Цыбырты Людвиг 

Журнал «Мах дуг», 2003, №7 

1956 азы каст фæдæн институт æмæ райдыдтон кусын Цхинвалы. Мæ алыварс акастæн æмæ, ме ’мцахъхъæнтæй мæ цæст кæуыл æрхæцыд, уыдонæй иу уыди Гиуæрги. 

Скъолайы ахуыры рæстæг нæ зыдтам кæрæдзи: уый ахуыр кодта фыццæгæм (гуырдзиаг) скъолайы, æз та — дыккæгæм (уырыссаг) скъолайы. Уый фæстæ Гиуæрги йæ ахуыр адарддæр код та Калачы, æз та — Дзæуджыхъæуы. Стæй нæ дыууæ дæр æрбаздæхтыстæм нæ райгуырæн Хуссар Ирыстонмæ. 

Нал æй хъуыды кæнын, фыццаг куыд базонгæ стæм лæгæй-лæгмæ уый, фæлæ не ’ввахс базынд мæ зæрдæйæн æрхаста цин. Арæх афтæ вæййы: адæймаг дæ зæрдæмæ цæуы, фæлæ дæ исчи куы бафæрса, цæмæн, зæгъгæ, уæд ын дæ бон дзуапп раттын нæ бауыдзæн. Афтæ уыдис мæ уавæр дæр. 

1967 азы мæ зæрды æрæфтыди бинонты хъуыддаг бакæнын . Ахæм рæстæг алчидæр агуры æввахс адæймаг къухылхæцæгæн, царды йын æфсымæрæн чи сбæзза. 

Мæн æвзарын нæ бахъуыд: æрлæууыдтæн Гиуæргийыл. Чындзæхсæвæй къуыри раздæр æм бацыдтæн хæдзармæ изæрырдæм. Ракасти мæм, æмæ нын асинты цур ацайдагъ ныхас. Куы йын бамбарын кодтон ме ’рбацыды сæр, уæд мын не сразы. Фæстæдæр куыд рабæрæг, афтæмæй, цыбыркъух кæй уыд, уый йæ хъыгдардта. Ацы хабар фыццаг нæ рахатыдтон, уæвгæ йæ куы рахатыдтаин, уæддæр мæ бон баххуыс кæнын нæ уыд: мæхæдæг дæр чындзæхсæв хæсы æхцайæ кодтон, суанг мæ цардæмбалæн дæр æппæты асламдæр къухдарæн балхæдтон 13 сомæй! Иу дзырдæй, Гиуæргийы сразы кодтон. 

Уыцы бонæй фæстæмæ тынг сæввахс стæм, æфсымæрты цард кодтам, нæ цæхх, нæ кæрдзын нал хордтам æнæ кæрæдзи, не ’фсинтæ та уæдæй фæстæмæ хоты цард кæнынц. Фырбуцæй мæ хуыдта «Людовико». 1969 азы йæ ног чиныг «Æхсæв æмæ бон» куы рацыд, уæд мын æй балæвар кодта ахæм фыстытимæ: «Людовико! Ацы чиныг дын фæлдыст фæуæд. Æфсымæрдзинады охыл. Дæхи чысайнаг Бестау». 

1978 азы, докторы диссертаци бахъахъхъæныны фæстæ фæдзырдтон мæ хæлæрттæм, зонгæтæм. Бестау цæуынæн нал уыди, фæлæ зынтæй, лæдзæг æмæ Сæлимæты фæрцы æрбацыди. Мæн тыххæй йæм куывды бар куы ’рхауд, уæд æрымысыд нæ ныхас мæ чындзæхсæвы размæ æмæ афтæ: «Уыцы изæр дæхи фæнд кæй атардтай, уый тыххæй дæ цæрæнбон бирæ. Куы нæ сразы уыдаин, уæд дæ хуызæн æфсымæрæй æнæхай фæцадаин». 

Никуы мæ ферох уыдзысты йæ рынчыны бонтæ, цæстыты раз бонæй бонмæ куыд тади. Тынг зын уыд йæ фарсмæ бадын, йæ хъизæмармæ кæсын, мæхи-иу ныффидар кодтон, фæлæ-иу хæдзарæй куы рахызтæн, уæд-иу мæ цæсты бынтæ бауымæл сты. Зæрдæ бынат нæ ардта адæймаджы æдыхдзинадæй: дæ фарсмæ дæ уарзон æмбал бонæй-бонмæ æввахсдæр кæны мæлæтмæ, æмæ йын дæ бон баххуыс кæнын ма уæд! Æмæ-иу мæ зæрдыл арæх æрлæууыдысты Дзаболаты Хазбийы рæнхъытæ: 

Лæг фæразы йæхи уды рисæн, 

Лæг фæразы хъыгæн æмæ низæн, 

Искуы исчи куы стыхса дæ разы, 

Ды зын сахат йæ уæлхъус куы лæууай 

Æмæ баххуысхъом уымæн куы нæ уай. 

70-æм азты райдиан Ирыстоны рапарахат, фашизмы ныхмæ тохы чи фæмард, уыцы хæстонтæн цыртдзæвæнтæ аразыны хъуыддаг. Мæ райгуырæн хъæу Зарæй цы фæсивæд фесæфт, уыдоны нæмттæ сæнусон кæнын райстон мæхимæ. Цырт аразын райдыдтам 1972 азы фæззæджы æмæ нын тынг зын уавæрты, æнæ хицауады æххуысæй, фæцис иннæ аз 9 маймæ. Арæзтад куыд цыд, уый бæстонæй зыдта Бестау, цыртдзæвæн йæ бындурыл куы æвæрдтам, уæд та йæ мемæ акодтон Зармæ. 

1973 азы 9 май ссис мæ царды тæккæ амондджындæр бон. Кадджын митингмæ æрæмбырд сты облæст æмæ районы разамонджытæ, уазджытæ Цхинвал, Калак æмæ Дзæуджыхъæуæй. Митинджы программæ нывыл сарæзта Хуссар Ирыстоны пединституты студентты клуб «Аполлон». Митинг байгом кодтон мæхæдæг. Бестаумæ ныхасы бар куы æрхаудта, уæд загъта, Людвиджы фæрцы, дам, иттæг хорз зонын, цы уæззау уавæрты архайдтат цыртдзæвæн аразгæйæ, уый. Хъæубæстæн арфæйы фæстæ загъта, æз дæр, дам, æнæ хуынæй не ’рбацыдтæн уæ бæрæгбонмæ, ныффыстон сæрмагонд æмдзæвгæ. Æмæ йæ бакасти. Мæнæ уыцы æмдзæвгæ: 

Зары, 

Раст цыма Нары, 

Зæххæй сыстади дурцырт. 

Хохаг саггуырдты ’хсарыл 

Уый æнус-æнус дзурдзæн. 

Хæст куы сыгъдис æвирхъау, 

Зæхх куы нынкъуыст йæ нæрдæй, 

Уæд ирон лæджы цирхъ дæр 

Хурмæ скалдта цæхæртæ. 

Рацыд туджы тæрккъæвда. 

Дардыл сызмæлыд бæстæ. 

Цал цæрæццаджы скъæфта 

Уæд йæ саулохаг хæстмæ! 

Сау сынтытау фæстæмæ 

Сау гæххæттытæ тахти; 

Уыд зындойнаг хæст-тæмæн. 

Цæссыг тугхæццæ тагъди. 

Уæд ирон лæджы рондзæй 

Мæры нæвгъау цы хъардта, 

Уæд уæлахизы монцæй 

Судзгæ цал уды ’рхаудта, 

Уарзон буц чызджы риуы 

Уæд цы уарзт-дидин бахус. 

Мады судзаггаг ниуын, 

Сидзæр сабиты сагъæс 

Ацы дурæн йæ хуылфы 

Ныр æнусмæ цæрдзысты. 

Ома уыцы хæст-тыфыл 

Мауал бауадзæм сыстын. 

Зары, 

Раст цыма Нары, 

Сыстад кадгæнæг дурцырт, 

Уый ирон лæджы ’хсарыл 

Ныр æнусбонмæ дзурдзæн. 

Ралæууыд 1982 аз. Бестауы амæлæтыл рацыди цыппар азы. Йæ райгуырдыл та — 50 азы. Æз сфæнд кодтон поэты юбилейон изæр саразын. Баныхас кодтон театры директоримæ бынаты тыххæй. Ссардтон Гиуæргийы æввахс адæмæй бирæты, æмбырды чи хъуамæ уыдаид, ахæмты. Иу ныхасæй, бирæ бакуыстам, цæмæй мысæн изæр нывыл ацыдаид. Арвыстам хуынды гæххæттытæ. Æрцæуынæй зæрдæ бавæрдтой фысджыты къорд Дзæуджыхъæуæй, йе ’мбæлттæ Калакæй. Булкъаты Михал рынчын уыд, æмæ Самтредиайæ развæлтау æрæрвыста йæ хъуыдытæ Бестауы тыххæй (рацыдысты газет «Хурзæрин»-ы 2002 азы 30 ноябры). Юбилейæ (5-æм май) бон раздæр ацыдтæн Калакмæ, цæмæй Бестауы æрдхорд æфсымæр Зураб Ломидзейы æххуысæй телеуынæны кусджыты дæр æрбахонæм Цхинвалмæ. Мæ хъуыддæгтæ куы сарæзтон, уæд ратагъд кодтон фæстæмæ: изæры 5 сахатыл ма хъуамæ уыдаид фæстаг репетици. Хæдзармæ æрбахæццæ дæн, мæ фæндаггон хызын æрæвæрдтон къæсæрыл æмæ тагъд-тагъд араст дæн театрмæ. Уыцы сахат мæм мæ бинойнаг рахъæр кодта, раздæх фæстæмæ, юбилей, дам, нал уыдзæн, Санахъоты Феликс нæ дæтты бар. Афтæ нын нæ цæттæ хъуыддаг нæ хъуырæй фелвæста нæ обкомы фыццаг секретарь. Уый йæ куысты фæстаг азты йæхиуыл афтæ фервæссыд, æмæ йæ дзабыртæ дæр зæххыл нал ныдзæвыдысты. Абоны онг дæр æй не ’мбарын, цæмæн афтæ бакодта. Æвæццæгæн, æм хъыг фæкасти мысæн изæр саразыны фæнд йæхицæй кæй нæ рацыд, уый. 

Гиуæрги уыди стыр курдиаты хицау, куыд адæймаг афтæ дæр. Йæ цыбыр зæххон царды уый йæхицæн скодта бирæ æрдхорд æмгæрттæ. Бестауы фæрцы раджы базонгæ дæн Шамил, Æхсар, Камалимæ, æмæ сæм æз дæр æфсымæры цæстæй кæсын. Мæ зæрдыл лæууы, куыд тыхстис Æхсарæн йæ уæлдæр ахуыры тыххæй. Цыдæр субъективон аххоссæгтæм гæсгæ уымæн нæ бантысти Дзæуджыхъæуы диплом райсын. Æз уæд куыстон Хуссар Ирыстоны пединституты фæсаууонмæ ахуыры деканæй. Бестау æмæ иннæ лæппуты курдиатмæ гæсгæ Æхсар ссис нæ институты студент. Хъуыддæгтæ цыдысты нывыл, фæлæ лектортæй иуы митæ Æхсары зæрдæ фæхъыг кодтой, æмæ уый адыл хъуыддаг бакъуылымпы. 

Бестауы амонд фæци бинонты ’рдыгæй. Йæ гуырæн бон сын сси стыр бæрæгбонау. 5-æм майы æрæмбырд вæййынц, æмæ поэты ном зæрдæбынæй ссарынц йæ къай Сæлимæт, йæ хъæбултæ сæ цардæмбæлттимæ Ацæмæз æмæ Дзерассæ, Зæлинæ æмæ Валодя. Йæ дыууæ хъæбулы дæр ахуыр кодтой историон-филологон факультеты (æз дзы куыстон деканæй æмæ кастæн лекцитæ). Зæлинæ афтæ рæвдз уыд ахуырмæ, æмæ дыккæгæм курсæй фæстæмæ Ленины стипенди никæмæ ауагъта. Ацæмæз та ахуыр кодта скъолайы дæр æмæ институты дæр мæ фырт Алешæимæ. Иумæ сæ акодтой æфсадмæ дæр, иумæ фесты институт, Гуырдзыстоны агрессийы рæстæджы дæр иумæ уыдысты Цхинвалы ОМОН-ы. Абон дæр æфсымæрты цард кæнывд. 

Æмæ ма ноджы иу хабар. Уæлдæр куыд загътон, афтæмæй Бестауæн уыди бирæ æмгæрттæ. Курæг дæн иу хъуыддагæй: куы-иу сæ нымайæм, уæд-иу фыццаджы-фыццаг ракæнæм йæ кæддæры æмкурсон Зураб Ломидзейы кой. Уый куыд ауды Бестауы бинонтыл абоны онг! Ныр 25 азы дæргъы æрвылаз 5 майы рараст вæййы Калакæй æмæ æрбацæуы Цхинвалы Згъудеры уæлмæрдмæ: дидинджытæ сæвæры æмæ рухс фæзæгъы йе ’рдхордæн. Æвæдза, уый бафæзминаг хъуыддаг у. Бузныг, Зураб!