æмæ фæтк нæ фесæфтысты. Фæстаг ссæдз, чи зоны, дæс æмæ ссæдз азы дæргъы, ирон хæдзæртты фæарæхдæр сты фынгтæ, фæлæ рагон фынгæн уый у æрмæстдæр йæ хæрв. Фынг сси нæ историйы бæлвырд замантæ бæрæггæнæг æууæл, этникон бынæттон нысан.
Уыцы хуызы хынцинаг у фынгтæн сæ иудадзыгон конд. Сæ фылдæр сты æмдымбылтæ, æрæвæргæйæ æнгомдæр цæмæй лæууой, уый тыххæй сæ къæхтæ вæййынц хæлиу. Хатгай, фынгты фыдæлтæй баззайгæ хуызтæн, уæлдайдæр се стырдæртæн, сæ къæхтæ баст вæййынц т-йы æнгæс зырнæйзылд иугæнæнæй. Кæрæдзийæ æмдæрддзæф сагъд къæхты раст хæххытæй куы баиу кæнæм, уæд дзы рауайдзæн æмвæрсыг æртæкъуымон. Бæлвырддæр дзургæйæ та, нæ разы ис кæрæдзиуыл баст дыууæ геометрион нывы: зиллакк æмæ йæ астæу нысангонд æртæкъуымон, зæгъæн ис, æмæ уый у æрдзон хуызы райгуыргæ ныв. Ахæм æрдзон хуызы конд нывтæ рагзамантæй фæстæмæ бирæ адæмтæм уыдысты зæххон æмæ уæларвон æууæлтæ бæттæг нысан.
Тымбылæг, зиллакк, æххæст цыппаркъуымон æмæ æндæр нымæцтæ, геометрион буæрттæ æмæ нывтæн æрмæст математикæйы сæ кой нæ уыд — уыдон ма æвдыстой дунейы сконды фидыц, уыди сын бæлвырд магион æмæ фæткон ахадындзинад.
Нымæцтæ сты, предметтæ дыууæ æмæ фылдæрæй уæлæмæ нымайын кæй байдайæм, уый бæрæггæнæг. Нымæц иу у, йæхи сæрмагонд нысаниуæг кæмæн ис, æрмæстдæр ахæм истæй ном. Æртæ у æххæст нымæцыл нымад. Æртæ канд æппæтæй æххæст алæмæттаг сурæт æвдисæг нæу, фæлæ ма у стъалыты дуне æвдисæг поэтикон таурæгъты æмæ æхсæнадон цардарæзты иугæндзон сурæт. Æртæ кæд у змæлæг дунейы иудзинад æвдисæг, уæд цыппар та у уыцы дунейы алы змæлæг хуызты иудзинад æвдисæг.
Нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм, зиллакк кæй уыди иудзинады, æгæронады, кæронмæ конды æппæтæй æххæсты æвдисæн.
Нымæц æртæ комкоммæ баст у æртæкъуымонимæ. Бирæ адæмты дунесконды поэтикон системæты æмварс æртæкъуымон нысан кæны йæхи нымæцы мидис, гуырдздæттæг зæхх, фæрæзты гуырæн, æппæтæй æххæст, тыгъдады бæрц, Фыд, Фырт æмæ Сыгъдæг Уд æмæ дун-дунейы æртæ хайы. Ныры ирон адæмы æмæ уыдоны фыдæлты æрвылбоны царды, се ’взаджы æмæ фольклоры тынг пайдагонд цыди æртæкъуымон æмæ нымæц «æртæ»-йæ. Гъе, афтæмæй нæ бон дзурын у, рагзамантæй фæстæмæ фынджы арæзты кæй уынæм уæлфæдзæхстон нымæцты æмæ уыдоны æмахаст геометрион нывты фидар æмиуад, уый дæнцæн хæссинаг.
Хæдзары дзаума саразын æмæ, йæ нысан цы у, уый бамбарынæй ницы хъауджыдæр уыди. Аразыны куыст æмæ мифологион зондахаст фидар тæгтæй баст уыдысты суанг астæуккаг æнусты дæр. Чысыл дуне æмæ стъалыты дуне иу кæй кодтой, гъе уымæ гæсгæ адæймаг йæхи дæр æмæ, йæ алыварс цæстæй цы уыдта, уыдон иууылдæр кодта Хуыцауы комытæфдзыд. Алы дзаума дæр адæймаджы къухты фæллой кæй у, уый зыдтой, фæлæ уыдон уыдысты, Хуыцауы рахиз армы бын кæй кусы, уый руаджы. Æрдзы мидæг дыууæ æмхуызон дзаумайæн уæвæн нæй, уæвгæ та сæ алчидæр фæтырны, иу сурæт сын цæмæй уа, уымæ. Афтæ адæм дæр сты алыхуызæттæ, фæлæ сегас дæр тырнынц æрмæст Чырыстийы хуызæн уæвынмæ.
Фынджы тыххæй цы базыдтам, уыдон сты дыууæ геометрион нысаны — иугонд зиллакк æмæ æртæкъуымон. Уыдон сæхæдæг дæр фидауцы хос сты агъуысты къултæй арæзт расткъуымонæн. Къултæ, адæймаджы бар кæуыл цæуы, уыцы тыгъдадæн канд арæнтæ æвæрæг не сты, фæлæ ма сты дунейы алырдæмыты тырнæг дæр. Адæймаг рагæй фæстæмæ кæм цæры, уыцы цæрæн у чысыл дунейы хæйттæй иу, хæдзары Хуыцауы фарн та ис къонайы рæхыс æмæ хæдзарон хæсгæ нывæндтæгæнæн фынджы.
Кæд нæ хъуыдытæ æцæгæн райсæн ис, уæд тымбыл арæзт фынг æнусон цæмæн рауад, уый хъуамæ уа æмбæрстгонд. Рагæй фæстæмæ фынгтæ уыцы иу хуызы арæзт кæй цыдысты, уый дзурæг у, стыр мидисхæссæг кæй сты, ууыл. Фынгæн йæхийæн æмæ йæ хæйттæй алкæмæн дæр æнахуыр стыр нысаниуæг кæй уыди, гъе уымæ гæсгæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ дæтгæ æгъдæуттимæ фынг æрхæццæ абоны онг.
Æгъдæуттæ æрвылбоны цардмæ хастой дунæйы сконды тыххæй сæ уырнындзинæдтæ. Уыимæ рауайы афтæ: æгъдæуттæ цас вазыгджындæр рауайынц æмæ фылдæр нысантæ хæссæг вæййынц, уыйас къаддæр вæййы сæ социалон ахадындзинад; цас æгъдау хуымæтæгдæр уа, уыйас йæ хæс вæййы алывæрсыгдæр. Уыцы хуызы дисы бафтауы, ныллæг тымбыл фынгтæ цæугæцардгæнæг скифты культурæйыл куыд сахадыдтой æмæ сæ кавказаг иннæ адæмтæ фæлтæрмæдæтгæ æгъдæуттимæ фынг æрхæццæ абоны онг.
* * *
Адæймагæн йæ культурон историйы дæргъы æнæ хæдзары дзаумайæ цæрæн нæ уыди, пайда сæ кодта æрвылбоны царды. Адæймаг хæдзары дзаумæттæй незамантæй фæстæмæ æнувыдæй кæй пайда кодта, уый йын фадат ратта, цæмæй сæ бæрæгбæтты рæстæг дæр пайда кæнын байдайа. Ацы ран нæ ныхас уыдзæн бæгæнынуазæн сæрмагонд къусты тыххæй.
Хæдзары дзаумæттæ, уæлдайдæр та бæрæгбæтты кæмæй пайда кæнынц, уыдонæй алкæцыдæр хайджын вæййы, уæларвон тыхтимæ баст чи у, ахæм сæрмагонд миниуджытæй.
Ирон адæм æй хонынц нуазæн/синон/хъалац. Сегас дæр фæзындысты незамайнаг рæстæджы æмæ сын æмткæй райсгæйæ ис иумæ бæттæг бындур.
Уыцы нуазæнтæ арæзтой хъæдæй æмæ-иу сæ сфæлыстой сырдты хуызы конд дзуæртты сурæттæй æмæ орнаментты хуызæн нывæфтыдтæй. Нуазæн рагзамайнаг кæй уыди, уымæн æвдисæн уыдысты, йе ’ддаг хуыз кæй нæ аивта, цыргъагæй конд нывæфтыдтæй фæлыст кæй уыд æмæ дзы æрмæстдæр куывдты кæй пайда кодтой, уыдæттæ. Цы хуызтæ дзы зонæм, уыдон нæ дисы æфтауынц, сæ хæйттæ куыд æмиæстæ сты æмæ куыд бæстон куыстгонд æрцыдысты, уымæй. Дзырд дæр ыл нæй, ахæм нуазæнтæ æмæ хъалацтæ аразын йæ бон уыди хъаруджын, фæлтæрдджын нывæфтауæгæн.
Ай-гъай дæр, уыцы бæгæнынуазæнтæ-иу хæдзарæн уыдысты зынаргъ æмæ сæ иу фæлтæр иннæмæ лæвæрдта. Цæмæй фылдæр лæууой, уый тыххæй ирон адæмы цардыуаг зонæг Тугъанты Махарбеджы ныхæстæм гæсгæ ногконд нуазæнтæ фыхтой, сой æмæ-иу фæнык кæуыл ныккодтой, ахæм доны. Ахæм мадзалы руаджы-иу фæфидар сты мæнгæфсон къусы тæнæг къултæ æмæ-иу ын ацы æрдзон ахорæн ратта бæлвырд хуыз. Нуазæнтæ ма бæрæг дардтой, сæ хæцæнтæ сырды сæрты кæнæ æххæстгуыр сырдты хуызæн кæй уыдысты, уымæй дæр. Арæхдæр сын кодтой сыкъаджын фырыты æмæ дзæбидырты сæртæ. Ахуыргæндтæ куыд зæгъынц, афтæмæй уыцы фæткæн ис арфуидаг æмæ баст уыди скæсæнирайнаг цæугæцардгæнджытимæ.
Æнæ бафиппайгæ нæй, уыцы нуазæнтæ æмæ хъалацтæн сæ бæрцуат ивгæ кæй нæ кодта, уый дæр. Зæгъæм, математикон статистикæйы мадзæлттæ хынцгæйæ, бæстон куыстгонд кæй цыдысты, уый руаджы сæ бæрцуат иудадзыгдæр уыди 800–1500 æмæ 2000 кубон см. Бæгæны нуазæнтæн се ’ддаг конд кæй нæ ивта, уымæ гæсгæ сæ бæрцуат уыди æдзухдæр иухуызон.
Кувинаг бæгæны кæм кодтой, уыцы нуазæн хъуамæ уыдаид йæ нысаны аккаг. Фыццаджыдæр-иу хъуамæ рауадаид аив æмæ иннæты æхсæн бæрæг дардтаид. Бæгуыдæр, дзуæртты номыл иттæг хорз конд нозт-иу хъуамæ рауагътаиккой рæсугъд нуазæнтæм.
Бæрæгбоны фынгыл нуазæн æнæмæнг хъуыди дзаг кæнын. Дзаг нуазæн уыди хорæрзады, исбоны æмæ бæркады нысан. Нуазæнтæ, хъалацтæ нозтæн бæрцуат йеддæмæ ницы уыдысты, фæлæ бæрæгбоны рæстæг сæ ахадындзинад стыр уыди. Кувинаг бæгæныйæ дзаг нуазæны вæййы, кувæг адæмы цардмæ бар чи дары, ахæм ахсджиаг мидис, ома, нуазæн куыд дзаг у, уæ рæбынтæ дæр афтæ дзаг уыдзысты.
Фыдæй фыртмæ цæуæг уырнындзинæдты æхсæн дзырд дзаг нысан кодта исбон æмæ æппæт хорзæхтæй хайджын уæвын. Дзырд афтид та амыдта хус, ома хуыскъ, фыдбылыз, мæгуыр. Ирон бинонтæ-иу хæрзиуæг курæгæн «нагъ» никуы загътой, дзырдтой-иу: «дзаг нæм у». Уый фæсномыгæй нысан кодта: цы курыс, уымæн нæм йæ кой дæр нæй.
Нуазæн дæр, иннæ хæдзары дзаумæттæ дæр бæрæгбоны заман хъуамæ уыдаиккой дзаг нозтæй дæр æмæ хойрæгтæй дæр. Афтид дзаума уыди æбæркады нысан, адæймагæн фыдбылызхæссæг. Дзаг иу хъуыддагæн уыди йæ кæрон, иннæмæн йæ райдайæн. Зæгъæм, адæмы куывдтытæ-иу фæхæццæ сты зæххæй уæлæрвтæм, дзуæрттæм. Афтид къусæй ничи скуывтаид, æххæст дзаг чи нæ уыди, ахæм нуазæнæй кувæджы ныхас искæдæм фехъуыса, уымæн уæвæн нæ уыди. Нæ хъуыдытæ бафидар кæнынæн нын фæахъаз уыдзысты Нарты кадджытæ. Таурæгъты дзуринаг нæртон адæм-иу сæ куывдты Хуыцау æмæ йæ дзуæрттæм куывтой, Уацамонгæ кæй хуыдтой, уыцы къусæй. Уыцы алæмæттаг нуазæн ахæм миниуджытæй хайджын уыди æмæ-иу зыдта, кæм цы ’рцыди æмæ чи фесгуыхти, уыдæттæ. Уæларвон хъомысæй хайджын уыди æмæ-иу æцæгтæ дзурæджы дæр базыдта, мæнгзæгъæджы-иу багæды кодта. В.Ф. Миллеры куыстытæй æмæ Абайты Васо куыд сбæлвырд кодта, афтæмæй Уацамонгæ амоны Хъайтарты «æрвон амонæн æнгуылдз». (5, т. IV, 29 ф.)
Нарты Уацамонгæ йæ миниуджытæм гæсгæ уыди, «историйы фыд» Геродот нæ дуджы агъоммæ V æнусы кæй тыххæй фыста, скифты уыцы хъалацы хуызæн: «Афæдз-иу иу хатт алы паддзах дæр йæ зылды æрцæттæ кодта сæнтæ сæмхæццæ кæнынæн мигæнæн. Нуазыны бар дзы-иу уыди, фыдгултæй иу уæд та чи амардта, ахæмтæн. Фыдгултæй амарын кæй къухы нæма бафтыд, уыдонæн уыцы къусæй нуазыны бар нæ уыди, æгады бынаты чи баззад, уыдон-иу иуварс бадтысты. Скифтæм уымæй худинаг дæр ницы уыди. Знæгтæй бирæ чи амардта, ахæмæн та-иу дыгай нуазæнтæ лæвæрдтой æмæ-иу сæ уыциу нозт бакодта». (IV, 66)
Ирон этнологийы æмæ адæмон сфæлдыстады æрмæджытæ нын фадат дæттынц, ацы къус йе ’ддаг фæлыстмæ гæсгæ рагон кæй у, уый фидарæй зæгъынæн. Бæрæгбон кæмæй пайда кодтой, уыцы бæгæнынуазæнтæ цыдысты кувинаг нозт æмæ нывондаджы бæсты. Ууыл бæлвырд дзурæг факттæ фенæн ис, Тыбау-Уациллайы куывды. Æрвылаз дæр-иу дзуарылæг, иу бæрæгбонæй иннæмæ чи фæлæууыд, уыцы бæгæныйы нуазæнмæ кæсгæйæ (иуæй-иу хатт та-иу уыди æхсырæй дзаг) базыдта, фидæны кæмæ цы кæсы, уый, дзæбæх-иу кодта рынчынты, æнхъæлцауты та — ныфсвидар.
Уæдæ, афтæ зæгъæн ис, æмæ, фыдæлтæй баззайгæ æгъдæуттимæ баст нуазæн æмæ æртыкъахыг тымыбыл фынгæн ис, бирæ æнустæ кæуыл цæуы, ахæм истори. Сæ дыууæ дæр нын æвдисæн сты, ирон адæмы материалон æмæ удварны культурæтæ куыд æнгом баст сты, уымæн. Æвæдза, хорз сæ зонæм, зæгъгæ, æнхъæл кæмæй уыдыстæм, уыцы хæдзары дзаумæттæ нын цы æмбæхст арф мидис раргом кодтой!
Уарзиаты Вилен
Ирон бæрæгбæттæ незамантæй абонмæ
Ратæлмацгæнæг — Бицъоты Гриш
[Цæгат Ирыстоны гуманитарон иртасæнты институт, 1995]
