Хъамболты Тамерлан
Журнал «Мах дуг», 2011 аз, №2
Аллон ахуырады концепци арæзт æрцыд нæ республикæйы Ахуырад æмæ наукæйы министрады æмæ йæ 2004 азы хорзыл банымадта РЦИ-Аланийы Хицауад.
Хъæугæ ахуырадон-методикон мадзæлттæ, комкоммæ та ирон æвзаг æмæ литературæйæн, стæй аллон æвзагыл цы предметтæ ис, уыдонæн, ахуыргæнæн чингуытæ бацæттæ кæныны тыххæй Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты арæзт æрцыд сæрмагонд хайад — полилингвалон ахуырады лаборатори.
2005 азы ЮНЕСКО-имæ бадзырд бафыссыны фæстæ лаборатори ссис ЮНЕСКО-йы кафедрæ. Фондз азы дæргъы кафедрæ сарæзта ахæм ахуырадон æрмæг:
1. Ирон æвзаджы программæ (æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн).
2. Ирон æвзаджы программæ (æвзаг чи зоны, уыдонæн).
3. Ахуыргæнæн-методикон комплекттæ ирон æвзагæй 1–11-æм кълæстæн (æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн).
4. Ахуыргæнæн-методикон комплекттæ ирон æвзагæй 1–11-æм кълæстæн (æвзаг чи зоны, уыдонæн).
5. Ахуыргæнæн-методикон комплекттæ ирон кæсынæй 1–4-æм кълæстæн.
6. Ахуыргæнæн-методикон комплекттæ дыгурон æвзагæй 1–8-æм кълæстæн.
Ахуыргæнæн-методикон комплектты ис: ахуыргæнæн чингуытæ, кусæн тетрæдтæ, къухфыстытæ, методикон амындтытæ. Æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн арæзт комплектты та ма уымæй уæлдай ис лингафонон курс дæр.
7. Ахуыргæнæн æрмæг ирон æвзагæн рæвдауæндæтты кæстæр, астæуккаг, хистæр æмæ цæттæгæнæн къордтæн.
8. Ахуыргæнæн æрмæг дыгурон æвзагæн рæвдауæндæтты кæстæр, астæуккаг, хистæр æмæ цæттæгæнæн къордтæн.
9. Ахуыргæнæн æрмæг ирон æвзагæн рæвдауæндæтты кæстæр, астæуккаг, хистæр æмæ цæттæгæнæн къордтæн (æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн).
10. Ирон-уырыссаг терминологион дзырдуæттæ математикæйæ, аивадæй, алфамбылай дунейæ, географийæ, лингвистикæйæ.
11. Ирон æвзаджы интенсивон курс хистæртæн.
12. Аллон æвзаджы ахуыргæнæн чиныг æмæ ирон æвзаджы дзырдуат (электронон вариант).
Ацы ахуыргæнæн литературæйæ рухс федтой ирон æвзаджы программæ, æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн æмæ дыууæ ахуыргæнæн чиныджы ирон æвзагæй — æвзаг чи зоны æмæ æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн, стæй ахуыргæнæн æрмæг рæвдауæндæтты кæстæр къордæн. Уымæй уæлдай ма æнæбюджетон финансон фæрæзтæй уагъд æрцыд ирон æвзаджы чиныг 8-æм къласæн.
Уыимæ эксперименталон апробаци æмæ закъонæй домгæ экспертизæйы ацыдысты æппæт чингуытæ дæр, æвзаг чи нæ зоны, уыдонæн, æмæ сæ Республикæйы Ахуырад æмæ наукæйы министрады ахуырадон-экспертон совет банымадта рауадзыны аккагыл. Ахуыргæнæн чингуытæ æмæ ахуыргæнæн æрмæг уадзыны хъуыддаг къуылымпы кæй кæны, уымæн ис иунæг æфсон — финансон фæрæзтæ кæй нæ фаг кæны, уый.
Ирон æвзаг æмæ ирон кæсыны чингуытæй уæлдай ма кафедрæйы кусджытæ сарæзтой полилингвалон æмæ поликультурон ахуырады домæнтæн дзуапдæттæг ахуыргæнæн-методикон комплекттæ иумæйаг ахуырады предметтæй райдиан скъолайы 1–4-æм кълæстæн (математикæйæ, алфамбылай дунейæ, музыкæйæ, нывгæныны аивадæй, англисаг æвзагæй) дыгурон, ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл. Ноджы нæм ис ахуыргæнæн æрмæг дыгурон, ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл уæлдæр ранымад предметтæй рæвдауæндæтты кæстæр, астæуккаг, хистæр æмæ цæттæгæнæн къордтæн. Уыцы ахуыргæнæн чингуытæ æмæ ахуыргæнæн æрмæг фæлвæрд цыдысты эксперименты архайæг скъолатæ æмæ рæвдауæндæтты 4 азы дæргъы. Ахуырад æмæ наукæйы министрады коллеги 2009 азы 4 июны эксперименты фæстиуджытæ банымадта хорзыл æмæ рахаста полилингвалон модель республикæйы ахуырадон системæйы рапарахат кæныны рекомендаци.
Абоны онг уагъд æрцыдысты 6 чиныгæй арæзт комплекттæ мин фыццагкъласонæн æмæ 100 комплекты ахуыргæнæн æрмæг рæвдауæндæтты кæстæр къордтæн. Æрмæг радтам республикæйы 50 скъоламæ æмæ 20 рæвдауæндонмæ, Федералон эксперименты фæлгæты цы ахуырадон процесс цæуы, уый хъæугæ фæрæзтæй æххæст кæнынæн. Ацы ахуыргæнæн чингуытæ æмæ æрмæг уагъд æрцыдысты федералон финансон фæрæзты фæрцы. Уыимæ ацыдысты дыууæкъæпхæнон экспертизæйы — РЦИ-Аланийы Ахуырад æмæ наукæйы министрады экспертон советы æмæ Уæрæсейы Федерацийы Ахуырад æмæ наукæйы министрады. Уæрæсейы Ахуырад æмæ наукæйы министрад ацы чингуытæн радта федералон гриф.
Афтæмæй «Ирон национ ахуырады концепци» царды рауадзынæн цы ахуыргæнæн чингуытæ æмæ æрмæг хъæуы, уыдон саразыны æмæ сын экспертизæ скæныны хъуыддаджы фылдæр хай конд у. Уымæ гæсгæ ралæууыд сæ уадзыны æмæ ахуырадон уагдæтты активонæй парахат кæныны афон.
Уыцы хæс, мæнмæ гæсгæ, сæххæст кæнæн ис дыууæ мадзалæй.
Фыццаджыдæр, дзæвгар бафтауын хъæуы бюджетон хæрдзтæм (афæдзмæ 10 милуаны онг).
Дыккаджы та, бацагурын, коммерцион проекты бындурыл чингуытæ уадзыны хъуыддаджы чи архайа, ахæм æнæбюджетон инвестортæ. Уæвгæ федералон закъонмæ гæсгæ фæстаг вариант царды рауадзыны (скъолатæн чингуытæ цас æмбæлы, уыйбæрц амал кæныны) хæсæй республикæ уæгъдгонд нæ цæуы.
Бафиппайын хъæуы уый, æмæ ЦИППИ-йы ЮНЕСКО-йы кафедрæйы цæттæгонд чингуытæ рауадзыны хæрдзтæ сыстынц традицион чингуытæ рауадзынæй дзæвгар къаддæр, уымæн æмæ кафедрæ йæхимæ райсы рауагъдады функцитæ (редакци, корректурæ, аивадон фæлгонц æмæ а. д.): чингуытæ полиграфбазæмæ лæвæрд цæуынц рауадзынæввонгæй.
Кафедрæ кæны ахуыргæнджытæ цæттæгæныны, сæ дæсныйад сын хуыздæр кæныны куыст «Аллон национ концепци» царды рауадзыны уавæрты. ЦИППИ-йы бындурыл арæзт æрцыд иудадзыгон курсытæ иумæйаг ахуыргæнæндæтты ахуыргæнджытæн æмæ рæвдауæндæтты хъомылгæнджытæн; уавæрæй домгæ хæстæ æвæрд æрцыд Ахуырады кусджыты дæсныйад хуыздæргæнæн институты размæ дæр.
Зонады ацы къабазы цы фæлтæрддзинад ис, уый радта ЦИППИ-йæн 2009 азы, «Поликультурон ахуырадон модель», зæгъгæ, ахæм проекты Федералон нысанмæ арæзт программæйы конкурс рамбулыны фадат. Цæгат Ирыстон-Аланийæ уæлдай ма Татарстан æмæ Цæцæны Республикæ дæр пайда кæнын райдыдтой ацы моделæй. Сæхи курдиæттæм гæсгæ Уæрæсейы цалдæр регионы (Татарстан, Башкортостан, Хъæрæсе-Черкес, Цæцæны Республикæ æмæ Хуссар Ирыстоны) байгом сты ЦИППИ-йы ЮНЕСКО-йы кафедрæйы филиалтæ.
Поликультурон ахуырады полилингвалон модель хорзыл банымадта Европæйы Совет дæр æмæ 2010 азы ЦИППИ-йæн Европæйы Совет æмæ «Чысыл адæмыхæттытæ Уæрæсейы: æвзæгты, культурæйы, дзыллон информацион фæрæзты æмæ граждайнаг æхсæнады рæзт», зæгъгæ, уыцы Европæйы Къамисы иумæйаг программæйы фæлгæты саккаг кодта грант.
Ирыстоны арæзт полилингвалон ахуырадон модельмæ йæ ’ргом раздæхта Европæйы æдасдзинад æмæ æмгуыстады организаци (ОБСЕ) дæр. Чысыл адæмты бартыл хæцæг организацийы Сæйраг комиссар Кнут Воллебек сæрмагондæй ацы аз ноябры уыд ЦИППИ-йы моделимæ бæстондæр базонгæ уæвыны æмæ дзы Хуссар-Скæсæйнаг Европæйы полиэтникон паддзахæдты спайда кæныны фарста раиртасыны тыххæй.
